Саха дьолугар төрөөбүт киһи

Бу күн — норуот өрөгөйдөөх үөрүүтэ, сарсыҥҥы саргытын саныыр самныбат санаата, кэлэр кэскилин кэриҥнэнэр түрбүөннээх толкуйа. Дьиҥэр, бу маннык бэлиэ сыл биир үөрүүлээх киэһэнэн түмүктэнэн хаалбакка – 2017 сыл С.Ө.Ноҕуруодап сылынан биллэриллэн — киэҥ хабааннаах үлэнэн ситэриллэн-хоторуллан бэриллиэхтээҕэ эбитэ буолуо. Ийэ тылбыт туһугар үөрэрбит үгүһүн кэриэтэ, сэрэниэхтээх-сэрбэниэхтээх, харыстыахтаах-харыһыйыахтаах, үлэлиэхтээх-үрүлүйүөхтээх кыһалҕабыт уонунан улаханын бэйэбититтэн атын, ким да туораттан кэлэн сүрэх-быар ыарыыта оҥостуо суоҕа.

Итэҕэлбит төрүтүн — Ыһыаҕы сыллата чулуу дьоммутугар анаан ыһар буоллубут. Ыһыах ыһыллар ыйааҕын, сиэрин-туомун саха итэҕэлин кытта ситимниир буоллахпытына, хайа да бэйэлээх чулуу киһибитин итиннэ сыһыарарбыт ырааҕынан сатам­ньыта суох. Киэҥи-куоҥу толкуйдаан, норуот уһулуччулаах киһитин кэриэстээһиҥҥэ атын­нык дьаһаныы үчүгэйкээн холобурдара бааллар эбээт.
Уус-Алдан улууһа ааспыт 2016 сылы В.В.Никифоров-Кµлµмнµµр сылынан биллэрбитэ. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ А.Н.Жирков идьиэйэтинэн уонна көҕүлээһининэн, іріспµµбµлµкэ±э Күлүмнүүрү үйэтитиигэ сылы эргиччи араас хайысхалаах үлэ барбыта. Бу үлэ улуус ыырынан хаайтаран хаалбатаҕа, этэргэ дылы, өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ «атаҕар турбута». Маннык дьаһаныы саамай сөптөөх суол этэ. Саха норуота, инньэ кырамталыын мэлийбит бэйэтин улуу киһитигэр билиниитин, сүгүрүйүүтүн уонна хойутаабыт махталын бэлиэтинэн буолбута. Дьиҥэр, бу улахан үлэ саҕаланыыта эрэ буолар.
Оттон төрөөбүт сылга сыһыа­ран өссө төгүл эттэххэ, 2017 сылы С.Ө.Ноҕуруодап сылынан биллэрэн, үөрүүнү-көтүүнү бэлиэтээһин таһынан, тылбытын аһааҕырдар уонна ыарытыннарар үлүгэрдээх элбэх муҥуттан саатар, аҕыйата түһэр туһугар, төһөлөөх үлэни ыытыахха уонна инникигэ торумнуохха сөп этэй? Национальнай өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тыла арчы­ланыытыгар уонна сайдыытыгар, ама, үрдүкү былаас интэриэһэ суох диэн бигэргэтээччи баар буолуо дуо? Өскөтө аахайымтыата суох сыһыан баар буоллаҕына, уопсастыба боппуруоһу туруорар уонна модьуйсар бырааптааҕын бары бэркэ билэбит эбээт.
Ити кыһалҕаны сэргэ, төрөөбүт норуотун хараҕын аспыт, сырдыкка сирдээбит, Јлµінэ очуостарын саҕа саргытын түстээбит чулуу киһибитигэр бүгүҥҥү сахалар махталбыт тугуй? Манна диэн эттэххэ, С.Ө.Ноҕуруодап баай төрүттээҕинэн-уустааҕынан, бииргэ төрөөбүт убайа саҥа былааска ытыллыбытынан, сэбиэскэй кэмҥэ өрө тутуллубатах киһи буолар. Норуоту үөрэхтээһиҥҥэ үтүөтүн-өҥөтүн хайдах да гынан мэлдьэһэр уонна тумнар кыах суоҕуттан эрэ, аата-суола умнууга бар­батаҕа. Кини үлэтин-хамнаһын, олоҕун-дьаһаҕын, норуотугар сүҥкэннээх тапталын уонна бэриниитин туһунан кэпсиир суруйуулар, кинигэлэр ааспыт үйэ 70-с сыллара бүтүүлэриттэн бэрт кэмчитик быгыалаан барбыттара.
Норуот сүгµрүйэр, ытыгы­лыыр, кэриэстиир ханнык баҕарар чулуу киһитэ төрөөбүтэ 125 сыла бэлиэтэниитэ – бу ханнык эрэ үбүлүөй, уочараттаах көннөрү даата буолбатах. Чахчы ытыктыыр, сүгүрүйэр буоллахха, 125 сылыгар үйэлээх пааматынньык туруоруллуохтаах. Сахаҕа, кини бастакы өрөбө­лүүссүйэлии күүрүүлээх уонна судаарыстыбаннаһы төрүттээбит уолаттарыттан ураты, норуот хараҕа аһыллыытыгар, сүрэ күүһүрүүтүгэр, ыра санаата бөҕөр­гүүрүгэр, омук буолар дьылҕатын билиниитигэр уһулуч­чулаах оруоллаах, сүҥкэннээх үтүөлээх, сыллар, бүтүн үйэ­лэр аастахтарын аайы өссө чаҕылыйа сырдаан, үрдээн биэрэн иһэр дьонноохпут. Сэмэн Өндүрүөйэбис Ноҕуруодап кэмчи ахсааннаах оннук дьоммутуттан биирдэстэрэ.
Биһиги, саха норуота, уһулуччу үтүөлээх уолбутугар син-биир биэрэр иэстээх хааллыбыт. Ол ытык иэспитин эргитэн өйдүүр, толорор дьүккүөрдээх буоллахпытына, ол аата барыта этэҥҥэ. Олох сокуонунан, саҥаттан саҥа көлүөнэлэр кэлэн иһиэхтэрэ. Өбүгэ үгэстэрин кэриэстиир, махталлаах өйдөөх-санаалаах, инникигэ эр санаалаах уонна хорсун быһаарыныылаах. Биһиги буолбатахпытына, кинилэр ити этиллэр иэһи төлүөхтэрэ.
Бэнидиэнньик ыарахан күн буоларын бары билэбит. 13 чыыһыла нэдиэлэ бастакы күнүгэр уоп-болдьох түбэстэ. Бу гынан баран, Опера уонна балет тыйаатырын истиэнэлэрэ мустубут дьону кыайан батар­бакка, мэктиэтигэр µллэІнээн ыллылар. Манна көрүөххэ сөп, биэстээх оҕотуттан хаар маҥан баттахтаах нүксүйбүт оҕонньоругар, эмээхсинигэр тиийэ. Саха дьоно барахсан сирэйдиин сырдаан, санаалыын көнньүөрэн, Ийэ тылларын соргутун үрдэтиһэ үөрэ-көтө кэлбиттэрэ, эчи, көрөргө үчүгэйин эриэхсит! Бу буоллаҕа, кимтэн да соруттарыыта суох, дьон-сэргэ бэйэтин үтүө баҕатынан үөрүүтүн үллэстэ, Ийэ тылыгар ытыктабылын биллэрэ кэлбит көстүүтэ.

Буочукалаах мүөккэ луоска дьүөкэти кутар дьиэктээх толкуйтан буолбакка, сааһыра барбыт саха киһитин санаатынан салайтаран эттэхпинэ, таптыыр сахам тылын бу улахан түһүлгэтигэр сыыһа-халты туттуу кэм да баар курдук. Улахан тыйаатыр улахан сыанатыгар, улахан таҥаска нууччалыы улахан буукубаларынан, бу киэһэбит аата-суола тилэри киэптии суруллубут. Сахалыы сурук диэн букатын да мэлигир. Тус бэйэм толкуйбар, сылга биирдэ бэлиэтэнэр саха тылыгар аналлаах күҥҥэ, аҥаардас сахалыы суруктаан-бичиктээн ыйаабыт эбитэ да буоллар, ол ону нуучча дьонун, аһара баран бүтүн Арассыыйаны атаҕастааһын илэ көстүүтүн курдук ким ылыныах этэй…
Олорор миэстэҕэ тиксибэт үлүгэрэ. Сүнньүнэн саха мааны дьахталларын, далбар хотуттарын ыйытар ыйытыылара: «Свободнай дуо?», «Занятай дуо?», «Рядом олоруохха сөп дуо?» – диэн буолла. Санаабын тэнийэ этэн, өскө барыахпын баҕарбаппын, баара-суоҕа «иллэҥ дуо?» эбэтэр толоос соҕустук да буоллар, «киһитэ суох дуо?» диэн ыйыттахха, Ийэ тылбыт барахсаны муҥ саатар бэйэлээх бэйэтин күнүгэр ытыктаабыт курдук көстүөх этибит буоллаҕа. Чэ, ити хааллын.
Саха норуотун бу үөрүүлээх бэлиэ күнүгэр аналлаах мунньаҕы Саха Өрөспүүбүлүкэтин быра­быыталыстыбатын иһинэн Тыл сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева салайан ыытар. Сүрүн дакылааччыт — СӨ Наукаларын акадьыамыйатын акадьыамыга, тыл үөрэҕин бөдөҥ исписэлииһэ Петр Слепцов. Кини Сэмэн Ноҕуруодап олоҕун уонна үлэтин сорох бэлиэ түгэннэригэр тохтоото. Саха бу биир чулуу уола олох оҕотук сааһыттан өйө-санаата муҥутуурдук сиппит, төрөөбүт норуотун үөрэхтиир сыалы-соругу туруоруммут эбит. Олоҕун бырагырааматын быһыытынан ылыммыт ол соругун модун күүстээх тыллардаах хоһоонунан эппитэ истибити эрэ сөхтөрөр кыахтаах. Арассыыйа учууталларын сийиэһигэр кыттан, төрөөбүт тылынан үөрэтэр национальнай оскуолалары төрүттүүр туһунан этии киллэриитэ, уһулуччулаах хорсунун ааһан, Арассыыйа бары кыра норуоттарын ыра санааларын этэр, хайдахтаах инники кэскили өтө көрүүлээх туруорсуунуй?! Уркуускай үнү­бэрсиэтин иһинэн саха тылын хаапыдаратын аһар туһунан этии оҥорор. Бу өссө Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолуон иннинэ, ыраахтааҕылаах Арассыыйа бэйэтин кытыы сирдэригэр уонна онно олохтоох кыра норуоттарыгар холуонньалыы ыар аһаҕас бэлиитикэни ыыта олорор кэмигэр, туора урдуһунан ааттанар саха норуотун чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ үрдүк түрүбүүнэттэн туруорсубут туруорсуута буолар.
1913 сыллаахха Санкт-Петербурдааҕы импэрээтэр анал туруктаах үнүбэрсиэт Илиҥҥи тылларга салаатын устудьуона буолбута уонна үөрэҕин 1921 сылга бүтэрбитэ. Кини күүлэйдээн, көрүлээн, буоларга-буолбакка аралдьыйан бачча уһуннук үөрэммэтэҕэ. Сэмэн Өндүрүөйэбис олоҕун бу кэмин туспа анаан ылан көрүөҕүҥ. Нуучча икки улуу өрөбөлүүссүйэтэ ньиргийбитэ, тиһэҕэр импиэрийэ үрэллэн, букатын атын тутуллаах судаарыстыба үөскээбитэ. Саҥа былаас охсуһуута, хаан тохтуута суох туругурбатаҕа. Гражданскай сэрии уота күүдэпчилэммитэ. Арассыыйа быста эстибитэ, хоргуйууттан, холера, тиип курдук идэмэрдээх ыарыылартан норуот охсуллубут оттуу ньимси охтубута. Сэмэн Ноҕуруодап ити уһун сылларга ханна эрэ саһан-бүгэн сыппатаҕа. Сахатын сиригэр кэлэн, бэлиитикэҕэ кыттыспыта, уопсастыбаннай үлэлэргэ сыстыбыта. Арыый хойутуу наука хайысхалаах эспэдьииссийэлэргэ үлэлэс­питэ. Саамай суолталааҕа, ити үлүгэрдээх ураты ыар кэмнэргэ норуотун үөрэхтиир сүрүн соругуттан кыратык да тохтоон, туораан ылбатаҕа. Үрдүк сыалынан өрүкүйэ сылдьар эдэркээн киһи үөрэҕин ситиһиилээхтик түмүктээбитэ уонна үөрэммит хаапыдаратыгар үлэлии хаалбыта. Саан-Бөтөр­бүүрдээҕи үнүбэрсиэт Илиҥ­ҥи салаатыгар аан дой­дуга биллэр научнай үлэлэр­дээх акадьыамыктар, бэрэ­пиэссэрдэр үлэлээбиттэрэ. Сэ­мэн Ноҕуруодап кинилэргэ үөрэммитэ уонна үөрэҕин бүтэрээт, наука аарымаларын эдэр кэллиэгэлэринэн буолбута эмиэ үгүһү этэр чахчы диэххэ наада.

Дакылааччыт тиһэххэ, өрө­бөлүүссүйэ иннинээҕи саха интэлигиэнсийэтин бас-көс киһитэ Никифоров-Күлүмнүүр норуотугар улуу үтүөнү оҥо­рон барбыт эдэркээн биир дойду­лааҕын, норуотун уһулуччулаах сырдатааччытын туһунан суруйбут дьиҥ кырдьыктаах аһыылаах-абалаах тылларын холобурга аҕалла. Петр Алексеевич саха уһулуччулаах сырдатааччытын үлэлэрэ сиһилии түмүллэн уопсастыбаннай, научнай, уус-уран, фольклор, о.д.а. туһаан­наах хайысхаларынан наарданан, дьоһуннаах саҥалыы бэчээттээһини күүтэллэрин туһу­нан бэлиэтээн эттэ.
— Саха бастакы интэли­гиэнсийэтин бэрэстэбиитэллэрэ норуоттарын батталтан бос­холуур, кинини сырдатар, үөрэх­тиир туһугар олохторун толук уурары даҕаны кэрэйбэтэхтэрэ, – диир өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев. – Кинилэр олох аҕыйах ахсааннаах этилэр, баай да, дьадаҥы да төрүттээхтэр бааллара. Ол эрээри сүнньүнэн биир санаалаахтара – норуоттарын хараанныыр, көмүскүүр, киһилии сиэрдээх олоххо тиэрдэр туһунан. Билигин биһиги интэлигиэнсийэбит чахчы халыҥ кэккэлээх. Бу гынан баран, ол сүүс сыл анараа өттүнээҕи дьон курдук, бэйэтигэр үрдүк сыалы-соругу туруорунар дуо?
Сомоҕолоһуу тылга буол­бакка, үлэҕэ-хамнаска, кэскили тэриниигэ көстүөхтээх. Күн бүгүнүгэр диэри, биһиги сурукпут-бичикпит историятын кэпсиир муһуойа суох олоробут. Бары омуктар маннык муһуой­даахтар. Саха тылын, суругун-бичигин историятын туһунан муһуой көрдөрүөхтээх уонна кэпсиэхтээх. Ол барыта чуо­лаан ыччаппытыгар наада. Төрөөбүт төрүт тылбытын судаа­рыстыба таһымыгар туппат буоллахпытына, ыччаппытыттан Ийэ тылыгар убаастабылы эрэйэрбит ыарахан буолуоҕа.
Оскуолаларга бэйэлэрин айар-тутар тыйаатырдара тэриллиэхтэрин наада. Тыл уонна тыйаатыр биир ситимнээх сомоҕо өйдөбүл. Тыл тыйаатырга чочуллар, эттэнэр-хааннанар. Тыйаатырга эрчиллибит, тылга эриллибит оҕоттон төрөөбүт тылын эгэлгэтин үчүгэйдик өйдүүр, тылын суолталыыр уонна көмүскүүр киһи иитиллэн тахсыаҕар төрдүттэн саарбахтыы барымыаҕыҥ, доҕоттор. Ос­куола тыйаатырын тэрийэргэ улахан ороскуот ирдэммэт. Учууталлары таһынан, хас нэһилиэк аайы култуура уонна ускуустуба анал үөрэхтээх үлэһитэ толору. Куораттарга, улахан бөһүөлэктэргэ профес­сиональнай артыыстардаахпыт. Дьиҥэр, туох да уустук суох, санааны ууруохха эрэ наада. Интэриниэт, араас технология үйэтигэр, оҕо тылы туттууттан, туһаныыттан улаханнык тэйбит кэмигэр, маннык дьаһаныы оҕону киһититиигэ уонна төрөөбүт тылыгар сыһыарыыга үчүгэй төрүтү ууруо этэ.
Оҕону дьиэ кэргэҥҥэ иитии – мантан ордук педагогика көдьүүстээх уонна эрэллээх ньымата суох. Саха оҕону борбуйун кыанна да, үлэнэн иитэрэ. Уолу туспа, кыыһы туспа тутан. Кыракый киһини нэмин көрөн, сүрэҕэр астарбатын курдук дьаһанан. Норуоппут бу үйэлээх үгэһин сиргэ-буорга хаалларан эрэбит. Толкуйданыаҕыҥ!
Манна сыһыаран, бэйэм биир санаабын этэн аһарыым. Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев 1996 сыллааҕы ыйааҕынан олунньу 13 күнэ (саха алпаабытын төрүттээччи С.Ө.Ноҕуруодап төрөөбүт күнэ) Ийэ тыл күнүнэн биллэриллэн турар. Ол кэмтэн саха норуота төрөөбүт төрүт тылын хас сыл ахсын үрдүк үөрүүнэн бэлиэтиир. Бэрэсидьиэн Михаил Николаев, этэргэ дылы, соҕотох бу ыйааҕы таһаарбыта эбитэ да буоллар, норуотун махталлаах өйүгэр-санаатыгар бигэтик хаалыахтааҕа адьас дьэҥкэ суол.
— Литэрэтииринэй, ол аата наука, кырамаатыка сокуоннарын өттүнэн бигэтийбит нуормалаах, чочуллубут тыллаах-өстөөх суруктаах норуоттар ахсааннарыгар халбаҥа суох киирсэбит, — диэн киирии тылын саҕалыыр Ил Түмэн бэрэссэ­дээтэлэ Александр Жирков. – Норуоппут уус-уран тылынан айымньылара – фольклорбут уонна олоҥхобут – бу маныаха бигэ акылааты ууран биэрбиттэрэ. Онон барҕа махтала – норуокка. Норуот бэйэтин ортотуттан төрөтөн таһаарбыт өркөн өйдөөхтөрүнэн, устар ууну сомоҕолуур уран тыллаахтарынан, үөһэт­тэн айдарыылаах улуу талаан­наахтарынан сылтан сылга, үйэттэн үйэҕэ сыҕарыйа сыл­дьан, саҥаттан саҥа көлүө­нэлэргэ аҥаардас Ийэ тыл этигэн күүһүнэн бэриллэн ис­пит үһүйээннэр, номохтор, остуоруйалар, ырыа-тойук, оһуохай, олоҥхо – бу биһиги улуу баайбыт.
Тыл сурукка-бичиккэ киэҥ­ник туттуллан, сөптөөх нуормаҕа кубулуйдаҕына эрэ, литэрэтииринэй тылынан били­ниллэр. Литэрэтииринэй тыллаах суруктаах-бичиктээх омук сайдыы кэккэ үрдүк үктэллэрин дабайбытын, олоҕор-дьаһаҕар, көрсөр ыарахаттарыгар түмсүүлээҕин таһынан, инники хардыылыырыгар бигэ тирэхтээх буолар. Итинник кэтит кэскили биһиэхэ улуу сырдатааччыбыт С.Ө.Ноҕуруодап үйэлэргэ кэби­һэн барбыта.
Биһиэхэ кыайан быһаарылла илик ыарахаттар бааллар. Олортон биирдэстэрэ төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттарбыт литэрэ­тииринэй тылларын сайдыыта ситэтэ суоҕа буолар. Тэкки Одулок, Н.Тарабукин, В.Лебедев, П.Ламутскай, С.Курилов, Улуро Адо, А.Кривошапкин норуоттарын тыллара хайа да түбэлтэҕэ мөлтөөн-ахсаан биэриэ суохтаах. Маныаха булгуччу судаарыстыба улахан өйөбүлэ наада.
Төрөөбүт тыл сайдыыта аҥаардас үөрэх эйгэтинэн муҥурдаммат. Дьиэ кэргэҥҥэ, оҕо саадыгар, оскуолаҕа, уопсастыбаннай миэстэлэргэ, үлэ тэрилтэлэригэр, учреждениеларга, айар үлэҕэ, бэйэ-бэйэни кытта күннээҕи алтыһыыга Ийэ тылы таҥара туттуу култуурата күүһүрүөхтээх. Бүгүҥҥү күннээххэ олоҥхону таһынан, төрөөбүт тылы бүттүүнүн сыыппара технологияҕа киллэрэр кыах баар. Бу дьыала, биллэн турар, улахан харчыны эрэйэр.
Төрөөбүт тылы харыстааһын, араҥаччылааһын туһунан кэп­сэтиинэн муҥурданыы ду­бук дьыала. Кэпсэтииттэн дьыалаҕа көһөн, сибилиҥҥи кэмҥэ тугу гыныллыахтааҕа, туох оҥоһуллуохтааҕа дьэҥкэтик чопчуланыахтаах, сыал-сорук туруоруллуохтаах, — диэтэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ.
Чурапчыттан 150 киһилээх дэлэгээссийэ киирэн кытынна. Улуус баһылыга Андрей Ного­вицын мустубут бар дьоҥҥо махталын биллэрдэ. Манна даҕатан эттэххэ, чурапчыларга быйыл икки бүк үөрүүлээх сыл. Саха бөдөҥ суруйааччыта Семен Степанович Яковлев-Эрилик Эристиин төрөөбүтэ 125 сыла. Оскуола паартатыгар биир күн олорон үөрэммэтэх, бэйэтин бэйэтэ сайыннарбыт, норуот уус-уран тылын этигэр-хааныгар иҥэриммит, үтүөкэннээх олоҥхоһут, үрдүк талааннаах суруйааччы саха литэрэтииринэй тылын сайдыытыгар киллэрбит үтүөтэ-өҥөтө уһулуччу улахан.
19 үйэтээҕи нуучча биллиилээх кириитигэ «биһиги бары Гоголь «Синьиэлиттэн» тахсыбыппыт» диэбитигэр дылы, хас эмэ көлүөнэ саха ыччат дьоно Эрилик Эристиин «Хачыгырыттан» тахсыбыппыт» диэхпитин эмиэ сөп этэ. Баай баттала ынырыгын, киһи киһиэхэ дьиикэй сыһыанын, тулаайах оҕо сорун-муҥун, кинини аһынар, кинини кэбилээбит дьоҥҥо өстүйүү күүһүн Хачыгыр эрэйдээх кэрэгэй дьылҕатын туһунан дьоҕус кэпсээнтэн хаһан да умнубаттыы өйдөөн, эппитигэр-хааммытыгар иҥэринэн хааллахпыт.
Эрилик Эристиин бары айымньылара саха тылын саамай сүмэтинэн суруллубуттарын тэҥинэн, ааҕааччы бары персонажтары, кинилэр хас биирдиилэрин мэтириэттэрин, буола турар быһыыны-майгыны, араас дьайыылары ааҕан өйүгэр хатыыр эрэ буолбакка, сонно тутатына адьас хараҕар оҥорон, ойуулаан көрө олорор буолар. Эрилик Эристиин саха тылын баайын, кэрэтин, күүһүн, іІµн-талатын ааҕааччыга дириҥник тиэрдибит дьиҥнээх норуот суруйааччыта.
Үөрүүлээх мунньахпытыгар төнүннэххэ, СӨ норуодунай суруйааччыта, эбээн литэрэ­тиирэтин бүгүҥҥү бас-көс киһитэ Андрей Кривошапкин бэрт бэлиэ этиилэри оҥортоото. Кини саха тыла уонна уус-уран литэрэтиирэтэ Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттарга суолдьут сулус буоларын таһынан, кинилэр тылларын харыстыыр, арчылыыр сүдү оруоллааҕын бэлиэтээтэ. «Саха тыла олоххо тыыннааҕын тухары, биһиги тылларбыт киниттэн тардыһан уонна өйөтөн, өлбөт-сүппэт туһугар охсуһа сылдьыахтара», — диэтэ. Бу бэрт бэлиэ тыллар буолаллар. Манна кыратык миэстэлэрин атастаһыннаран биэрдэххэ, өскөтө биир дойдулаах, биир дьылҕалаах, чугас аймахтыы норуоттарбыт төрөөбүт тыллара кэхтэр, сүтэр-иҥэр кэмэ-кэрдиитэ тиийэн кэлэр буоллаҕына, өр күүттэрэ барбакка, ол иэдээн саха тылын үрдүгэр эмиэ саба барыйыаҕа. Тылларбыт тыыннаах эрэ буолбакка, үрдүк сайдыыны дабайан иһэллэрин туһугар, тоҥонох-тоҥонохтон ыксары тутуһан, биир сүбэнэн, биир суолунан бииргэ айаннаан иһиэхтээхпит.
Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков Махтал суруктарынан саха тылын учуу­тала Анна Саввинованы, ХИФУ преподавателэ, эбээн бэйиэтэ Варвара Архугу, акадьыамык Петр Слепцову, Ил Түмэн Бочуоттаах кыраамататынан учуонайдар Анатолий Нелуновы, Николай Тобуроковы наҕараадалаата. Култуура миниистирэ Владимир Тихонов кэккэ дьоҥҥо быра­быы­­талыстыба аатыттан наҕа­раадалары туттарда.
Таптыыр сахабыт тыла өрүү чэчирии турдун, инникитэ сырдык, кэскилэ кэтит буоллун! Ийэ тыллаах эрэ буолан норуот баар, оттон ыччата төрөөбүт тылын өрө тутар буоллаҕына, оннук норуот өлөр-эстэр бырааба суох.