“Саха саҥата”: маҥнайгы нүөмэр

Хаһыаппыт 45 нүөмэригэр «Хараҥа түүҥҥэ араҥас сулус кэриэтэ…» диэн ааттаах улахан ыстатыйа бэчээттэммитэ. Манна «Саха саҥата» сурунаал хайдах төрүттэммитин, ким онно кыттыспытын туһунан филологическай наука кандидата, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ ХИНТуоКИ литература кафедратын сэбиэдиссэйэ Валентина Семенова ааҕааччыларбытыгар анаан сиһилии кэпсээбитэ. Бүгүн Валентина Григорьевна кэпсээбит матырыйаалыгар олоҕуран сурунаал маҥнайгы нүөмэрин кытта билсиэхпит.

Саха култуурата, бэчээтэ сайдарыгар улахан суолталаммыт сурунаал үлэтигэр-хамнаһыгар оччотооҕу кэм биллэр-көстөр интеллигеннэриттэн элбэх киһи кыттыспыт. Уопсайа 30-ча киһи суруйбут матырыйаала бэчээттэнэн тахсыбыт эбит. Ол иһигэр кэлин саха уһулуччулаах классик суруйааччылара буола үүммүт А.Е.Кулаковскай, А.И.Софронов айымньылара бэчээттэммиттэрэ. Сурунаалга тахсыбыт суруйуулар ааптардара үксүгэр псевдонимынан илии баттыыллар эбит. Кинилэр истэриттэн ордук көхтөөхтүк Кыҥырдыа ойуун ыччата, Н.Борих, Миэстникэп диэн дьон кыттыбыттар. Араас нүөмэрдэргэ Г.Чоппин, Саха, Сыыла сылдьан сыарҕа быатын кэбийээччи, Куоратчыт, Бүргэс Бүөтүр, Кымыстаайы, Алаас ыччата, Харыс уола Былас Былатыан, Урааҥхай, Дьадаҥы киһи диэн псевдонимнаах дьоннор суруйуулара тахсыбыттар. Ол иһигэр биир ааптар хас да аатынан бэчээттэммит, холобур А.И.Софронов айымньылара, тылбаастара Аттат Ноурупос, Ноурупос, Алаас ыччата диэн псевдонимнаахтар. Аҕыйах киһи бэйэлэрин ааттарынан илии баттаабыттар, ол иһигэр биллэр дьон: И.С.Говоров, Т.Е.Сосин, Н.Олейников, о.д.а.

Сурунаал академик О.Н.Бетлингк оҥорбут сахалыы алпаабытынан бэчээттэммитэ. Ол иһин бэчээттэммит тиэкистэр бу сурук орфографическай нуормаларыгар олоҕураллара (ойнуу, мийигин, үб, кэнэгэс) билиҥҥи ааҕааччы ылынарыгар уустуктары үөскэтиэхтэрин сөп.

Кээмэйэ – 40-50 сирэйдээх. Арай 1912 сыллааҕы 1№-рэ саамай аҕыйах – 13 эрэ сирэйдээх. Ити нүөмэр таһыгар маннык быһаарыы бэриллибит: «Бу сурукпут үлэтэ кыайтарымына, тахсара да тиэтэл буолан ситэри суруллумуна таҕыста».

«Саха саҥата» суруйар тиэмэтэ киэҥ. Сурунаал оччотооҕу кэм кыһалҕаларын дьоһуннаахтык туруорбута, сырдаппыта:

• бэлиитикэ, экэниэмикэ салаата;
• үөрэх, оскуола туһунан;
• биллэрэр-көрдөрөр (познавательнай) суруйуулар;
• эмп-том, медицина боппуруостара;
• суут-сокуон салаата;
• тыа хаһаайыстыбата, улуус олоҕуттан сонуннар;
• аралдьытар-саататар.

Сурунаал маҥнайгы нүөмэрин таһыгар маннык суруллубут: «Сахалыы сурук, саҥа үтүө быһыыга баҕалаах, ким да диэки буолбакка, бу дойдуну билэргэ, кини олоҕун тупсарарга кыһанар». Итини 1913 с. 2№-гэр нууччалыы өссө чопчулаан суруйбуттар: «Ежемесячный, прогрессивный и независимый журнал на якутском языке. Задача журнала пробудить национальное самосознание якутского племени и приобщить его к мировой культуре и прогрессу». Онон, көстөрүн курдук, сурунаал бэйэтин соругунан саха аймах национальнай өйүн-санаатын сайыннаран, кинини бүтүн аан дойдутааҕы культураҕа, прогресска сыһыарыыны туруорбут.

«Саха саҥата» маҥнайгы нүөмэрин ис хоһооно (сурунаал орфографията хайдах баарынан):

• Суругу суруйаччылартан.
• Мунньах. Кэпсэн.
• Ускуола тусата.
• Сайын. Ырыалах Ыстыпан Ырыата.
• Руга диэн тарды.
• Айан-Нылкан эспэдисийэтин туса.
• Ботурускай улустан.

3-4 сирэйгэ «Суругу суруйаччылартан» диэн ааттаах редакция ыстатыйата бэчээттэммит. Түмүккэ Харыс уола Былас Былатыан диэн илии баттааһыннаах. Ыстатыйаттан быһа тардыыны көрүөххэ: «Сурук наадатын тусатын киси эрэ билэр. Суруктах омуктар суругуунан төсө эмэ ыраах олорон эрэн дьонноро хайтах-туох олороллорун, туох дьүл-дьасабыл тахсарын, туох өлү-алдьархай буоларыын, көрбүүт курдук суругунан көрөн-истэн билэллэр. Оонон үөрэхтээх омуктарга сурук хасыат бэрт элбэхтик тэлгэнэн барылара аҕан билэр буоланнар, олохторо да тубсар, сигилилэрэ-майгыыннара да көнөр. Энгличэн Эмиэрикэн диэн омуктор оҕолордун-дьахтардын барылара суругу аҕаллар; хамначыттара үлэлэрин бысыгар өрүү хасыаты туппутунан сыльаллар. Арай бисигии саха омуук туох да үөрэҕэ суох буолан сурук аатын билбэккэ олоробут». Манна «Саха саҥатын» тэрийэн таһаарааччылар сурунаал иннигэр чопчу ханнык соругу-сыалы туруоралларын туһунан суруйбуттар: «Саамай бастаан туохтан да ордук кыһанар кыһаныыбыт буолуоҕа: үөрэх тэлгэнэн дьон суругу билэригэр. Бу суол, биһиги санаабытыгар, ситиллиэ этэ дьон ускуоланы элбэхтик тэрийэн, оҕолорун кыһанан үөрэтэллэрэ буоллар, итигэннэ бу дойду үөрэҕин бүтэрбит оҕолор үрдүк үөрэххэ баралларыгар – үбүнэн салгыыллара буоллар, истипиэндийэ диэн ааттаан. Иккис суол кыһаныыбыт буолуоҕа бэйэбит туттунан олорор дьаһалбыт көнөрүгэр, кырдьыктаах дьүүл дьүүллэнэн баттабыл-атаҕастабыл аччыырыгар. Үсүһүнэн, биһиги күүспүт тиийэринэн кичэйэн көрүөхпүт бэйэбит наадабытын, кыһалҕабытын бэйэбит билэн, сүбэбитин-санаабытын холбоон, олохпут тупсан, дьон кыһалҕата-эрэйэ суох олороругар. Төрдүһүнэн, биһиги кыһаныахпыт дьон майгыта-сигилитэ тупсан көнөрүгэр, куһаҕан быһыы-майгы хааларыгар. Бэсиһинэн, былыргы өбүгэлэрбит хайдах-туох быһыылаахтарын-майгылаахтарын билэн иһитиннэрэргэ баҕалаахпыт. Онтон тилэх кэннигэр дьон да аралдьыйан күлэр-оонньуур суолларын хаалларыахпыт суоҕа». Мантан көрдөххө, сурунаал бэрт киэҥ культурнай-сырдатар, научнай, экономическай соруктары ситиһэ сатаабыт.

Салгыы сурунаал сүрүн тиэмэлэрэ сырдатыллаллар: «Итини барытын толорорбутугар бисиги «Саха саҕата» – диэн аттах сурукпутугар суруйуохпут: 1) Үрдүк суут ыйахтарын дьасабылларын; 2) ордук надалах солар балларын; 3) бэйэбит олохпутугар туох барын; 4) бэйэбит санабытыттан булан-ду нуучча тылыттан тылбастан-ду кэпсэннэри; 5) дьон тылыгар сыльар кэпсэнэри ырыалары тойуктары; 6) саха былыргы бысыларын майгынарын; 7) үөрэххэ туох саҕа тахсан исэрин; 8) омук сирин сураҕын; 9) нучча ологуун бысытын; 10) саха туттунан олорор майгытын; 11) Государстыба Думатыгар Собыатыгар тугу тэрийэллэрин; 12) Дьоскускай куорат Думатын муньагын; 13) урулах сут дьүлүн дьасабылын; 14) эргиэн сурагын; 15) касыаттар кэпсэннэрин; 16) олохтох сир-сураҕын садьыҕын; 17) дьонтон кэлэр суруктары; 18) тэлэгрэбинэн биллибит ордук дьикти суоллары; 19) аҕаччылар ыйытыларыгар биллэрини; 20) суруйаччылар суруктарын; 21) саҕа суруллубут кинигэлэри; 22) дьоҥҥо суруйар оннугар; 23) дьон биллэрилэрин».

5-7 сирэйгэ Н.Борих «Ускуола тусата» ыстатыйата бэчээттэммит. Манна «Сирбитигэр сылтан сыл аайы нуучча үксээн эрэр. Уркуускайтан бу өрүс баһыгар тимир суол, этэллэрин курдук турдаҕына, нуучча манна кутулла түһүө, биһиги сирбитин көмүс түгэх кэриэтэ саныыллар. Субу билиҥҥибит курдук олорон биэрдэхпитинэ, баранарбыт өр буолуо суоҕа. Нуучча илэ биһигини атаҕастыа суоҕа, атаҕастыахтааҕар, биһиги баранарбытын көрөн, эҥин-эҥин кэмиттэн көмө оҥоруоҕа, «саха баранан эрэр» диэн хаһыатыгар суруйуоҕа. Оннук буолуохпутун баҕарбатахпытына, биһиги сибилиҥҥиттэн иннибитин саныахпытын наада. Муҥ саатар, нуучча омук бэйэтин саҕа үөрэхтээх буолуохтаахпыт» диэн норуокка туһаайан үөрэххэ, билиигэ ыҥырар ис хоһоонноох тыллары ааҕыахха сөп. Ааптар ыстатыйатыгар үөрэх, оскуола туһатын, дьон-норуот бүтүннүүтэ үөрэх тэнийэригэр кыһаллыахтааҕын туһунан суруйар.

7-10 сирэйгэ «Сайын» ырыа бэчээттэммит. Ааптар – Ырыалаах Ыстапаан.

10-11 сирэйгэ «Рууга туса» ыстатыйа тахсыбыт. Руга – В.И.Даль “Быһаарыылаах тылдьытынан” таҥара дьиэтин бас билэр сирэ, ходуһата. Ыстатыйаттан быһа тардан: «1) маҥнай 1822 сылҕа тахсыбыт сокуоҥҥа Ньадарал Күбэрнэтэргэ ханнык да көҥүл бэриллибэтэх бу руганы сокуон оҕотторумуна эрэ таттарарга прокурор этэрин курдук; 2) саҥа 1906 дьылга ыам ыйын 22 күнүгэр тахсыбыт сокуоҥҥа Сибиир аҕабыттарыгар каснаттан сир биэрэр тусунан, рууга да тусугар туох даа диэн этиллибэтэх; 3) аҕабыттар үрдүк сууттара Синод диэн былырыҥы 1911 дьыл муус устарын 4 күнүгэр биллэриититтэн көрдөххө, Уркускай Ньадарал-Күбэрнэтэрин бырайыага аҕабыттарга руганы тардар тусун 1906 дьылга аҕабыттар үрдүк сууттарыгар ыыппыта билиҥҥэ дылы Ыраахтааҕынан бөҕөргөтүллэ илик эбит; 4) “сиэмискэй побиннэс” диэн тарды сокуонугар, Сибир басынайдара туох-туох оросхооту бэйэлэрин аҕабыттарын наадатыгар оҕоруохтарыгар сөптөөҕүй диэн этиллибит сиригэр эмиэ туох да диэн этиллибэтэх руга тусугар. Онон Сэнэт Борукуруор үҥүүтүн туох да дьасала суох халларбыт».

«Быйыл сасыары Дьокуускай куоракка кэлбиттэрэ үөрэхтээх дьоннор Айан-Ньыллкан икки ардыгар суолу көрөн оҕорорго. Бу эспэдисийэ Ньылкантан Баатаҥга үрэҕи батысан ытыннылар Айан диэки Дьугдьур хайанан» диэн тылларынан саҕаламмыт 11 сирэйгэ тахсыбыт Айаан-Ньылхан эспэдиисийэтин туһунан матырыйаал. Сороҕо суруллуо диэн бэлиэтээһиннээх.

12-с сирэйгэ Ботуруускай улуустан Г.Чөппин бурдук от үүнүүтүн туһунан суруйуута тахсыбыт: «Сааскы тымныы уонна хасыҥ от даҕаны үүнүтүн бэркэ кэҕиннэрдэ. Таатта үрэҕинэн от бэрт аҕыйах буолла. Ол эрэри олохтоох дьон хайдах эмэ муҥнасан таҥнасан сыл таххаа ини дэсэбит. Быйылгы дьыл эридэсинин-бүрүдэсинин “Бэрэсэлиэнчэскэй Эспэдисийэ” кулгаахтаах буоллаҕына истиэ, харахтаах буоллаҕына көрүө, сабаҕаны тасарыа».

Салгыы 12-с сирэйгэ маннык ис хоһоонноох биллэриилэр бэчээттэммиттэр:

«Быйыл 1912 сылга, балаҕаҥҥа кирэр ый 1 күнүттэн Дьокускай куоракка тахсан исиэ ый айы саҥа үтүө бысыга баҕалах, ким да диэки буолбат – “САХА САҤАТА” диэн аттах сахалы сурук бу дойдуну билэргэ кини олоҕун тупсарарга кыысанар. Туруута: сылга 6 сүүс, сыл аҥарыгар 3 сүс 50 харчы, бир ыйга – 70 харчы. Бу харчы тутуллар, Г.Г.Йугумнаб кинигэ атылыр дьиэтигэр, итигэннэ – “Саха дойдутун усуга” диэн аттах хасыат дьиэтигэр.

Суругу көрөччү Мэхэлэ оҕото Митрэй Никибэрэб.

Оҥотторооччулар – “САХА” диэн аттах суругу-хасыаты

оҕотторорго холбоспут дьон.

Тийэр суола: Дьокускай, Улахан улуста С.С.Шахурдин дьиэтэ.

БИЛЛЭРИ

(информация)

«Дьокускай куоракка күн айы тахса турар саҥа үтүө бысыга баҕалаах ким да диэки буолбат “Саха дойдутун усуга” диэн аттаах хасыат. Турута: сылга – 9 сүс, сыл аҥарыгар – 4 сүс 50 харчы, 3 ыйга 2 сүс 50 харчы, 1 ыйга – 90 харчы. Тийэр суола – Якутск, Большая улица, дом Шахурдина, телефон 96. Суруйаччы дьону көрдөсөллөр».

***

Көстөрүн курдук, сурунаал маҥнайгы нүөмэриттэн саҕалаан сытыы боппуруостары таарыйар ыстатыйалар, уус-уран айымньылар бэчээттэммиттэр. Ханнык баҕарар норуот төрөөбүт тылынан аан бастакы сурунаалын тахсыыта кини общественнай-политическай олоҕор бэрт улахан суолталаах түгэнинэн буолар. «Саха саҥата» сурунаалы норуот үөрүүнэн көрсүбүтэ. Сурунаал балай да киэҥник тарҕанан, ааҕааччылар сэҥээриилэрин ылбыта.