Саха сирин политическай историята (очерк)

Биһиги санаабытыгар, сэбиэскэй былаас уонна былааска кэлбит бассабыык баартыйатын теорияларын уонна политикаларын, нациялар сайдыыларын туһунан үөрэхтэрин кичэйэн ырытан көрөр наада. Итини тэҥэ, Саха сиригэр өрөбөлүүссүйэ уонна гражданскай сэрии кэмнэрин туһунан түмүктэри оҥоро сатыахтаахпыт. Итинтэн сибээстээн, Саха сирин политическай тутулун, судаарыстыбаннаһын, суверенитетын, Россияны кытта федеративнай сыһыаннаһыыларын эмиэ чопчулаан көрүөхтээхпит. Маныаха биир кэлим көрүү билиҥҥээҥҥэ диэри суох курдук.

5.1.Сэбиэскэй былаас уонна нациялар сайдыылара

Россияҕа бастаан ыраах­тааҕы былааһа сууллуута (буржуазнай-демократическай өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн), онтон социалистическай өрөбөлүүссүйэ былааһы кыра-хара норуот Сэбиэттэригэр биэриитэ аан дойду үрдүнэн сүҥкэн суолталаах историческай быһыыга-майгыга тэҥнэнэр. Билигин бу өрөбөлүүссүйэ суолтатын билиммэт буола, туора сото сатааһын баар. Сорохтор бу өрөбөлүүссүйэ буолбатах , саагыбар этэ, туох да туһаны аҕалбатаҕа , дьон бөҕө өлбүтэ диэн куолулууллар.

Бастакытынан, буолбут историческай чахчыны билиниэххэ наада, кини үчүгэйин эбэтэр аҥаардас куһаҕанын эрэ хостуу сатаабакка. Сөбүлээбэппит диэн куоһур тутта сатаан олохпут ааспыт страницаларын хайдах сотон кэбиһиэхпитий? Ол оннугар олох дьиҥнээх хаамыытын ис хоһоонун, логикатын өйдүү сатыахтаахпыт. Айылҕа сайыннааҕын кэриэтэ, кыһыннаах эмиэ эбээт. Онон, Саха сиригэр үөскээбит сэбиэскэй былаас уорганнарын уонна кинилэр ыыппыт политикаларын ырытан суруйуохтаахпыт. Тус бэйэм Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолбатаҕа буоллар, Саха сирин сайдыыта атыннык, өссө ордук дохсуннук барыа этэ диэн этиини утарабын. Олоххо буолбуту уларыппаккын, иккиһинэн, таайан, сабаҕалаан көрүүнү историческай наука билиммэт. Биһиги историческай дьиҥнээх буолбут эрэ чахчылары ырытыахтаахпыт.

Иккиһинэн, олоххо баар буолбут теориялар, концепциялар, гипотезалар хайдах үлэлии сатаабыттарын көрдөрүөхтээхпит. Олор ханнык түмүктээхтэрин бэлиэтиэхтээхпит, сыыһалар-халтылар туһунан кэпсиэхтээхпит. Аҥаар кырыытыттан «барыта куһаҕан этэ» диэн киэр илгэн кэбиһиэ суохтаахпыт. Ол аата олоххо суоҕу, буолбатаҕы албыннаан кэпсиир сыыһа. Оччотугар эрэ наука сайдар.

Итинник бэлиэтээһиннэри оҥорон туран, Өктөөп өрөбө­лүүссүйэтэ Саха сирин норуоттарын интриэстэригэр сөп тубэһэр этэ дуу , суох этэ дуу диэн боппуруоска эппиэттиэхтээхпит. Манна эппиэтэ биир — ханнык да саарбахтааһына суох, өрөбөлүүссүйэ саха норуотун тыын интэриэһигэр сөп түбэһэр этэ. Тоҕо оннугун быһааран биэриэххэ наада.

Саха сирин норуоттара ыраахтааҕы батталлаах холуонньалыы былааһыттан босхолонор тыын интэриэстээхтэрин, бука, ким да утарбата буолуо. Оттон норуот баһыйар маассата нуучча уонна олохтоох баайдар хабалалаах көлөһүннээһиннэриттэн босхолонор баҕалааҕа ханнык да саарбахтааһыҥҥа туруон сатаммат. Өскөтө үөрэҕэ суох норуот бастаан утаа баттабылы утары охсуһарга өйө-санаата ситэ илик эбит да буоллаҕына, улам-улам кини хараҕа аһыллан испитэ. Аны сахалар уонна атын нуучча буолбатах омуктар великодержавнай шовинизм ( улахан омук омугумсуйуутуттан) политикатыттан эмиэ эмсэҕэлииллэрэ, тэҥ бырааптара суоҕа, национальнай атаҕастабылга сылдьаллара. Саҥа былаас аҕалбыт биир сүрүн үтүөтүнэн, Арассыыйа омуктара инники диэки сайдыыларыгар олук уурар хаһаайыстыбаны, социальнай олоҕу, култуураны, үөрэҕи, духуобунаһы , сиэри-майгыны үрдүк таһымҥа таһаарыыта этэ. Сэбиэскэй былаас чуолаан кыра омуктарга урут суох кыахтары биэрбитэ – кыайан мэлдьэһиллибэт чахчы.

Саха сирин сайдыытыгар биир сүрүн суолталааҕынан национальнай-босхолонуулаах хамсааһын буолбута. Манна В.И.Ленин национальнай боппуруоска суруйбут үлэлэрэ улахан суолталаахтар. Олортон биирдэстэрин – «О праве наций на самоопределение» диэн үлэтин ордук бэлиэтиэххэ наада. Кистэл буолбатах, кэнники кэмҥэ аһары «өйдөөҕүмсүйүү» ыарыытыгар ылларан, классиктар теорияларын «ыкка быраҕа» сатыыр буоллубут. Ол оннугар бэйэбит туох да саҥаны , суолталааҕы кыайан айбатыбыт. Ол онтон санаа-оноо саппаҕырыытыгар, өй-санаа муҥурданыытыгар тиийиэх курдук майгыннанныбыт. Бассабыыктар национальнай боппуруоска теорияларын, историческай кырдьыгы төнүннэрэр сыалтан, булгуччу ырытан, ырыҥалаан көрөрбүт наада. Маныаха сыыһа өйдөөһүн таһымыттан билиҥҥээҥҥэ диэри ситэ тахса иликпит эмиэ төрүөт буолуохтаах.

В.И.Ленин бу үлэтигэр Россия социал-демократическай баартыйатын II –с сийиэһигэр (1903 с.) ылыллыбыт быраграаматын 9-с параграфыгар нациялар бэйэлэрин дьылҕаларын бэйэлэрэ быһаарынар бырааптаахтарын туһунан суруйбутун быһаара сатаабыта. Кэлин ити балаһыанньаны национал-социалист Семковскай, бундовец Либман, биллэр социал-демократ Роза Люксембург уонна да атыттар сытыы кириитикэҕэ түһэрбиттэрэ, сыыһатын дакаастыы сатаабыттара. Онон сибээстээн, 1914 сыл Ленин ити аатырбыт кинигэтин суруйарга күһэллибитэ уонна бассабыыктар национальнай политкаларыгар сүрүн төһүү буолбут балаһыанньалары төрүттээбитэ.

В.И.Ленин бу сытыы мөккүөрдээх үлэтин сүрүн бала­һыанньалара манныктар: бииринэн, нациялар феодализмтан капитализмҥа сайдыы саҕана үөскүүллэр уонна бэйэлэрин судаарыстыбаларын тэрийэр иһин охсуһаллар. Кинилэр ити баҕалара, дьулуһар дьулуһуулара социальнай-экономическай, уһун кэмнээх историческай-култуурунай сайдыыттан сиэттэрэн үөскээн тахсаллар. Ол аата олохтон олуктанар, сайдыыларын таһымыттан тэбинэр эбиттэр. Итинник , нууччалыы эттэххэ, сайдыы объективнай төрүөтүн билиммэт буолуохха сатаммат.

Иккиһинэн, нациялар бэйэлэрин дьылҕаларын бэйэлэрэ быһаарынар бырааптарын билинэр буоллахха, кинилэр хайа баҕарар судаарыстыбаттан тахсан, бэйэлэрин туспа судаарыстыбаннастарын тэринэр толору бырааптаахтар. Ыраахтааҕы былааһа норуоттарын итинник бырааптарын билиммэккэ, атын нациялары уонна омуктары хам баттаан олорбут политиката уларыйыахтаах этэ. В.И.Ленин бырапагаандалыыр национальнай политиката ыраахтааҕы, помещиктар уонна капиталистар былаастарын утары охсуһууга Россия бары баттаммыт омуктарын национальнай-босхолонуулаах хамсааһыннарын түмэ тардар кыахтааҕа.

Үсүһүнэн, нациялар бэйэлэрин дьылҕаларын бэйэлэрэ быһаарынар, атын батталлаах судаарыстыбаттан тахсан туспа судаарыстыбаны тэринэр бырааптарын билинии, кинилэр Россияттан хайаан да тахсыахтаахтар диэн түмүккэ аҕалбат. Быраабы билинии, нациялар уонна омуктар икки ардыларыгар тэҥ бырааптаныы балаһыанньатын эрэ үөскэтэр. Оттон туспа барабыт дуу, бииргэ олоробут дуу диэн боппуруоһу нациялар уонна омуктар бэйэлэрэ быһаарыахтаахтар. Биллэн турар, ити боппуруоһу араастаан быһаарыы түмүгэр, урут биир кэлим национальнай-босхолонуулаах хамсааһын иһигэр хайдыһыы да тахсыан сөптөөҕө. Норуокка сөптөөх хайысханы биэрииттэн, дьылҕаны быһаарар – националистическай эбэтэр интернациональнай- прогрессивнай политика охсһууларыгар биир өттө кыайыахтаах. В.И.Ленин санаатыгар интернациональнай күүстэр баһыйыахтаахтар, оччотугар Россия судаарыстыбата үрэллибэт, нациялар уонна омуктар көҥүл өттүнэн,бэйэлэрин баҕаларынан ( итини профессор Г.П.Башарин «добровольное вхождение» диэн сөпкө ааттаабыта) биир судаарыстыба иһигэр сайдаллар.
Сэбиэскэй былаас омуктар уонна норуоттар дьылҕаларын быһаарбыт бастакы политическай хардыыларынан кинилэр тэҥ бырааптарын мэктиэлээһиҥҥэ анаммыт уураахтара уонна сокуоннара буолбуттара. Ол туһунан профессордар Г.Г. Макаров уонна М.М. Федоров олохторун устатыгар анаан-минээн чинчийэн, хас да бөдөҥ үлэлэри суруйан хаалларбыттара.Тыһыынчанан сылларга кыайан быһаарыллыбатах боппуруостар олус түргэнник уонна сиэрдээхтик олоххо киирэн барбыттарын киһи сөҕөн эрэ кэбиһэр. Оннук күүстээх этэ өрөбөлүүссүйэ сабыдыала.

5.2. Саха сирэ: өрөбө­лүүссүйэ уонна граждан­скай сэрии кэмнэригэр

Саха сиригэр өрөбөлүүссүйэ уонна гражданскай сэрии кэмнэригэр барбыт историческай быһыыны-майгыны, бассабыыктар национальнай политикаларыгар олоҕуран, быһаара сатыахтаахпыт. Итинник методологияны тутустахпытына эрэ, буолбут чахчылары, событиелары сөптөөхтүк сырдатыахпытын сөп.

Бу кэм историятын Г.П. Ба­шарин, Г.Г. Макаров, П.У. Петров, Е.Е.Алексеев, В.И.Федоров, А.И.Новгородов уонна да атыттар суруйан тураллар. Биһиги кинилэр үлэлэрин матырыйаалларыгар олоҕуран , политическай история көрдөбүллэригэр сөп түбэһиннэрэн, эбэн биэриэхтээхпит. Ити ордук политическай сыанабылларга сыһыаннаах.

Манна сэбиэскэй былаас политикатын токурутааччылар, сахалары национализмҥа буруйдааччылар , В.И.Ленин төрүттээбит национальнай политикатын сыыһа өйдөөччүлэр, ордук нуучча салайааччыларын өттүттэн, баар буола сылдьыбыттара. Ол салайааччылар улахан омук улуутумсуйуутун политикатыгар охтон, саха норуотун дьылҕатыгар өтөрүнэн оһон биэрбэтэх дириҥ бааһы хаалларбыттарын билиниэх тустаахпыт. Манна сэбиэскэй былаас уонна бассабыык баартыйатын Киин Кэмитиэтэ эмиэ сыыһалары таһааран тураллар. Итинник сыыһалар таһаарыллыыларыгар, В.И.Ленин өлбүтүн кэннэ баартыйаны салайбыт, И.В.Сталин улахан оруолламмыта. Ол туһунан суруллан турар , чуолаан Е.Е.Алексеев үлэлэригэр, ол эрээри манна өссө чопчулаан биэриэҕи баҕарыллар.
Маныаха бастатан, Саха сиригэр сэбиэскэй былаас олохтоммут кэмин ылан көрүөҕүҥ. Национальнай интеллигенция уонна саха норуотун оччотооҕу тумус туттар дьоно хара бастакыттан бассабыыктары уонна сэбиэскэй былааһы билиммит уонна ылыммыт буолбатахтар. Онон национальнай-босхолонуулаах хамсааһыҥҥа икки аҥы хайдыһыы тахсыбыта. Ол социальнай-экономическай, историческай уонна култуурунай төрүөтүнэн, саха омук ити кэмҥэ нация таһымыгар диэри ситэ тахса илигэ буолбута. Охсуһууну баһылыахтаах-көһүлүөхтээх пролетариат Саха сиригэр суох этэ. Ол түмүгэр киин былаас быһаарыыта бастакы суолталаах буолан тахсыбыта.

Онон, сэбиэскэй былаас Саха сиригэр киин Россия көмөтүнэн-күүһүнэн олохтоммута. Оттон ити күүстэри салайааччыларынан саха бассабыыктара буолбуттара. 1918 сылга А.С. Рыдзинскэй этэрээтин кытта Центросибирь бэрэстэбиитэлэ П.А.Ойуунускай Дьокуускайга кэлсэн, сэбиэскэй былааһы олохтоспута. Саха сиригэр колчаковщина кыайбытын кэннэ, 300-чэ сэбиэскэй үлэһити Саха сириттэн үүрбүттэрэ, сорохторун хаайыыга бырахпыттара. Ол эрэн, 1919 сыл ахсынньытыгар, Дьокуускай куоракка бассабыыктар өрө турууну оҥорон, сэбиэскэй былааһы иккистээн олохтообуттара. Итинэн сибээстээн, М.К.Аммосов салайаачылаах улахан бөлөх Сибииртэн кэлэн ити былааһы бөҕөргөппүтэ, олохтоох бассабыыктар баартыйаларын төрүттээбитэ. Итинтэн ыла бу былаас саҥа олоҕу тутууну илиитигэр ылбыта.

Саха интеллигенцията уонна норуота ити кэмнэргэ сэбиэскэй былааһы утарбатаҕа, кини бастакы хардыыларын кэтээн көрбүтэ. Ол эрэн, кылаассабай охсуһуу быраабылатын быһыытынан, утары турсар күүстэр үөскээбиттэрэ. Олору олохтоох ыраахтааҕы былааһын чунуобунньуктара, офицердара, земскэй хамсааһын сорох салайааччылара уонна олохтоох баайдар үксүлэрэ үүннээн-тэһииннээн ыыппыттара. Кинилэр саха омук национальнай – босхолонуулаах хамсааһынын икки аҥы хайытыыны бастакынан саҕалаабыттара.
Итинник хайдыһыы, ыраахтааҕы былааһа сууллубутун кэннэ, Сибииргэ колчаковщина иннинэ үөскээбит земство иһин хамсааһын сайдыаҕыттан ыла силис тардыбыта. Историк В.Н.Иванов суруйарынан, 1917 сыл бэс ыйыгар Россия Бириэмэннэй бырабыытылыстыбата Сибииргэ земскэй уорганнары тэрийэргэ көҥүл биэрбитэ. Саха сиригэр 1918 сыл тохсунньу 30 күнүгэр Дьокуускайга уобаластааҕы земство мунньаҕа ыҥырыллыбыта. Тохсунньу 31 күнүгэр земство уобаластааҕы салалтата талыллыбыта. Упарааба бэрэссэдээтэлинэн В.В.Никифоров-Күлүмнүүр, чилиэннэринэн В.В.Попов, П.В.Осипов (Иноземцев), П.Д.Яковлев, П.Е.Баранов талыллыбыттара. Уобаластааҕы салайар управление састаабыгар 27 киһи киирбитэ, 8 аналлаах салаалар тэриллибиттэрэ.
1919 сылга. В.В.Никифоров-Күлүмнүүр Омскайга судаарыстыбаннай экономическай мунньахха сылдьар уонна Саха сирин земтвотыгар үп-харчы көрдөһөр. Онно төһө сууммалаах харчы кэлбитэ биллибэт эрээри 1918 сыллааҕы земство бюджета дохуотугар 2 127 136 тыһ. солк., ороскуотугар 1 842 271 тыһ. солк. 17 кэп. көрүллүбүтэ. Бу суума баһыйар сорҕотун Сибиир былаастара киллэриэхтээхтэрэ. Ол иһин В.В.Никифоров-Күлүмнүүр А.В.Колчагы уонна Иркутскайга американскай консул Генрих Пальмеры кытта көрсүтэлээбитэ биллэр. Американецтар Кыһыл Кириэс аатыттан сахаларга 300 тыһ. солк. суумалаах эминэн көмөлөһөргө сөбүлэҥнэрин биэрбиттэрэ. Өскөтүн ол харчы Саха сиригэр кэлбэтэх да буоллаҕына, В.В.Никифоров-Күлүмнүүр норуотун туһугар уһулуччу суолталаах кэпсэтиилэри ыыппытын туоһулуур. Земство икки сыл кэриҥэ үлэлээн баран, 1920 сыл кулун тутар 20 күнүгэр Дьокуускайдааҕы байыаннай штаб бириикээһинэн үлэтин тохтоппута. Саха сиригэр саҥа былаас олохтоммута – нэһилиэктэр уонна улуустар сэбиэттэрэ.

Сэбиэскэй былаас Саха сиригэр бастаан 1918 сылга кыайан баран, эһиллибитэ. Онтон 1919 сыл бүтүүтэ букатыннаахтык олохтоммута. Саҥа былаас хаттаан олохтоноругар бастакы сэриилэһии туран, хаан тохтуута тахсыбыта. П.А.Ойуунускай ахтыбытынан, кини А.С.Рыдзинскай этэрээтигэр Центросибирь боломуочунайын быһыытынан эрэ буолбакка, Дьокуускайы сэриилээн ылыыга Кыһыл этэрээт байыаһа буолан, кыргыһыыга кыттыбыта. Ити сэриилэһиигэ 70 киһи өлбүтэ, олортон үксүлэрэ сахалар этилэр диэн бэлиэтээбитэ. Тоҕо сахалар Уобаластааҕы сэбиэт былааһын көмүскэһэ сатаабыттарай? Биричиинэтэ биир – 1918 сыл ити сэбиэт Саха уобалаһын көҥүлүн уонна киин Россия уонна Сибиир былаастарытан тулуга суоҕун биллэрбитэ. П.А.Ойуунускай бэлиэтээбитинэн, ол саҕана сахаларга национальнай хамсааһын бэрт күүстээх тыыннаах эбит.

Киин Россияҕа Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин утарар күүстэр саалаах-сэптээх утарыта турсууга киирбиттэрэ. Бастаан утаа бассабыыктар лидердэрин өлөрөргө соруммуттара. 1918 сылга В.И.Ленины дьааттаах буулдьанан ыталлар, Петроград чекатын бэрэсэдээтэлэ М.Урицкайы өлөрөллөр, бассабыыктар салайар кэмитиэттэрин мунньахтыы олордохторуна тоҕо тэптэрэллэр. Уопсайынан, «үрүҥ террор» диэн саҕаланар. Онуоха эппиэттээн «кыһыл террор» диэн тэриллэр. В.И.Ленин үлэлэригэр биир балаһыанньа баар: «өрөбөлүүссүйэ, бэйэтин көмүскэнэр кыахтаах эрэ буоллаҕына, сыалын ситэр». Биһиги итиннэ тугу да эбэрбит суох – охсуһуу саҕаланнаҕына, күүстээх эрэ кыайар. Ити уопсастыба сайдыытын сокуона. Итини билиммэт кыайтарыылаах хаалар. Чили норуотунан талыллыбыт бастакы президенэ Сальвадор Альенде «мин өрөбөлүүссүйэни үрүҥ бэрчээккилээх оҥоробун» диэбитэ эрээри, өстөөхтөрүттэн автоматынан ытыалаһа сылдьан өлбүтэ. Манна ким буруйдааҕый? Буруйдаах суох, олох хаамыыта буруйдаах. Ону сатаан өйдүөххэ эрэ наада.
Саха сиригэр эмиэ оннук этэ. 1919 сылга олохтоммут сэбиэскэй былаас өрөбөлүүссүйэни өрө турбут дьону сууттуурга аналлаах хамыыһыйаны тэрийбитэ. Онно бассабыыктартан Лев Даниш, Петр Кочнев, Михаил Ксенофонтов, Богдан Чижик, эсердэртэн Е.Егасов киирбиттэрэ. Г.Г.Макаров сибидиэнньэтинэн 13 киһи ытыллыбыта – Соловьев В.Н. (уобаластааҕы Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ), Каменскай ( капитан, Иркутскайдааҕы байыаннай уокурук боломуочунайа), өссө түөрт поручик уонна прапорщик, Юмшанов П.А ( урукку куорат баһылыга, Кондаков Н.И., Голованенко, Филиппов П.И., Сыроватскай И.В.- түрмэ начаалынньыга уонна да атыттар.

Ити кэнниттэн сиэртибэлэр тохтооботохторо. 1921 сыл олунньутугар Дьокуускай куоракка «контрреволюционнай» саагыбар диэн арыллыбыта, ол түмүгэр 33 киһи ытыллыбыта ( сорох докумуоннарынан 22, атын кумааҕыга – 30). Ис.Н.Барахов партия Сибиирдээҕи Киин кэмитиэтигэр суруйбутунан, сордоох дьылҕаламмыттартан аҥаардара саха норуотун интелегенциятын бэрэстэбиитэллэрэ эбиттэр. Ол туһунан туох да докумуон суох диэн кини бэлиэтиир. Өс-саас ситиһиитэ да буолуон сөп. 1921 сыл муус устар 8 к. Исидор Барахов Омскайтан М.Аммосовка суруйарыгар дьону ытыалааһын биһиги үлэбит уонна саха үлэһит норуотун икки ардыларыгар дириҥ хаспаҕы хаста ( «глубокая борозда» ) диэн турар. Ол үөскээбит «хаспах» содула – гаржданскай сэрии уонна өрө туруу (« повстанчество») диэн аттанар. Дьону кэйгэллээһини, саанан-сэбинэн өттөйүүнү, былааһы өйө-төйө суох туһаныыны туоратар туһугар туруммут дьоннорунан М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай, Ис.Н.Барахов буолбуттара. Ол туһунан өссө кэпсиэхпит/

Николай Слепцов,
политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ.