Саха сирин политическай историята (очерк)

Ити иннинэ кини , Александр I стаст-сэкирэтээрэ буола сылдьан, Россияҕа административнай реформалар бырайыактарын бэлэмнээбитэ. Олортон саамай суолталааҕынан, судаарыстыба уорганнарын уонна олохтоох дуумалары талыы этэ. Итинник уорганнары талыыга дворяннар уонна баай эрэ кылаастар кыттыыны ылаллара. Реформа сүрүн сыалынан, ыраахтааҕы былааһын үүнэн иһэр буржуазия интэриэһин кытта дьүөрэлээһин этэ. Сатаннаҕына, Россияҕа конституциянан кыратык хааччахтаммыт монархия олохтонуохтааҕа.

Ол эрэн, дворяннар бэрт кыра да реформалары ыытары сорунуулаахтык утарбыттара. Ордук күүстээх охсууну киниэхэ историк Н.М.Карамзин оҥорбута. Кини Александр I аадырыстаабыт суругар реформалар ыраахтааҕы былааһыгар уонна крепостной тутулга улахан кутталы үөскэтэллэр диэн түмүк оҥорбута. Сотору М.М.Сперанскайы ыраах­тааҕыттан тэйиппиттэрэ.

М.М.Сперанскай Сибиир генерал-губернатора буолан баран, 1822 с. тохсунньу 26 к. Сибиири икки аҥыы араарбыта – Арҕаа (Тобольскай) уонна Илин (Иркутскай) генерал-губернаторстволарга. Ити сыл бэс ыйын 22 к. «Сибиир губернияларын салайыыны олохтооһун» диэн докумуон илии баттаммыта. Онно эбии «Сибиири үллэрии таабыла» диэн ылыллыбыта. Аны Илин Сибииргэ Иркутскай, Енисейскэй губерниялара, Саха сирин уобалаһа, Охотскай уонна Камчатка киирбиттэрэ. Уопсайынан салайыы эйгэтигэр олохсуйбут куһаҕан түктэри көстүүлэрин кытта охсуһуу саҕаламмыта, реформа дьайыылаах уонна туһалаах буоларын ситиһэр баҕа баара өтө көстөр.

Аны олохтоох нэһилиэнньэни салайыыны чэбдигирдэр сорук турбута. Бастаан М.М. Сперанскайы Сибиир «инородецтарын» салалталарын кичэйэн бэрэбиэркэлииригэр уонна наадалаах реформалары ыытарыгар сорудахтаабыттара. 1822 сыллаахха «Сибиир инородецтарын салайыы туһунан Устаап» диэн сүрүн докумуон ылыллыбыта. Ол эрэн, ону Саха сиригэр олоххо киллэрэр ыарахаттардаах буолбута. Бастаан миэстэтигэр баар балаһыанньаны үөрэтэн көрөр наада буолбута. Ити үлэ 1829 сылга диэри тардыллыбыта.
«Устаап» быһыытынан олохтоох нэһилиэнньэ үс разрядка үллэһиллибитэ: хамсаабат олохтоохтор, көс олохтоохтор, көҥүл сылдьааччылар («бродячие). Сахалар, эбээннэр («ламуттар»), эбэҥкилэр («тунгустар»), юкагирдар көһө сылдьааччыларынан ааҕыллыбыттара уонна бэйэлэрин тойотторунан уонна убаастанар дьоннорунан салайыллыахтаахтара, бэйэлэрин дьиҥ айылгыларыгар сөп түбэһэр төрүт сокуоннарынан («естественное право») уонна үгэстэринэн салайтарыахтаахтара. Туора урдустар дэнэр омуктар дьиҥ бэйэлэрин сокуоннарын Устаапка «степной сокуоннар» диэн ааттаабыттара. Салалтаҕа «родовой салайыы» бириинсибэ уонна «инороднай управа» диэн киллэриллибиттэрэ, олору старосталар (кинээс оннугар) уонна кулубалар («голова») салайыахтаахтара.

Дьаһалта кииннэринэн улуустар уонна нэһилиэктэр хаалбыттара. Улууһу управа дьаһайыахтааҕа, ону улуус кулубата («голова»), икки быыбарынан талыллар көмөлөһөөччүлэрэ уонна суруксут иилээн-саҕалаан ыытыахтаахтара. Нэһилиэктэри старосталар дьаһайар бырааптаммыттара (родовое управление). Нэһилиэк иһигэр родовой уопсастыбалар киирэллэрэ, олору эмиэ бэйэлэрин чаччыыналара («старшиналара») салайаллара. Бу маннык балаһыанньа ХIХ үйэ ортотугар диэри үлэлээбитэ эрээри, дьиҥнээҕинэн 1917 с. диэри бу систиэмэ уларыйбатаҕа. 1892 сылга «Инородецтар туһунан балаһыанньа» бигэргэммитэ, ол да улахан уларыйыыны киллэрбэтэҕэ.

Саха сиригэр уокуруктар истэригэр улуустар диэни бигэргэтиллибиттэрэ. Дьокуускай уокуругар сэттэ улуус үөскээбитэ: Хаҥалас, Баатара, Мэҥэ, Нам, Бороҕон, Байаҕантай, Дүпсүн улуустара. Бүлүү уокуругар киирэр Сунтаар, Марха, Үөһээ-Бүлүү, Орто Бүлүү улуустара, Верхоянскай уокуругар киирэр Эдьигээн, Усуйаана, Үөһээ Дьааҥы уонна Элгэс улуустара үөскээбиттэрэ. Өлүөхүмэ уонна Орто Халыма уокуруктара биирдии улуустаахтара. Дьокуускай уокуругар киирэр 109, Бүлүүгэ – 35, Өлүөхүмэҕэ – 5, Верхоянскайга – 34, Орто Халымаҕа – 11 нэһилиэктэр бааллара. Маны сэргэ, көс олохтоох омуктар: эбээннэр, эбэҥкилэр, юкагирдар, чукчалар уопсастыбалара диэннэр бааллара.

Олохтоох нуучча нэһи­лиэнньэтэ дэриэбинэлэринэн уонна буоластар (волость) диэннэринэн араарыллан олорбута. Онно бэйэлэрин быыбардаммыт старосталара бааллара уонна уокурук исправнигар быһаччы бас бэринэллэрэ.

Бу реформалар сахаларга уруккуттан үөскээбит балаһыанньаны бигэрэппитэ уонна Россия салалтатын систиэмэтин иһигэр киллэрбитэ. Политическай суолтата онно сытар – судаарыстыба дьоно буолбуппут ( «субъекты» и «объекты»). «Инородецтар» диэн өйдөбүлгэ сахалар эмиэ киллэриллибиттэрэ, ол ыраахтааҕы атаҕастабыллаах национальнай уонна сословнай-кылаассабай политикатын түмүгэ буолара дьэҥкэтик көстүбүтэ. Ити бириэмэҕэ, дьиҥинэн, сахалар «нация» үөскүүр кэрдииһигэр сылдьаллара, оттон итинник сайдыы таһымыгар сылдьар норуоттарга судаарыстыбаннас чэрчилэрэ сайдаллар. Ыраахтааҕы былааһа ону олох билиниэн баҕарбатаҕа.

Ол эрэн, Россия судаарыстыбата сахаларга олохтоох бэйэни салайыныыны билиммитэ уонна ол ону сокуоннай күүһүгэр киллэрбитэ. 15 ыалтан итэҕэһэ суох ахсааннаах уопсастыбаҕа родовой салалта, онтон «инороднай управа» диэннэр тэриллэллэр. Балар земскэй былаас уонна полиция ыйыыларын толоруохтаахтара. Нэһилиэктэргэ ыстаарысталар («кинээстэр»), улуус таһымыгар кулубалар ыраахтааҕы былааһын олохтоох салалтата буолбуттара. Кинилэргэ гражданскай дьыалалары көрөр уонна онно быһаарыы ылынар быраап бэриллибитэ. Холуобунай дьыалалары ыраах­тааҕы олохтоох уорганнара тэрийэр сууттара көрөллөр диэн быһаарыллыбыта.

«Устаап» ылыллыбыт кэмигэр, сирдээх дьон сирдэрэ, кинилэр бас билиилэригэр хаалбыта. Нэһилиэк уонна улуус иһигэр сир түҥэтигэ бэйэни салайыныы уорганнарын боломуочуйалара буолбуттара. Нууччалар сахалар олорор сирдэригэр олороллоро бобуллубута – кинилэр сири төлөбүргэ эрэ ылар кыахтаммыттара. Сокуон бу балаһыанньата, олоххо элбэхтэ кэһиллэр этэ буолан баран, сахалар сирдэрэ-уоттара сүнньүнэн бэйэлэригэр хаалбыта.

4.3. Саха сиригэр Степной Дуума тэриллиитэ уонна кини үлэтин түмүгэ

«Устаап» быһыытынан, «нородецтар» бэйэлэрин төрүт сокуоннарын уонна абыычайдарын тутуһан, степной салалтаны тэрийэр быраабы ылбыттара. 1823 сыл олунньу- кулун тутар ыйдарыгар «Устаап» куопуйалара бары инороднай управаларга тарҕатыллыбыттара. Улуус кулубалара Андрей Сыромятников, Иван Козлов, Григорий Старостин, Иван Мигалкин, Константин Попов, Петр Васильев буоланнар 1823 сыл атырдьах ыйын 24 күнүгэр «биһиги уобаластааҕы баһылыгы талыахтаахпыт» диэн суруйаллар. Оттон уобалас баһылыгынан дворян титуллаах эрэ киһи талыллар бырааптааҕа. Манан сибээстээн, саха кулубалар «биһиги урут-уруккуттан кинээс диэн дуоһунастаах этибит, ону дворян сосулуобуйатыгар киллэриҥ» диэн көрдөһөллөр. Ол эрэн ити көрдөһүүлэрин Иркутскай генерал-губернатора ылымматах. Ол ылымматах биричиинэтэ үчүгэйдик биллэр, Россия сокуонунан «туора урдустарга» дворян титула бэриллибэт этэ.

Ол да буоллар, саха тойотторо уоскуйан хаалбатахтара, Иркутскайга тиийэн, түөрт ыйтан ордук кэм устата (1824 сыл олунньу-бэс ыйдарыгар) үлэлээн, «О законах и обыкновениях, издревле существуемых у якутов Якутской области и округа» диэн правовой хайысхалаах докумуону бэлэмнээбиттэрэ. Онно Иван Мигалкин (Бороҕон улууһун кулубата), Савва Кириллин (Хаҥалас улууһун кулубата), Николай Рыкунов (урукку Хаҥалас улууһун баһылыга) буолан үлэлээбиттэрэ. Россия бырабыыталыстыбата миэстэлэртэн итинник докумуоннары хомуйан, «Сибиир инородецтарын степной сокуоннарын хомуурунньугун» Сенакка бигэргэттэрэр былааннааҕа. Хомойуох иһин, ол былаан туолбатаҕа, ыраахтааҕы былааһын түөрэҥнэтэри сөбү­лээбэтэхтэрэ.

Дьокуускай уокуругун кулубалара М.М.Сперанскай Сибииргэ ыытар реформаларын олоххо киллэрэр иһин үлэлэрин тохтоппотохторо, хата, өссө тэбиэһирэн туран, сахаларга бэйэни салайыы бириинсибин киллэрэр иһин туруммуттара. Иван Мигалкин, Бороҕон улууһун кулубата, уобалас начаалынньыга Дмитрий Рудакову кытта аны Степной Дууманы тэрийэр иһин кэпсэтиини ыыппыта уонна онуоха көҥүлү ылбыта. 1824 сыл Саха сирин губернаторынан И.Б.Цейдлер анаммыта. Кини байыаннай буолбатах этэ, онон «сымнаҕас» соҕус майгылааҕа. Ол эрэн, хомойуох иһин, 1824 сыл күһүнүгэр Дмитрий Рудаков өлөн хаалбыта, оттон кини кэнсэлээрийэтин салайбыт А.Я.Уваровскайы, ыраахтааҕы олохтоох салалтатын чунуобунньуктара сахаларга «ыалдьар» диэн үҥсэннэр, үлэтиттэн уһулларын ситиспиттэрэ. Дьыала ыараабыта.

Кулуба Иван Мигалкин сахалар хааһына табаарын таһалларын иһин ыраахтааҕы олохтоох былааһа харчы төлүөхтээҕин туһунан туруорсуута кыайан быһаарыллан биэрбэтэҕэ. Иркутскай генерал-губернатора А.С.Лавинскай 1825 сыл саҕаланыытыгар сахалар хааһына табаарын Охуоскай-Дьокуускай икки ардыларыгар харчыга буолбакка, эбээһинэс быһыытынан босхо таһыахтаахтар диэн быһаарыы таһаарбыта. Бу Иван Мигалкиҥҥа иккис күүстээх охсуунан буолбута.

1825 сыл ыам ыйын 15 күнүгэр Сибииргэ реформалары ыытарга аналлаах кэмитиэт уобалас начаалынньыгынан Николай Иванович Мягковы аныыр. Кини туһунан 44 саастаах, эдэр-эрчимнээх, үөрэхтээх, М.М.Сперанскай реформаларын өйүүр, либераллыы өйдөөх-санаалаах киһи этэ диэн суруйаллар. Николай Мягков, урут үлэтиттэн уһуллубут А.Я.Уваровскайы Иркутскайтан булан, 1826 сыл бэс ыйын 5 к. Дьокуускайга бастакы борохуотунан илдьэ кэлэр. Онон Степной Дууманы тэрийии үлэтэ саҥаттан күөстүү оргуйар. Ол түмүгэр, 1826 сыл ыам ыйын 12 күнүгэр Саха сирин губернатора Дьокуускай куоракка Степной Дууманы тэрийэргэ диэн быһаарыыны бигэргэтэр. Онон И.Е.Мигалкин баһылыктаах Саха Сирин кулубалара историческай суолталаах кыайыыны ситиһэллэр.
1827 сыл олунньутугар Степной Дуумаҕа быыбар ыытыллар. Дуума бэрэссэдээтэлинэн, 3 сылга болдьохтонон, И.Е.Мигалкин талыллар. Итини таһынан 7 кулуба Дуума бастайааннай чилиэннэринэн уонна өссө 7 киһи улуустартан быыбарданаллар. Барыта 15 дьокутаат түмсэр. Кинилэр истэригэр Г.Старостин (Боотуруускай улууһа), А.Сыромятников (Дүпсүн улууһа), И.Козлов ( Хаҥалас улууһа), К.Попов (Мэҥэ улууһа), И.Винокуров (Нам улууһа), Е.Татаринов, Н.Рыкунов, П.Кононов, И.Готовцев, И.Пономарев баалларын докумуоннар кэрэһэлииллэр.

1830 сыл от ыйын 3 күнүгэр Степной Дуума Дьокуускайга сэттэ улуус киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕын ыыппыт, ол мунньахха уокурук бары нэһилиэктэриттэн 482 киһи кэлэн кыттыбыт. Мунньах Степной Дуума саҕалаабыт үлэтин сөптөөҕүнэн аахпыт уонна сахалар ааттарыттан Степной Дуума 3 дьокутаатын — Г.Старостины, Н.Рыкуновы, Е.Татариновы суруктаан-бичиктээн ыраахтааҕы Николай I бүрүйүөмүгэр ыытарга диэн уураах ылыммыт.
Сахалар көрдөһүүлэрин 8 пууннаах ол суруктарыгар маннык боппуруостар киирбиттэр: 1. сахалар степной сокуоннарын бигэргэтии; 2.олохтоох дьаһалта инородческай управалары бэрэбиэркэлээһинин бэрээдэктииргэ; 3. улуус кулубаларыгар уонна «тойотторугар», урут киннээс дуоһунастаах дьоҥҥо, дворянин быраабын («личные права») биэрэргэ; 4. сахаларга хааһына табаарын уонна да атын таһаҕаһы тиэйиини көҥүллүүргэ; 5-6. урукку сылларга сахалар таһаҕаһы босхо тиэйэргэ-таһарга күһэллибиттэрин сыыһанан ааҕан, 10 уонна 14 тыһ. солкуобай харчыны хааһынаттан төлүүргэ; 7. айан суолун ыраастааһын үлэтин иһин сахаларга төлөбүрү олохтуурга; 8.Саха уобалаһыгар почтаны, таһаҕаһы уонна дьону таһыы ( «обывательская гоньба») ырыынак сыанатынан төлөнөрүн көҥүллүүргэ ( Якутская Степная Дума – первый опыт областного самоуправления.- Якутск, 2002.-13-14 с.)
Хомойуох иһин , Саха Сирин Степной Дууматын дьокутааттара Россия ыраахтааҕытыгар кыайан тиийбэтэхтэрэ. Онно сылтаҕынан, Степной Дуума делегацияны ыытарга анаан, нэһилиэнньэттэн хомуйа сатаабыт 11 тыһ. 725 солк. 56 кэппиэйкэ суумалаах харчыта сокуоҥҥа сөп түбэспэт диэн буолбута. Харчы уобалас дьаһалтатын хааһынатыгар туттарыллыбатах, сорох хомуллубут харчы сүппүт, онон дьыала тэриллибит аатырбыта. Бу бопуруоһу үчүгэйдик сиһилии үөрэтэн көрүөххэ баар этэ. Дьиҥинэн, дьыала политическай ис хоһооннооҕо туох да саарбаҕа суох. Ыраахтааҕы олохтоох былааһа «туора урдус сахалар» үрүҥ харахтарын өрө көрдөрүөн баҕарбатаҕа, сыччах ол сыалынан Степной Дуума сыыһаларын-халтыларын «кичэйэн көрдөөн» була сатаабыта.

Хара бастакыттан манна тэрээһин боппуруостарга мөккүөрдэр үөскээбиттэрэ. Быыбар туһунан ханнык да быраабыла суоҕа, туох боломуочуйалаах буолара эмиэ биллибэт этэ. Ыраахтааҕы олохтоох былааһын кытта сыһыаннаһыылар, сахалар дьиҥ айылгыларынан бэриллибит уонна уһуннук туттуллан кэлбит сокуоннара, абыычайдара Россия сокуоннарын кытта хайдах алтыһыахтаахтара эмиэ кыайан быһаарыллыбатахтара. Ыраахтааҕы былааһа Степной Дууманы илиитин иһигэр кытаанахтык тутан илдьэ сылдьыан баҕарара. Оттон сахалар буоллаҕына, өр кэмтэн кыайан быһаарыллыбакка сылдьар, атаҕастабыллаах балаһыанньаларын көннөттөрөр баҕалаах уонна быһаарыныылаах этилэр. Ол ону ситиһэргэ сөптөөх боломуочуйалар наадалар этилэр, олору көрдүү сатаабыттара.

Мантан сиэттэрэн эттэххэ, ыраахтааҕы политическай систиэмэтин кытта Степной Дуума күөнтэһиэхтээҕэ эрдэттэн сэрэйиллэр этэ, ол онуоха ханнык өрүт кыайыахтааҕа эмиэ биллэрэ. Саха дьокутааттара ол балаһыанньаны өйдүүр этилэр дуо? Ол туһунан биһиэхэ ханнык да сибидьиэнньэ суох эрээри, кинилэр үлэлэрин хаамыытыттан көрдөххө, ону бэркэ билэр уонна өйдүүр этилэр. Ол иһин, бастаан утаа, политическай боппуруостар инники күөҥҥэ тахсыах курдук буолбуттара эрээри, сыыйа-баайа экономическай уонна социальнай боппуруостарга көһүү барбыта. Оннугун да иһин, политика бэйэтин кытаанах быраабылалара син биир баһыйбыттара, Степной Дуума боломуочуйаларын туһунан боппуруос күөрэйэн тахсыбыта эрэ баар буолбута. Манна диэн эттэххэ, бүгүҥҥү демократия да балаһыанньатыгар, былаас боломуочуйаларын илин-кэлин былдьаһыылара син биир тахсар, ол онно ким күүстээх кыайар. Дьиҥэр, сайдыылаах уопсастыбаҕа оннук буолуо суохтаах, барыта сиэр-майгы бэрээдэгинэн быһаарыллыахтаах.

Степной Дуума 11 сыл үлэлээбитин кэнниттэн, 1838 сылга Сибиир олохтоох дьаһалтатын быһаарыытынан, үлэтэ тохтотуллубута. Ити кэмҥэ Саха Сиригэр 17 улуус уонна 195 нэһилиэк управалара тэриллибиттэрэ. Итини тэҥэ, саҥа «кылааһынай» систиэмэнэн ( «Мөрүөн хамыыһыйатын испииһэгинэн»), сахаларга сири түҥэтэн биэрии ыытыллан, урут үөскүүр мөккүөрдэр быһаарыллыбыттара.

Саха Сирин Степной Дууматын сүрүн политическай суолтатынан, саха норуотугар олохтоох бэйэни салайыныы салгын курдук наадалааҕын туһунан өйү-санааны уһугуннарбытыгар уонна саҥа таһымҥа таһаарбытыгар буолар. Оттон бэйэни салайыныы диэн, былаас иһин туруулаһыы буоларын быһыытынан, национальнай-босхолонуулах хамсааһыны күөртээччи буолбута.

Олохтоох бэйэни салайыныы туһугар хамсааһын, Саха Сирэ Россия судаарыстыбатыгар киириэҕиттэн, улам сайдан, кэҥээн уонна күүһүрэн испитин биһиги баар чахчылартан көрөн итэҕэйдибит. Сахалар, нууччалар кэлэ иликтэринэ, кыайан судаарыстыба буолбатахтара, ол сүрүн биричиинэтинэн социальнай, экономическай уонна уопсай култуурунай сайдыы ситэтэ суоҕа буолбута диэн тоһоҕолоон туран бэлиэтээбиппит. Итинник сайдыы процеһын Россия судаарыстыбата кыайан тохтоппотоҕо, өссө күүһүрдэн биэрбитэ. Саха народность диэн ааттанар түмсүүттэн, нацияҕа диэри сайдыыта күүскэ барбыта. Оттон судаарыстыба, норуот нация буоллаҕына эрэ, бастакы күөҥҥэ тахсар диэн наука этэр. ХIХ үйэ бүтүүтүгэр сахаларга национальнай бэйэни билинии өйө-санаата бөҕөргөөбүтэ диэн бэлиэтиэххэ наада. Ол аата ыраахтааҕы холуонньалаах политическай систиэмэтиттэн саҥа норуот былааһын систиэмэтигэр киириини, историческай кэм-кэрдии ирдээбитэ.

Николай Слепцов,
политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ.

(Салгыыта бэчээттэниэ).