Саха политическай историятын төрдө — Сэһэн былааныгар

Ыччат билиэхтээх

Ааспыт 2014 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ общественнай-политическай деятель, бөлүһүөк Алексей (Сэһэн) Аржаков төрөөбүтэ 275 сылын бэлиэтээбиппит. Өссө 2008 сыл от ыйын 29 күнүгэр өрөспүүбүлүкэбит урукку Президенэ Вячеслав Штыров бу даатаны бэлиэтиир туһунан анал дьаһал таһаарбыта. Оттон 2012 сыл кулун тутар 28 күнүгэр ити бэлиэ түгэҥҥэ аналлаах Президеммит Егор Борисов дьаһала тахсыбыта.

Ытык киһибитин үйэтитэр, өрөспүүбүлүкэни бүттүүнүн хабар тэрээһиннэр бастаан дойдутугар Уус-Алдан улууһугар ыытыллыбыттара. Ол курдук, Бороҕон сэлиэнньэтигэр уонна төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар Тумул бөһүөлэгэр ытык киһибит үбүлүөйүгэр аналлаах ыһыах ыһыллыбыта. Тумуллар биир дойдулаахтарын туһунан спектаклы туруоран көрдөрбүттэрэ. Спектакль туһунан ахтыбычча, Былатыан Ойуунускай аатынан Саха театра историческай тиэмэҕэ ылсыбыта ыраатта. Театр биллэр-көстөр общественнай-политическай деятель, номоххо киирбит киһибит туһунан спектаклы туруоран көрдөрөрө буоллар, ыччаты иитэр суолтата улахан буолуох этэ.

Сэһэн Ардьакыап туһунан биэриилэр күөх экранынан уонна араадьыйанан ыытыллыбыттара. Маны таһынан кини олоҕун уонна үлэтин сырдатар матырыйааллар хаһыакка, сурунаалларга бэчээттэммиттэрэ.

«Илин» сурунаал сахалыы таһаарыытын эрэдээктэрэ Зоя Петухова «Сэһэн Ардьакыап: үктэнэн турабын үөскээбит буорбар» диэн ыстатыйалар хомуурунньуктарын бэлэмнээн таһаартарбыта. Эмиэ кини, суруналыыс Петр Васильев, Игнат Алексеев, Акулина Сокольникова буоланнар «Сэһэн Аржаков» диэн үгүс хаартыскалардаах, оҕо, ыччат ааҕарыгар, көрөрүгэр табыгастаах альбом оҥорбуттара. Бу альбомҥа аан бастаан Бороҕон улууһун баһылыга Алексей Аржаков 1789 сыллаахха Екатерина II ыраахтааҕыга илдьибит «Сахалар тустарынан былаан» тиэкиһэ сахалыы, нууччалыы, английскайдыы тылларынан бэчээттэммитэ, киэҥ билиигэ-көрүүгэ тахсыбыта кэрэхсэбиллээх. Итинник бөдөҥ суолталаах докумуону, архаизмы английскайдыы тылбаастааһын биллэн турар, уустук. Бу үлэни Москваҕа өр сылларга үлэлээбит, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ преподавателэ, уопуттаах тылбаасчыт Анна Олесова оҥорбутун бэлиэтиири наадалааҕынан ааҕабын. Сахалыы тылбааһын өтөрдөөҕүтэ юрист идэлээх Иван Пирожков, суруналыыс Дмитрий Кустуров оҥорбуттара.

2009 сыллаахха ытык киһибит төрөөбүтэ 270 сылыгар историк Афанасий Мигалкин Сэһэни чинчийиини саҕалаппытын ахтары наадалааҕынан ааҕабын. Ол түмүгүнэн кини Тумулга үрдүк таһымнаах научнай-практическай конференцияны ыыттарбыта.

— «Сэһэн Ардьакыап: үктэнэн турабын үөскээбит буорбар» диэн кинигэ киирии тылын Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков суруйбута. Уопсайынан, парламент ытык киһибитин пропагандалааһыҥҥа үгүс көмөнү, өйөбүлү оҥордо, — диэн кэпсиир суруналыыс Зоя Петухова.

Биир суолталаах тэрээһининэн «Сэһэн суолунан» диэн Уус-Алдан улууһун делегацията Санкт-Петербург куоракка бара сылдьыыта буолбута. Делегация састаабыгар Тумул орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ киирсибиттэрэ. Бу оҕолор дойдуларыгар сүрдээҕин диэн долгуйан, биир дойдулаахтарынан киэн туттан төннөн кэлбиттэрэ. Киһи өйүгэр-санаатыгар хатанан хаалар тэрээһин буолбутун бэлиэтиибин. Манна суруналыыс Зоя Петухова салайааччылаах айар бөлөх уһулбут «Сүдү киһиэхэ сүгүрүйүү» документальнай киинэтэ сүрэхтэммитэ. Санкт-Петербург куорат учуонайдара киинэ дириҥ ис хоһооннооҕун бэлиэтээбиттэрэ. Киинэ, кырдьык, Сэһэн сылдьыбыт омоох суолун батыһан, Санкт-Петербурунан, Охотскайынан уонна Саха сиринэн уһуллубута. Бу үлэҕэ общественнай-политическай деятельбит олоҕо, үлэтэ, өтө көрүүлэрэ бүтүннүү хабыллан көрдөрүллүбүтэ, киһи сахатынан киэн туттунууну үөскэтэрэ, патриотическай өйү-санааны уһугуннарара кэрэхсэбиллээх. Манна Сэһэн Ардьакыап былаана, ыраахтааҕы Екатерина II Ыйааҕа оригиналлара уһуллан көрдөрүллүбүттэрэ, үгүстэр өйдүүллэринии, ытык биир дойдулаахпыт номоххо эрэ кэпсэнэр киһи буолбатаҕын туоһулууллар.

— Россиятааҕы судаарыстыбаннай историческай архыып дириэктэрэ Евгений Милетин уонна Олег Маноиленко киинэ уһуллуутугар олус эппиэтинэстээхтик сыһыаннаспыттара. Кинилэр Сэһэн Ардьакыап туһунан докумуоннары эрдэттэн ааҕаннар, үөрэтэннэр, бэйэлэрэ туспа санаалаах олороллор этэ. Киинэҕэ анаан интервью биэрбиттэрэ, — диир Зоя Петухова.

«Саха» иһитиннэрэр-көрдөрөр хампаанньа бу дириҥ суолталаах документальнай киинэни өссө төгүл, табыгастаах кэмҥэ хатылаан көрдөрөрө буоллар диэн баҕалаахпын.
Общественнай-политическай деятельбит Сэһэн Ардьакыап үбүлүөйүн түмүктүүр тэрээһинэ ааспыт сыл ахсынньытыгар Дьокуускайга Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет театрыгар ыытыллыбыта. Бэлиэ даатанан сибээстээн, чинчийэр үлэ ыытыллыбытын түмүгэр, научнай өттүнэн чуолкайдааһыннар ытык киһибит төрдүгэр-ууһугар оҥоһуллубуттарын бэлиэтиибин.

Сэһэн Ардьакыап туһунан кэпсиирбит, сырдатарбыт тоҕо нааданый? Өссө ХVIII үйэҕэ маннык киэҥ судаарыстыбаннай өйдөөх-санаалаах, айылҕаттан айдарыылаах киһилээх, өбүгэлээх этибит, сахалар политическай историябыт дириҥ диэн ыччат киэн туттуохтаах, силиһин-мутугун билиэхтээх.

Саха омугу быыһаабыта

Биллэрин курдук, Сэһэн Ардьакыап 1789 сыллаахха балаҕан ыйын 18 күнүгэр ыраахтааҕыга туттарбыт «Сахалар тустарынан былааныгар» бэйэни салайыныы, суут-сокуон, үөрэҕирии, сири чааһынай бас билии, бурдук ыһыытын, төрөөбүт тыл боппуруостара — барыта баара. Ити күн бүгүнүгэр диэри үлэлии турар докумуон диэтэххэ, баһан этии буолбата чуолкай. Бу былаан туһунан урукку өттүгэр суруйан турабын. Онон докумуон хас биирдии боппуруоһугар тохтообоппун.

Кини кинээстээн, кулубалаан олордоҕуна, оччолорго сахаларга хараҥа баттал баара. Дьаһааҕы таһынан ис уонна тас түһээн тардыы диэн үөдүйэ сылдьыбыта. Саамай улахан түһээнинэн таһаҕас таһыытыгар (ындыы көтөҕүүтүгэр) сылгыны уонна эр дьону хомуйуу буолбута. Таһаҕас таһыытыгар саха сылгыта эстибитэ диэн үгүстэр билинэллэр. Бу кэмҥэ саха ахсаана аччаабыта эмиэ бэлиэтэнэр. Баай дьадайар, дьадаҥы өлөр. Ити сыыппараларга эмиэ көстөр. Ол курдук, ХVIII үйэҕэ нэһилиэнньэ үүнүүтэ 871-гэ тэҥнэһэр эбит буоллаҕына, ХIХ үйэҕэ ити сыыппара 1782-гэ тэҥнэспит. Көрөн кэбиһиҥ, түһээн тохтообутун кэнниттэн нэһилиэнньэ үүнүүтэ икки төгүл улааппыт. Ити батталлаах дьаһал тохтооботоҕо буоллар, биһиги норуот хайдах-туох буолуохпут биллибэт этэ. Онон Сэһэн Ардьакыабы саха норуотун быыһаабыта диэн этэр хайа баҕарар кыахтаахпыт.

Ытык киһибит туһунан биир интэриэһинэй түгэни ахтан ааһыахпын баҕарабын. Сэһэн Ардьакыабы И. Биллингс кистэлэҥ муоратааҕы экспедициятыгар сирэй кыттыыны ылбыт диэн сабаҕалааһын баар. Ол курдук, 1784 сыллаахха кини ревизскэй сказканы (перепиһи) оҥоро сылдьан: «Барарбынан сибээстээн, бу үлэни ииппит аҕабар Калина Аржаковка итэҕэйэбин», — диэн суруйан хаалларбыт. Оттон муоратааҕы экспедиция 1785 сылтан саҕаламмыт. Ити улахан үлэни мээнэ быраҕан, атын киһиэхэ итэҕэйэн барбатаҕа чуолкай. Өссө бөдөҥ суолталаах түгэн, үлэ баар буолан, перепись ыытыллыытыгар кыттыбатах буолуохтаах диэн сабаҕалаан көрүөххэ сөптөөх. Бу суолталаах событие — экспедиция буолуон сөп. Кистэлэҥ муоратааҕы экспедицияны өйөөбүт дьоҥҥо ыраахтааҕы Екатерина II мэтээллэри туттарбыта. Үгүстэригэр үрүҥ көмүс мэтээл тиксибитэ. Оттон олох аҕыйах киһи, ол иһигэр биһиги Сэһэммит кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыттара. Мантан кини экспедицияҕа ураты өҥөтө, көмөтө көстөн кэлэр. Онон Сэһэн Ардьакыап кистэлэҥ муоратааҕы экспедицияҕа сирэй кыттыбыт диэн сабаҕалааһын кырдьыктаах буолуон сөптөөх.

Өтө көрүүлэрэ

Үгүстэр сүдү киһибитин бөлүһүөк, өтө көрөөччү, билэчиэк быһыытынан билинэллэр. Ол курдук, Сэһэн саас от-мас тыллыыта, күһүн айылҕа кэхтиитэ Дьиэрэ сайылык арыы маһыгар киирэн, түүл түһээн түҥкэлийэр, бит биттэнэн бэттэр бэрт дьикти кэмэлдьилээх эбит.

Кини этэр эбит: «Туу курдук суптугур таҥастаах, абааһыны-таҥараны билиммэт дьон киһи аймах иһиттэн үөскүөхтэрэ, дойду олоҕун төрдүттэн уларытыахтара. Тимир үйэни тилигирэтиэхтэрэ. Иһит-хомуос, туттар сэп барыта тимир буолуоҕа, бэл көлүнэр көлөлөрө тимиртэн оҥоһуллан тилигирии сүүрүөхтэрэ. Кинилэр обургулар сири дьөлүтэ сүргэйиэхтэрэ, халлааны хайыта тыырыахтара. Олох тупсуоҕа, дьон-сэргэ үкэр от курдук үөтэлээн үөскүөҕэ, ол эрээри хойутун хойут уоттаах курааннар, дириҥ нүһүргэн уу суттара солбуһуохтара. Киһи иһигэр абааһы киириэҕэ: абааһыта да, киһитэ да биллибэт дьон баар буолуохтара. Бу дьон бэйэ-бэйэлэрин кэбэһиэхтэрэ, хааннаах кыргыстар туруохтара, сир үрдүттэн имири эсиһиэххэ айылаах иэдээннээх сэриилэр силлиэриэхтэрэ. Киһи аймах кэхтиэҕэ, биир тииҥ тириитинэн сон оҥостор буола куйатыйыахтара, баҕа буута балтараа солкуобай буолуоҕа, аһыыр астарын, таҥнар таҥастарын булбакка, муҥу көрүөхтэрэ. Матаҕанан кыһыл көмүһү сүгэ сылдьан, өбүгэлэрин уҥуохтарыгар сөһүргэстээн олорон суланыахтара: «Эһиги дьоллоох буолаҥҥыт, төрөөҥҥүт үчүгэй олоххо олорон аастаххыт, сордоох-муҥнаах олохтон эрдэлээн куоттаххыт», — диэн ордугургуохтара. Ол эрээри иэгэйэр икки атахтаах өркөн өйө, олоххо тардыһыыта тыыннарын уһатыахтара, иннилэрин көрүнүөхтэрэ, өлө-өлө тиллиэхтэрэ, эстэ-эстэ элбиэхтэрэ, салҕаныахтара. Муҥур уһуга биллибэт улууттан улуу олоҕу олорорго айыллыбыт икки атахтаах өрүһүнүөҕэ. Сир-халлаан баарын тухары, бэстилиэнэй тыһыынча туолуор диэри, Орто дойдуга олох баар буолуо», — диэн Сэһэн өтө көрүүлэринэн бүгүҥҥү суруйуубун түмүктүүбүн.

Людмила НОГОВИЦЫНА.