Олоҥхо уратылаах күнэ

Киэһээ 17:00 чааска Былатыан Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырын Олоҥхо саалатыгар фотограф Анатолий Макаров «Ытык Дьааҥы сиригэр Олоҥхо ыһыаҕын хаартысканан дьүһүйүү» быыстапката үөрүүлээх быһыыга-майгыга арылынна. Тэрээһини олоҥхо театрын дириэктэрин солбуйааччыта Мария Турантаева иилээн-саҕалаан ыытта. Кини Олоҥхо Ыһыаҕын сырдатар быыстапка бастакытын ыытылларын бэлиэтээтэ.  Быыстапка, аата да этэрин курдук, быйыл Дьааҥы улууһугар ыытыллыбыт Олоҥхо үбүлүөйдээх Ыһыаҕын чаҕылхай түгэннэрин сырдатар. Хаартыскаларга Дьааҥы кэрэ көстүүтүн, айылҕатын, Ыһыах ыытыллыбыт сиригэр-уотугар саҥа тутуулары, Ийэ олоҥхоһут Дария Томская – Чайкаҕа аналлаах пааматынньыгы уо.д.а. сөҕө-махтайа көрүөххэ сөп. Ааптар бэйэтэ ис сүрэҕиттэн баҕаран туран сыл аайы Олоҥхо ыһыахтарын кэрийэ сылдьан бэйэтин кыраҕы хараҕынан көрүүлэрин хаартыскаҕа түһэрэр идэлээх эбит. Анатолий Макаров – Чурапчы улууһун Одьулуун нэһилиэгин биир ытыктанар-убаастанар дьиэ кэргэнин аҕа баһылыга, алта оҕо амарах аҕата, учуутал идэлээх, урбаанньыт.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин Секретариатын салайааччы Ньургуйаана Илларионова бука бары бүгүҥҥү тэрээһиҥҥэ мустубут кэрэ эйгэтигэр чугас дьоҥҥ-сэргэҕэ Олоҥхо күнүнэн Олоҥхо иккис уон сылын бэлэмнээн ыытыыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай тэрийэр кэмитиэтин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков эҕэрдэтин тириэртэ. Ньургуйаана Ивановна туох-хайа иннинэ быйылгы Декада ураты тэрээһинтэн саҕаламмытын бэлиэтээтэ. «Олоҥхо кэмитиэтэ Дьааҥыга буолар Ыһыах дьон өйүгэр-санаатыгар эрэ буолбакка, хайаан да историяҕа киирэн, үйэлэргэ хаалыахтаах диэн быһаарбыта. Ити санааттан Анатолий Макаровы тылбытыгар киллэрэн, биһигини кытта Дьааҥыга тиийэн тэҥҥэ үлэлэһэригэр ыҥырбыппыт. Бүгүн ол үлэтин түмүгүн көрөн туран, кырдьык, биһиги таба тайаммыт эбиппит диэн этэр кыахтаахпыт», – диэн махтанна Ньургуйаана Илларионова.

Быыстапка аһыллыытыгар ыраах-чугас улуустартан энтузиаст-фотограф аймах-билэ дьоно, олоҥхону толорооччулар уонна сэҥээрээччилэр мустубуттар. Одьулуун нэһилиэгин баһылыга Людмила Ефремова хаартыскаҕа түһэрээччи Анатолий Макаров бары өттүнэн дэгиттэр талааннааҕын бэлиэтээн туран, биир дойдулаахтарын ааттарыттан истиҥник эҕэрдэлээтэ. Дьааҥы улууһун култууратын уонна духуобунаһын управлениетын начальнига Екатерина Ноговицына туруук таас остуолба хайалаах, хомурахтаах хоту дойдуга Дьааҥыга Олоҥхо улаҕалаах тойуга олоҕу кытта силлиһэр, өбүгэ үтүөкэн үгэһэ үүнэр күннүүн силбэһэр алгыстаах күннэрин үйэлэргэ үйэтитэр быыстапка тэриллибитинэн Анатолий Алексеевичка ытык-мааны Дьааҥы дьонун-сэргэтин аатыттан эҕэрдэ тылларын тириэртэ. Чурапчы улууһун Олоҥхо Ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ, алгысчыт Валерий Герасимов мааны мандардаах, үктээн көрдөххө өҕүллүбэт үрдүк өһүөлээх сахабыт искусствотын бастыҥ баараҕай дьиэтигэр уос номоҕо буолбут, улуу норуоттарга биллибит уруйдаах Олоҥхо уратылаах күнүн чэрчитинэн ураты быыстапка аһыллыбытынан мустубут дьону эҕэрдэлээтэ.

Анатолий Макаров быыстапкаҕа турбут хас биирдии хаартыската хатыламмат дьикти көстүүлэринэн киһини эрэ сөхтөрүөх курдуктар. Ураты тыыннаах саҥа тэрээһин үрдүк таһымҥа ааста. Эһиил Олоҥхо Ыһыаҕын тэрийэн ыытар Бүлүү улууһун үс көлүөнэ олоҥхоһуттара «Хардаҕастай Бэргэн» олоҥхоттон быһа тардыыны толордулар.

Лоп курдук 18:00 чааска тыйаатыр улахан саалатыгар Олоҥхо декадатын үөрүүлээхтик арыйыы дьоро киэһэтэ саҕаланна. Манна СӨ судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов, СӨ култуура уонна духуобунай сайдыы миниистирэ Владимир Тихонов, учуонайдар, олоҥхону толорооччулар, интеллигенция бэрэстэбиитэллэрэ уо.д.а. кытыннылар.

Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков саалаҕа мустубут олоҥхону чинчийээччилэри, үөрэтээччилэри, сэҥээрээччилэри, олоҥхону үйэтитиигэ үлэлэһэр дьону, Саха сирин бары олохтоохторун Олоҥхо күнүнэн эҕэрдэлээн тыл эттэ. «Аан дойду норуоттарыгар барыларыгар эпическэй айымньы баар буолбатах. Үгүс норуоттарга хара ааныттан эпическэй хабааннаах айымньылар суох этилэр, эбэтэр сүтэн-симэлийэн хаалбыттара. Сорох норуоттар бэйэлэрин эпическэй айымньыларын билиҥҥи кэмҥэ дылы кыайан бүөбэйдээн илдьэ кэлбэтэхтэрэ. Онон күн бүгүҥҥэ дылы өбүгэлэрэ хаалларбыт эпическэй айымньыларын илдьэ кэлбит омук, аан дойду үрдүнэн ылан көрөр буоллахха, соччо элбэҕэ суох. Оттон бэйэтин айымньытын бүтүн сир үрдүгэр баар норуоттарга барыларыгар биллэрэн үрдүк таһымҥа таһаарбыт омук өссө аҕыйах. Биһиги, сахалар, олоҥхобутун балайда чөл туруктаах, өбүгэлэрбит хайдах ыллаабыттарынан-туойбуттарынан, хайдах айбыттарынан, хайдах кэс тыллаах хаалларбыттарынан илдьэ сылдьар, соччо элбэҕэ суох омуктар ахсааннарыгар киирсэбит. Онон ЮНЕСКО тэрилтэтэ саха олоҥхотун аан дойду норуоттарын тылынан уус-уран бастыҥ айымньытынан биллэрбитэ биһиги өбүгэлэрбитигэр уонна биһиэхэ махтаныы буолар. Биир өттүттэн, бу айымньыны сатаан харыстаабатахха, кэнэҕэски ыччакка кыайан тиэрдибэтэххэ сүтэн-симэлийэн хаалыан сөп диэн сэрэхэдийии бэлиэтэ буолар. Ол иһин, билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтэ чопчу сыал-сорук туруорунан, анал сокуон ылынан, олоҥхону дириҥник үөрэтиигэ, тарҕатыыга дьулуһар…Ити уустук үлэҕэ, саха эпическэй култуурата сайдыы сайдарыгар, күүс-көмө уонна сүбэ-ама буолар дьоҥҥо, эһиэхэ, кэмитиэт аатыттан уонна Ил Түмэн аатыттан эҕэрдэбин тириэрдэбин», – диэтэ Александр Жирков.

«110 сыл анараа өттүгэр, 1906 сыллаахха тохсунньу 3 күнүгэр, Дьокуускай куоракка «Сахалар сойуустара» түмсэн эрэр кэмигэр Василий Никифоров-Күлүмнүүр көҕүлээһининэн оччотооҕу саха интеллигенциятын бэрэстэбиитэллэрэ мустан «Бэрт киhи Бэриэт Бэргэн» («Удалой Бэриэт Бэргэн») диэн бастакы сахалыы испэктээкили туруорбуттара. Ити бастакы сахалыы испэктээкили Бороҕон улууһун олоҥхоһута Петр Охлопков-Наара Суох олоҥхотугар олоҕуран туруорбуттар. Бүгүн биһиги аан бастаан сыанаҕа турбут олоҥхону Андрей Саввич Борисов сөргүтэн туруоруутун туоһуларынан буолуохпут», – диэтэ спикер.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков соторутааҕыта саха национальнай театра төрүттэммитэ 110 сылын чэрчитинэн, «Евразиятааҕы тур» диэн ааттаммыт Саха театрын гастрола түмүктэммитин санатта. «Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон аатынан опера уонна балет театра эмиэ бу күннэргэ опера уонна балет театра тэриллибитэ 25 сылыгар уонна Дьокуускайдааҕы музыкальнай училище 45 сылыгар аналлаах улахан гастролларга сылдьар. Кинилэр Москва, Санкт-Петербург, Смоленскай, Улуу Новгород, Калининград, Минскэй, Вильнюс уонна Каунас курдук улахан куораттар сыаналарыгар кэнсиэрдээн сотору кэминэн дойдуларыгар төннүөхтэрэ. Саха театрдара олоҥхоттон тирэх ылан саҕаламмыттара. Сахалыы тылынан иккис испэктээкил – «Кулан кугас аттаах Кулантай Бухатыыр» олоҥхо-опера – 1907 сыллаахха туруоруллубута», – диэтэ парламент бэрэссэдээтэлэ. Кини эпическэй айымньыбыт салгыы сайдарыгар уонна тарҕанарыгар Саха сирин театрдара сүҥкэн улахан суолталаахтарын бэлиэтээтэ.

Александр Жирков Олоҥхо Ыһыаҕын регламеныгар саҥалыы уларытыылары киллэрэр туһунан кэпсэтии бара турарын иһитиннэрдэ. Билигин олоҥхону тарҕатыыга, ол иһигэр атын омуктар тылларынан тылбаастааһыҥҥа үлэ ыытыллар. Спикер инники күөҥҥэ тутуллар биир үлэнэн оҕону, ыччаты Олоҥхоҕо сыһыарыыны чорботон бэлиэтээтэ. Кини бүгүҥҥү тэрээһиҥҥэ мустубут педагогтарга туһаайан: «Биһиги төһөнөн оҕолорго олоҥхо тылын-өһүн иҥэрэбит да, соччонон кинилэр өйдөөрө-санаалара, инникигэ дьулуурдара, бэйэлэригэр эрэллэрэ ордук кыахтаах уонна күүстээх буолуоҕа. Олоҥхобут кэнэҕэски ыччаты иитиигэ өбүгэлэрбититтэн кэлбит кэс тыл курдук күн бүгүнүгэр диэри туһалыы сылдьар», – диэтэ Александр Жирков.

Александр Жирков соторутааҕыта саха фольклористикатын сайдыытыгар сүҥкэн кылааттаах бас-көс киһи, филологическай наука доктора, профессор Василий Васильевич Илларионов 70 сааһыгар анаммыт «Эпическое наследие и современность: теория, сказительская практика, проблемы изучения» Бүтүн Россиятааҕы научнай-практическай конференция буолуохтааҕын этэн туран: «Үйэлээх сааһын тухары олоҥхону өрө тутан, олоҥхоһуттары кытта алтыһан кэлбит сахалар биир улахан учуонайбыт Василий Васильевич билигин үлэтин үгэнигэр сылдьар. Олоҥхо киэҥ эйгэҕэ тахсан толоруллуутугар уонна научнай өттүнэн үөрэтиллиитигэр бары өрүттээх үлэни ыытан, эдэр дьону олоҥхо эйгэтигэр сыһыаран, киэҥ билиитин кэнэҕэски ыччакка тиэрдэн, соҕотох киһи кыаҕын таһынан үлэлиир», – диэтэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ. Александр Жирков Василий Васильевиһы үөрүүлээх бэлиэ сааһынан ис сүрэҕиттэн эҕэрдэлээтэ.

Александр Жирков Олоҥхо иккис уон сылын бэлэмнээн ыытыыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай тэрийэр кэмитиэтин 2016 сыллааҕы кыһыл көмүс бэлиэлээх бириэмийэлэрин туттарда. «Бастыҥ олоҥхоҕо уһуйааччы» анал аат Бүлүү улууһуттан Маргарита Григорьеваҕа, «Бастыҥ олоҥхону толорооччу» анал аат Сунтаартан Александра Яковлеваҕа туттарылынна. Хаҥалас улууһун култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга управлениетын фольклор салаатын специалиһа Дмитрий Ющенко, Бүлүү улууһун Тааһаҕар орто оскуолатын фольклорнай бөлөҕүн салайааччы Гульнара Алексеева олоҥхону чөлүгэр хаалларыыга уонна тарҕатыыга сүҥкэн кылааттарын иһин Олоҥхо иккис уон сылын бэлэмнээн ыытыыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай тэрийэр кэмитиэтин бочуоттаах грамоталарын ыллылар.

СӨ култуура уонна духуобунай сайдыы миниистирэ Владимир Тихонов эҕэрдэ тылы эттэ уонна олоҥхону үөрэтиигэ, толорууга ситиһиилээх оскуола оҕолоругар, учууталга СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтин 2016 сыллааҕы кыһыл көмүс бэлиэлээх бириэмийэлэрин туттарда.

СӨ Олоҥхо киинин салайааччыта Агафья Захарова «Олоҥхо Ассоциацията» общественнай тэрилтэ наҕараадаларын, олоҥхону сайыннарыыга уонна тарҕатыыга сүҥкэн кылааттарын киллэрсэр дьоҥҥо бочуотунай грамоталары туттарда. «Олоҥхо Ассоциациятын бастыҥ филиала» үрдүк ааты Бүлүү улууһун филиала тутта (сал. Светлана Иванова).

Үөрүүлээх чаас кэнниттэн Василий Никифоров – Күлүмнүүр төрөөбүтэ 150 сылыгар уонна саха национальнай театра тэриллибитэ 110 сылыгар аналлаах үбүлүөйдээх тэрээһиннэр чэрчилэринэн Былатыан Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырын артыыстара кыттыылаах Олоҥхо театра туруорбут «Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн» олоҥхо-испэктээкил премьерата буолла. Дьоро тэрээһин кыттыылаахтара эҕэрдэ тыл бастыҥын истэн, «Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн» дириҥ историческай суолталаах, саҥа туруоруллубут испэктээкили көрөн, олус дуоһуйан тарҕастылар.