Саха сирэ иннин диэки дьүккүөрдээхтик айанныыр (Ырытыы)

Сайдыы баар дуу суох дуу? Манна туох да саарбахтааһын суох – Саха сирэ иннин диэки дьүккүөрдээхтик сайда турар. Арай боппу­руос атын хайысхалаах – дьүккүөрдээхтик эрээри төһө түргэнник, эбэтэр бытааннык? Манна сыта-тура толкуйдаан көрөр наада быһыылаах.
Түргэнник сайдыыга киириигэ Саха сирин курдук киэҥ сирдээх-уоттаах, тыйыс айылҕалаах, кылгас сайыннаах уонна уһун кыһыннаах кыраайга инфраструктура салаалара сайдыылара быһаарар оруоллаахтар. Бастатан туран, транспорт боппуруоһа үйэлэр усталарыгар сүрэх бааһа буола сылдьар.

Хаһан тутуллар муостаный?

Манна Өлүөнэ өрүһү туоруур муостаны тутуу курдук улахан суолталаах боппуруос Саха сиригэр суох курдук. Саха Республикатын баһылыга Е.А.Борисов Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын көрсө (2022 с.) 100 үтүө дьыала оҥоһуллуохтаах диэбитэ. Ол иһигэр Өлүөнэ муостатын киллэрбитэ, маннык тутууну бүтэрэрбит буоллар диэн баҕа санаатын эппитэ. Биһиэхэ аҕа баһылык тыла салалтаҕа бэриллибит сорук курдук сыаналанар. Онон ханнык эмэ үлэ саҕаламмыт буолуон сөбө.
Ол эрэн Россияҕа үөс­кээбит быһыы-майгы итинник былааннары арыый­да уһун бириэмэҕэ көһөрөн биэрдэ диэххэ наада. Бииринэн, кириисискэ киирэн экономика сайдыыта аллараа түстэ, үп-харчы кырыымчык буолла. Россия экономикатын сайдыытын хааччыйар министерство салайааччыта Алексей Улюкаев этэринэн, дойду экономикатын аллараа түһүүтэ 2016 с. иккис аҥаарыттан тохтоон, ити сыл бүтэһигэр Россия оҥорон таһаарар бородууксуйата 0,7% диэри өрө тахсыахтаах.
Итини киһи итэҕэйи­миэх санаата кэлэр. Бииринэн, экономика сайдыытын туормастаһар санкция­лары Арҕаа дойдулар тохтото иликтэр, ол биһиги сайдыыбытыгар охсууну оҥоро турар. Иккиһинэн, инвестициялар суохтарын кэриэтэ, онон Өлүөнэ муостатын тутууга ханнык эмэ судаарыстыба көмө оҥоруо диэн эрэл санаа суох. Сурах быһыытынан Кытай да баай харчылаахтара улаханнык интэриэ­һиргээбэтэх курдуктар. Арааһата, тыл-тылга киирсии табыллыбатаҕа буолуо, кытайдар «сомсон» ылар баҕаларын биһиги ылынар кыахпыт суох. Аны Керчь хомотун туоруур муостаны тутуу ордук суолталаммыта биллэр – баар-суох харчыбыт онно кутулуннаҕа.
Өлүөнэни туоруур муостаны тутуу коммерческай буолбатах, ити судаарыстыбаннай бырайыак. Онон бэркэ буоллаҕына судаарыстыба уонна бизнес холбоһуктаах бырайыактара буоларга тиийэр. Онно сөптөөх инвестордар суохтар, көһүннэхтэринэ даҕаны өрүттэр уопсай интэриэстэрэ сөп түбэһэрэ саарбах. Онон 2022 с. диэри муоста тутуллубат, хаһан тутуллара төрүт биллибэт. Баҕа санаа байҕалы туоруон сөп, оттон дьыалатыгар кыайан туолбат буолла диэн билинэргэ тиийэбит.

Тимир суол уонна ол тула кэпсэтии

Бу туһунан кэпсэтии урут-уруккуттан саҕаланан, умайа-умайа умуллан, онтон эмиэ күүдэпчилэнэн тахсан, Аллараа Бэстээххэ диэри тимир суолу аҕалан бүтэрэн эрэбит. Бу улахан кыайыы, кини Саха сирин инники сайдыытын хааччыйарга улахан кыахтары үөскэтиэхтээх диэн ааҕабыт. Арай онтон тимир суол хайа диэки хайыһар, эбэтэр тохтоон хаалар дуу диэҥҥэ эппиэт суох.
Манна кэккэ боппуруостар үөскээн таҕыстылар. Бастакы боппуруос — бу суолу төһө туһалаахтык туһанабытый, ороскуоттаах дуу, барыстаах дуу диэҥҥэ сытар. Итинник саарбахтааһыннар Саха сирин сүрүн сайдыытыгар сыһыаннара суох – кинилэр күннээҕи-дьыллааҕы эрэ суолталаахтар. Тимир суол тутуута, аан дойду уопута көрдөрөрүнэн, хаһан уонна ханна баҕарар сайдыыны хааччыйар, онон ороскуоттаах, наадата суох диэн кэпсэтиилэр төрүттэрэ суох буолан тахсаллар.
Кырдьык, төһө туһа­лаах­­тык туһанабытый диэҥ­ҥэ эппиэт бэриллиэн наада. Манна, холобур, таһаҕас поездтара төттөрү баралларыгар тугу тиэнэн барыахтаахтарый, эбэтэр кураанах элээрдиэхтээхтэр дуо? Мин санаабар, тимир суол баар буоллаҕына ону хайдах туһанар туһунан боппуруос быһаарыллыан сөп. Оннук кыах суоҕа биһигини күн бүгүҥҥэ диэри туормастыыр эбээт.
Ити Өлүөнэ өрүс муостатын тутууга эмиэ сы­һыаннаах. Сорохтор бу муоста массыына эрэ туорууругар аналлаах буолуохтаах дииллэр. Ити кэнэн санаа. Тимир суол ити муостаҕа ууруллубатаҕына, нууччалар этэллэринии, «мартышкин труд» буолан тахсар уонна экономическай барыһа икки-үс төгүл намтыыр. Ол наада дуо? Наадата суох.

Саха сирин историятын туһунан кинигэ

Саха сирин история­тын туһунан үс томнаах кинигэни суруйарга республикатааҕы Гуманитарнай институкка Е.А.Борисов сорудах биэрдэ. Бу кинигэ күн сырдыгын эмиэ үбүлүөйдээх сылга диэри көрүөхтээх уонна биир биллэр-көстөр бэлэх буолуохтаах. Билигин үлэ күөстүү оргуйар сурахтаах. Ол эрэн, историк быһыытынан эттэхпинэ, бу ыарахан дьыала буолуоҕа.
Итинник кинигэ би­һиэхэ олус наада. Академик А.П.Окладников эрэдээксийэлээх итинник кинигэ 1963 с. Москваҕа, ССРС НА таһаарыытынан бэчээттэммитэ. Ол эрэн онно элбэх сыыһалар-халтылар, көтүтүүлэр, науканан бигэргэтиллибэтэх концепциялар суруллубуттара оччоттон ыла киэҥ далааһыннаах мөккүөрү үөскэппитэ. Манна элбэх дискуссиялар, научнай оскуолалар «охсуһуулара» уһун кэмҥэ салҕанан барбыттара. Олору биһиги барыларын этэҥҥэ туораан биир тылга кииристибит дуо? Саарбах.
Аны историяны суруйууга методологияны уонна методиканы хайдах сөптөөхтүк туттабыт? Историческай наука кэнники кэмҥэ киэҥник иннин диэки хардыылаата, элбэх саҥа арыйыылар баар буоллулар. Ол эрэн гипотезалар, концепциялар эмиэ элбэхтэр – сорохторо киһини «соһуталлар» уонна өйбүтүн аймыыллар. Историяҕа баар олох кырдьыгын хайдах сатаан ааҕааччыларга тириэрдэбит диэн боростуойа суох санаа үөскүүр. Икки куттал баар. Бииринэн, барытын саҥатыта сатааһын, онно ааспыт олоҕу кулгааҕыттан тутан тардан ылыы. Икки­һинэн, ааспыт үйэ идеологиятыттан кыайан тахсыбакка хаалыы. Ханнык эрэ сөптөөх орто суол тутуһуллуохтаах. Ол биһиэхэ кыаллыа дуо?
Холобур, Саха сирин былыргы историятын үөрэтиигэ археологтар Дириҥ Үрэхтээҕи арыйыылара ханнык оруолу ылыаҕай? Эбэтэр Саха сиригэр дьон өссө 1,5-2 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр үөскээбиттэрэ уонна кинилэр Американы төрүттээбиттэрэ диэни ханна гынабыт? Саха сиригэр быдан былыргы кэмнэргэ мамоннар, оҕустар, өссө хахай оҕото уонна да атыттар көстүбүттэрин хайдах сыаналыыбыт, ол манна үөскээбит дьон туһунан тугу да эппэт дуо? Саха сирэ Өлүөнэ очуостарынан, эбэтэр былыргы дьон тааска ойууларынан эрэ аатырбат эбит. Баҕар, аан дойдуга хамныыр-харамай үөскээһинэ мантан саҕаламмыта буолаарай? Оттон киһи олоҕо саҕаланыыта?
Бу суруллар историяҕа уруккуттан быһаарылла илик боппуруос – сахалар хаһан, ханна уонна хайдах үөскээбиттэрин бүтэһиктээхтик быһаарыах­тара дуо? Мин санаабар, кыаллыбата буолуо. Баар концепциялары чоп­чулааһын, биллэн турар, барыаҕа. Оннук буолуохтаах даҕаны. Манна атын омуктар эмиэ үөскээбиттэрэ. Бастакы омук – дьүкээгирдэр буо­луохтарын сөп диэн таайаллар.
Оттон Г.В.Василевич эппитинэн, тунгустар – эбэҥкилэр уонна эбээннэр төрүттэрэ – Саха сиригэр биһиги үйэбит саҕаланыан иннинэ кэлбиттэр. Бастаан, сатыы эбэтэр аҕыйах көтөл табалаах эбэҥкилэр тыаны кэрийэн манна киирбиттэр, онтон элбэх табалардаах эбээннэр кэлэннэр хоту, таба мэччийэр киэҥ сирдээх туундараларга, тиийбиттэр. Ити концепция билигин хайдах туруктааҕый, мин билэрбинэн, атын дьоһуннаах быһаарыы суох курдук. Аны, сахалар манна кэлбит араас омуктар булкааһыктарыттан үөскээбиттэрэ дуо?
Саха сирин историятын иккис томугар суруллуохтаах, өссө ситэ быһаарылла илик боппуруостар элбэхтэр. Онтон биирдэстэрэ – нууччалар кэлэллэригэр (ХVII үйэ 20-30 сылларыгар) сахалар ханнык биричиинэлэринэн бэйэлэрин судаарыстыбаларын тэриммэккэ хаалбыттарай? Итинник судаарыстыбаннас иһин туруулаһыы ыраахтааҕылаах Россияҕа сахалар бэйэлэрин олохторун бэйэлэрэ быһаа­рыныыларын иһин охсу­һуу­га кубулуйбатаҕа дуо? Итини биһиги «борьба якутского народа за местное самоуправление» диэн нууччалыы ааттыыбыт. Дьиҥинэн, ис суолтата онтон быдан киэҥ эбээт.
Итиннэ Алексей Кулаковскай, Анемподист Софронов, Николай Неустроев оруоллара хайдах этэй? Оттон В.Никифоров, Гавриил уонна Павел Ксенофонтовтар, саха бастакы суруйааччыларын уонна интеллигенциятын бэрэстэбиитэллэрин дьылҕалара? Ол барыта туох баар кырдьыгынан суруллар кыахтаах дуо?
Аны Сэбиэскэй былаас сылларыгар киириэххэ. Манна история олох саҥаттан суруллуон наада дии саныыбын. Саха АССР үөскээһинигэр бассабыык баартыйа оччотооҕу политиката, В.И.Ленин национальнай боппуруос туһунан теорията быһаарар оруолу оонньообуттарын билиниэххэ наада. Ити баар суол. Ол эрэн 1920-1922 сылларга Саха сиригэр, араас биричиинэлэринэн сиэттэрэн, национальнай- босхолонуулаах хамсааһын сытыырхайбыта табатык көрдөрүллүөхтээх.
Итинник хамсааһын сүнньүнэн прогрессивнай хайысхалаах этэ. Итини профессор Г.П.Башарин «здоровый национализм» диэн сөпкө сыаналаабытын иһин улахан буруйга-сэмэҕэ тардыллыбыта. Ол гынан баран, Сэбиэс­кэй былаас оччотооҕу олохтоох салайааччылара үксүлэрэ Москваттан ыытыллааччылар, партия политикатын куруу­байдык токурутан, «красный террор» диэни ыытан, олохтоох нэһилиэнньэ үгүс өттүн былааһы өрө ту­рууга үтэйбитэ. Итини М.К.Аммосов, П.А.Ойуу­нускай, И.Н.Ба­рахов өҥөлөрүнэн «пов­стан­чество» диэн быһаарбыттара уонна сахалары амнистиялаабыттара.
Итини ымпыкчаан-чымпыктаан көрдөрүөххэ наада. Манна сорох биир­диилээн историк­тар субъективнай сыаналаа­һыннарыттан сиэттэрэр сатаммат. Оннук түбэлтэтигэр эмиэ аан дойду айдаана тахсыан сөп.Ол эрэн биир түгэн чахчы биллэр – сахалар национальнай-босхолонуулаах хамсааһыннара Саха АССР-ы үөскэтэргэ төрүт биричиинэ буолбута . Ол туһунан тоҕо эрэ кыайа-тута суруйа иликпит. Кэмэ кэллэ быһыылаах.
История бу томугар биһиги чулуу уолаттарбыт – Аммосов, Ойуунускай, Барахов уонна да атыттар – репрессияҕа түбэһэн суорума суолламмыттарын кырдьыктаахтык сырдатыахтаахпыт. 1940 с. Саха АССР политическай уонна правовой былааһын сүтэрбитин уонна Сталин олохтообут политическай режимигэр бас бэриммитин итэҕэтиилээхтик көрдөрүллүөхтээх.

Николай Слепцов, политолог, историческай наук хандьыдаата, доцент, «Билии»
уопсастыба чилиэнэ.