Саха сирин политическай историята (очерк)

3.1. Саха сиригэр ыраах­тааҕы былааһын уонна политикатын бөҕөргөтүү
Бу ыарахан боппуруоһу быһаара сатыырга профессордар Г.П Башарин (История аграрных отношений в Якутии. Т.1-2.: Социально-экономические отношения в Якутии второй половины Х1Х – начала ХХ века,- Якутск, 1974 и др.) , Ф.Г.Сафронов ( История Северо-Восточной Азии: ХVII в. – начала ХХ в. Новосибирск, Наука, 2010) и В.Н.Иванов (Северо-Восток Азии в контексте Российской истории. – Якутск, 2005) фундаментальнай улэлэригэр тирэҕирдибит. Манна биһиги тугу да саҥаны эбэрбит суох.

Арай ити гражданскай историяны арыыйда политическай историяҕа «хайыһыннаран» биэрдибит. Саха сирин 1917 с. диэри политическай историятын торору суруйарга ылсыбыт дьон итинтэн атын улэлэри булуохтара суоҕа. Мин ити кэмҥэ Саха сиригэр ыраахтааҕы былааһын уонна политикатын хайдах бөгөргөтө сатаабытын эрэ туһунан аҕыйах түмүктэри оҥоруохпун баҕарабын.

Бастакытынан, Саха сирэ Россия састаабыгар киирэрин саҕана, уһун кэмнээх былаас былдьаһыыта («Смутное время») бүппүт кэмэ буолан биэрбитэ. К.Минин уонна кинээс Д.Пожарскай тэрийбит иккис ополчениелара, Кремльгэ баар поляктар сэриилэрин кыайаннар, Москваны өстөөхтөртөн босхолообута. Россия арыычча үрэллэ сыһан баран, эмиэ кыаҕыран барбыта. Ити үөрүүлээх күнү – сэтинньи 4 күнүн – билигин «День народного единства» диэн ааттаан сыл аайы бырааһынньыктыыр буоллубут. Онон, биһиги хаттаан күүһүрбүт судаарыстыбаҕа киирэр кыахтаммыппыт. Ол онно биһиги үтүөбүт суох, Дьылҕа-хаан оҥоһуута оннук буолуохтаах.

Иккиһинэн, ыраахтааҕы тронугар саҥа династия – Романовтар – кэлбиттэрэ. 1613 с. Москвҕа Земскэй Собор диэн улахан мунньах буолбута. Онно сүрүн боппуруос – Россия саҥа ыраахтааҕытын талыы буолбута. Онно кыайыылааҕынан 16 саастаах Михаил Федорович Романов тахсыбыта ( Иван Грознай бастакы кэргэнин Анастасия Романова хос сиэнэ). Былааһы барытын бастаан утаа кини аҕата, патриарх Филарет тутан олорбута.
Биир сүрүн боппуруоһунан Россия сирин-уотун кэҥэтии уонна үбүн-харчытын бөҕөргөтүү буолбута. Ол саҕана ыраахтааҕы үбэ-харчыта бэрт кэмчи этэ. Ыраахтааҕы былааһын кэнники да утумнааччылар итинник политиканы салгыы ыппыттара – Сибиири уонна Дальнай Востогу судаарыстыбаҕа холбооһуну уонна онно олоҕу-дьаһаҕы бэрээдэктээһини . Ол да иһин, Саха сирин нуучча этэрээтэрэ харса суох, түргэнник тилийэ уонна саба сүүрбүттэрэ, дьаһаах хомуйар сирдэри сатабыллаахтык тэрийбиттэрэ. Сир да наада, саҥа дьаһааҕы төлүүр норуоттар да наада, түүлээх да наада буолбуттара.

Үсүһүнэн, 1917 с. диэри Романовтар династияларыттан 19 киһи былааска тахсан олорбута. Михаил Федорович кэнниттэн былааһы ылбыт Алексей Михайлович (1645-1676 сс.) Саха сиригэр ыраахтааҕы былааһын бөҕөргөтүүгэ күүскэ үлэлээбитэ. Кини кэнниттэн Петр Первэйи ааттыахха сөп ( 1689-1725 сс.). Кини ыалдьыбытын кэннэ, саха ойууннарынан эмтэтэр баҕа санаа баара (ити чахчы Саха сирэ киин былааска үчүгэйдик биллибитин туоһулуур). Ол эрэн, ойууттар аналлаах сирдэригэр тиийбэтэхтэр, ыраахтааҕылара өлөн хаалан, аараттан төннүбүттэр. Петр Первэй кэнниттэн, Саха сирин историятыгар ордук суолталаахтарынан Екатерина II (34 сыл былааска олоробута), Александр II– (реформатор) буолбуттара. Кэнники ыраахтааҕы Николай II («Хааннаах») өрөбөлүүссүйэлэри кытта охсуһан тахсыбыта. Кини баһылыктыыр кэмигэр Саха сиригэр (1894-1917 сс.) элбэх политсыылынай кэлбитэ.

Россия ыраахтааҕылара Саха сиригэр сыһыаннаан ыыппыт политикаларын түөрт бөлөххө араарар наадалаах.

Бастакытынан, ыраахтааҕы олохтоох былааһын уорганнарын тэрийии уонна олор салайар үлэлэрин бэрээдэктээһин. Иккиһинэн, Саха сирин колонизациялааһын, ол аата тыа хаһаайыстыбатынан (сир оҥоһуутунан, промыш­ленноһынан, суолу-ииһи, сибээһи бэрээдэктээһининэн, көскө ууруллубут сыылынайдары аҕалан олохтооһунунан, нуучча нэһилиэнньэтин сулууспаҕа аҕалан үлэлэтиинэн уонна олохсутуутунан,о.д.а. соруктар тураллара. Үсүһүнэн, Саха сирин наука өттүнэн чинчийэр экспедициялары тэрийэн үлэлэтии уонна олор түмүктэрин быраактыкаҕа туһаныы соруга турара. Төрдүһүнэн, политическай сыылка боппуруостарынан дьарыктаныы.

Бу сүрүн хайысхаларга туох үлэ ыытыллыбытай?

Ыраахтааҕы олохтоох былааһын тэрийии, биллэн турар, бастакы миэстэҕэ турар боппуруос этэ. Россия былааһын салалтата бэйэтэ эмиэ элбэхтэ уларыйара-тэлэрийэрэ, былааска саҥа дьон кэллэҕин ахсын, кинилэр ыйыыларын-кэрдиилэрин, даһайыыларын миэстэтигэр эмиэ дьүөрэлээн, олохтоон иһэр наада этэ. Итини биһиги Саха сирин политическай сайдыытын бастакы наадалаах хардыылара диэн билиниэхтээхпит. Ф.Г.Сафронов Хотугулуу-Илиҥҥи Азия, ол иһигэр, бастатан туран, Саха сиригэр, ыраахтааҕы салайар уорганнара хайдах үлэлээбиттэрин сиһилии чинчийэн уонна суруйан турар (Русские на Северо-Востоке Азии в ХVII середине ХХ в. (Управление, служилые люди, крестьяне, городское население).
Бастаан Саха уеһын салалтата 1638 с. тэриллибитэ (дьиҥнээҕинэн, 1641 с., воевода П.П.Головин уонна кини көмөллөһөөччүтэ М.Б.Глебов Дьокуускай остуруогар ананан кэлиэхтэриттэн ылата үлэлээн барбыта); 1708 с.ахсынньы 28 к. Росия аҕыс губернияҕа араарыллыбыта (Саха сирэ бастаан Сибиир, онтон Иркутскай губернияларыгар бас бэринэр буолбута).

1775 с. тохсунньу 31 к. ыла Иркутскай губерния икки провинцияҕа (Удинскай уонна Саха сирэ),3 уездка ( Киренскэй, Балаганскай, Алдан) уонна 12 комиссариаттарга үллэһиллибитэ. Онтон эмиэ уларыйыы тахсыбыта, Иркутскай губерния аны 4 уобаласка үллэһиллибитэ: Иркутскай, Нерчинскэй, Саха сирэ уонна Охотскай. Саха сиригэр комиссариаттар оннуларыгар биэс уезд тэриллибитэ: Дьокуускай, Өлүөхүмэ, Бүлүү ( Оленскай), Эдьигээн уонна Зашиверскай.

М.М.Сперанскай 1822 сыллааҕы реформаларын кэнниттэн, Сибиир икки генерал-губернияларга араарыллыбыта – Арҕаа уонна Илин Сибиирдэргэ. Саха сирэ Иркутскайга кииннээх Илиҥҥи Генерал-губернаторстваҕа бас бэринэр буолбута. Кини сиригэр 5 уокурук тэриллибитэ: Дьокуускай (иккис разрядтаах), Өлүөхмэ, Бүлүү, Верхоянскай уонна Халыма (үһүс разрядтаахтар).

1851 с. Саха сирин уобалаһыгар губерния быраабын биэрбиттэрэ уонна дьаһалта өттүнэн бэйэтин салайынар кыаҕын биэрбиттэрэ. 1852 с. тохсунньу 1 к. Б.В.Струве салайбыта ,онтон бастакы губернатор К.Н.Григорьев кэлбитэ. Саха сиригэр биэс уокурук, улуустар уонна нэһилиэктэр бааллара. «Инородческай» улуустары улуус кулубалара, нэһилиэктэри – старосталар уонна кинээстэр, родовой тэриллиилэри – чаччыыналар салайбыттара. Итинник салалта1917 с. дылы уларыйбатаҕа.

Итиник уһун кэмнээх уларыйыылар-тэлэрийиилэр Саха сирин ыраахтааҕы ыытар политикатыгар сөп түбэһиннэрэр иһин ыытыллыбыттара. Итинник аата-ахса суох элбэх административнай уларыйыылар барылара сөптөөхтөр этэ диэтэххэ сыыһа буолуох этэ. Итиннэ барытыгар киин салалта миэстэтигэр былааһы кытаанахтык тутан олоруон баҕата уонна дьулуура дьэҥкэтик көстө сылдьар.

Аны Саха сирин коло­низациялааһын, атыннык эттэхэ, социальнай уонна экономическай сайдыытын политикатын туһунан.

Маныаха, бастакы уочаратынан, ыраахтааҕы олохтоох дьаһалтатыгар сулууспалыыр кыахтаах дьон наада этэ. Бастакы воевода бэйэтин кытта 400 киһилээх кэлбитэ. Саха сирин курдук киэҥ-куоҥ сирдээх-уоттаах дойдуга бэйэ былааһын олохтуохха диэтэххэ, бу адьас аҕыйах киһи этэ. 1659 с. Саха сирин дьаһалтатын штата 600 киһи буолбута. Дьиҥнээҕинэн, бу да аҕыйах этэ. Киин былаас бу сыыппараны элбэтиэн баҕарбатаҕа, хамнас төлүөххэ, олус сыаналаах аһынан-таҥаһынан хааччыйыахха наада этэ. 1737 сылтан судаарыстыбаннай сулууспа үлэһитин ахсаана 1400 киһиэхэ тиийбитэ.

Былааска сулууспаҕа турар дьон хамнастарын харчынан аахсаллара, ону таһынан бурдугунан, тууһунан бородуукта ылаллара. Бастаан утаа, ХVII –ХVIII үйэлэргэ, сулууспалаах дьон сүрүн соруктара дьаһааҕы хомуйуу этэ. Маныаха, сорохторо төһө да бэйэлэрин эмиэ «умнубатахтарын» иһин, сүнньүнэн ыарахан сорудаҕы толорбуттара. Түүлээҕи быыстала суох хомуйан, ыраахтааҕы хааһынатыгар тириэрдэр этилэр. Кэлин эбээһинэстэрэ харабыллааһыҥҥа, бэрээдэги көрүүгэ көспүтэ.

Саха сиригэр сибээс боппуруоһа сытыытык турар этэ. Нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ суол-иис диэн суоҕа. Ким хайдах сатанарынан, кыанарынан сылдьара, айанныыра. Дьаһаах хомуйар остуруоктар, кыстыыр сирдэр, дьон олорор кииннэрэ үөскээбиттэрин кэннэ, олор икки ардыларыгар сылдьар суоллар торумнаммыттара. Итини тэҥэ, уу суола улахан оруолламмыта. Иркутскай-Саха сирэ уонна Охотскай тракталара үөскээннэр, хотугу кыраай Россияны кытта ыкса ситимнэммитэ. Маныаха Өлүөнэ өрүс оруола улахан этэ, кини устатын тухары почта трага тэриллибитэ. Бастаан ити суолу 1743 с. Витимтэн Дьокуускайга диэри Захар Баишев тэлэн турар. Кини 28 станцияны төрүттээбитэ ( кэлин 60-чаҕа тиийбитэ). 1843 с. Аян айанын суола оҥоһуллубута, Аян пордуттан Дьокуускайга диэри 1200 км. этэ. Айан суолун устатынан сыыйа-баайа эмиэ станциялар диэн үөскээн барбыттара. Ол түмүгэр Охотскай тракт сабылларга тиийбитэ.

Ыраахтааҕы былааһын политикатын биир сүрүн хайысхатынан, Саха сиригэр нуучча бааһынайдардарын аҕалан, сири оҥоруу дьарыгын тэнитии буолбута. Ол үлэ уһун кэми уонна дьүккүөрдээх сыраны эрэйбитэ. Түмүгэр, Саха сиригэр хаһаайыстыба саҥа салаата үөскээбитэ. Бу үлэ суолтата сүҥкэннээх, ону профессордар Ф.Г.Сафронов уонна Г.П.Башарин научнай үлэлэригэр сиһилии суруйан тураллар.

Саха сирин колониза­циялааһын политикатыгар улахан миэстэни куораттары үөскэтии уонна олорго нэһилиэнньэни олохсутуу соруга ылар. Дьокуускай остуруок (куорат) 1632 с. төрүттэммитэ, онтон Охотскай уонна Петропавловскай олохтоммуттара. 1783 с. Саха сирин уобалаһа тэриллибитин кэнниттэн, өссө түөрт куорат баар буолбута: Өлүөхүмэ, Бүлүү, Верхоянскай, Орто Халыма. Итинэн сибээстээн, куорат нэһилиэнньэтэ диэн социальнай бөлөх үөскээн, сайдан барбыта.

Россия Саха сиригэр ыыппыт политикатын биир үтүө дьайыылаах өрүтүнэн, атыыны-эргиэни сайыннаран, хотугу кыраайы бүттүүнүн дойду ырыынагын систиэмэтигэр киллэрбитэ буолар. Россияҕа оҥоһуллар табаары тиэйэн-таһан аҕалан, миэстэтигэр атыылааһын тэриллибитэ. 1641 с. Дьокуускайтан араас сирдэргэ 12 атыыһыт, киис бултааһыныгар 453 киһи барбыт. Онтон ыла атыы-эргиэн сыл аайы кэҥээн эрэ испит. Ол саҕана атыыланар мал-сал хайы-үйэ 200 тахса арааһа баара.

Атыыны-эргиэни бэрээдэктиир инниттэн, дьаарбаҥкалар тэриллэр буолбуттара. Бастаан утаа, икки дьаарбаҥка ыытыллара – Дьокуускай куоракка (Якутская) уонна Халымаҕа ( Анюйская). 1812-1813 с. с. өссө 25 дьаарбаҥка тэриллибитэ. Дьаарбаҥкаларга киис, саһыл, кырса, кырынаас, тииҥ, эһэ-бөрө тириилэрэ сэлии муоһа, моржа тииһэ ( Г.П. Башарин аахпытынан, 20-чэ атыы арааһа) 1 мөл. солк. сууммаҕа турар эргиэн барар эбит. Итиннэ эрдэттэн оҥостон, бэлэмнэнэн кэллэллэрэ. Атыы-эргиэн сайдыытын ыллыга тэпсиллибитэ.

Түмүккэ, биһиги Саха сиригэр ыраахтааҕы ыыппыт политиката, төһө да кылаассабай ис хоһооннооҕун, национальнай баттабыллааҕын иһин, хотугу кыраай уопсай сайдыытыгар үтүө өрүттээҕин мэлдьэһиэхпитин, сотон таһаарыахпытын хайдах да сатаммат.

3.2. Геополитика боппуруостара

Геополитика диэни ХIХ- ХХ үйэлэр кирбиилэригэр үөскээбит наука дииллэр. Ол эрэн айылҕа, сир-халлаан, муоралар, акыйааннар, өрүстэр тустарынан толкуй, өй-санаа дьоҥҥо-сэргэҕэ үөскээбитэ быданнаатаҕа дии. Дьиҥэр, геополитика диэн судаарыстыба, былаас, политика, норуот сайдыыларыгар сир-уот, кини баайа-дуола, дьоно-сэргэтэ, айылҕата уонна климата («географията»), сабыдыаллааһыннара ааттанар. Ол аата геополитическай өй-санаа олох былыргыттан, киһи хайа үөскүөҕүттэн ылата, кини өйүгэр-санаатыгар сайдан кэлбит категория буолар диэн бэлиэтиэххэ наада.

Сахалар Өлүөнэ өрүс быйаҥнаах хочолорун, бу олорорго-сайдарга сөптөөх сир эбит диэн, кини усулуобуйатыгар хаһаайыстыбаларын уонна олохторун култууратын сөп түбэһиннэрбиттэрэ ( билигин «циркумполярная культура» диэн ааттыыбыт). Ол аата геополитическай өй-санаа сахаларга былыргыттан баар эбит. Ол суоҕа эбитэ буоллар, бачча киэҥ-куоҥ хотугу кыраайы кыайан баһылыахтара суох этэ.

Россия судаарыстыбата төрүттэниэҕиттэн, геополитика кини саамай сүрүн сыалынан буолбутун кини уһун кэмнээх историята кэрэһэлиир. Итинник политика, чуолаан Романовтар династияларыттан саҕаланан баран, бэрт сорунуулаахтык уонна кыайыылаахтык ыытыллыбыта. Ону биһиги үчүгэйдик кичэйэн үөрэтэ иликпит. Ол да буоллар, бу тиэмэни профессордар А.Е.Мординов, Г.П.Башарин, Ф.Г.Сафронов, В.Н.Иванов уонна да атыттар кыратык сэгэтэн тураллар. Кинилэр ити боппуруоһу Саха сирэ Россияҕа киириитин историческай суолтатын быһыытынан үөрэтэн көрбүттэрэ.

Манна бэйэтин кылаатын географ-учуонай С.Е.Мостахов киллэрэн турар. Кини нууччалар Саха сирин чинчийиилэрин уонна үөрэтиилэрин туһунан 1982 с. монография суруйбута. Учуонай ол үлэтигэр 40-ча чинчийээччи үлэлэрин түмүгүн туһунан суруйбута. Ол дьон бары ыраахтааҕы сорудаҕын толорбуттара. Ол иннинэ биһиги учуонайбыт өссө биир кинигэтин бэчээттэппитэ, онно Саха сирин олохтоохторо ити нуучча чинчийээччилэригэр сирдьит, көмөлөһөөччү, сүбэлээччи буолбут оруолларын туһунан сиһилии кэпсээбитэ. Нуучча чинчийээччилэрэ Саха сирин киэҥ-нэлэмэн сирин үөрэтэн, каартаҕа бэлиэтээн, кинигэ суруйан Россия судаарыстыбатын сирин-уотун быһыытынан бигэргэппиттэрэ.
Россия Саха сирин, Дьокуускай куораты Илин Сибииргэ баар кириэппэһин курдук бөҕөргөппүтэ. Мантан Беринг силбэһиитигэр тиийэн, Евразия илин кыраныыссатын булбуттара, Чуумпу уонна Хотугу муустаах акыйаааннарга тахсар кыахтаммыттара. Саха сирэ онтон ылата тастан суоһуур сору-муҥу билбэккэ, Россия судаарыстыбатын эрэллээх көмүскэлигэр киирэн, эйэлээхтик сайдар кыахтаммыта. Онон Россия оччотооҕу геополитиката бэрт туһалаах буолбута.

ТӨРДҮС БАһА. САХАЛАРГА БЭЙЭНИ САЛАЙЫНЫЫ ИһИН ТУРУУЛАһЫЫ

4.1.Бэйэни салайыныы иһин бастакы хардыылар (ХVII – ХVIII үйэлэр)

Сэбиэскэй кэмнээҕи исто­риографияҕа олохтоох бэйэни салайыныыны Сибиир норуоттарыгар ыраахтааҕы муҥура суох былааһын уонна кини олохтоох дьаһалтатын улахан суолтата суох эбиискэтэ (придаток) этэ диэн сыанабыл биэрэн тураллар. Ити сүнньүнэн сөп. Дойдуга баһылаан олорор былаас бэйэтин политикатын салайар аппараатын нөҥүө ыытара. Онон Саха сиригэр ыраахтааҕы аатыттан воеводалар, губернатордар салайаллара. Кинилэр манна үрдүкү былаас этилэр.

Ол эрэн, сахаларга былыргыттан олохсуйан кэлбит бэйэни салайыныы кинилэр общественнай-политическай , социальнай-экономическай, култуурунай сайдыыларыгар улахан суолталааҕа. Ыраахтааҕы былааһа ону үрэйэ сатаабатаҕа, хата төттөрүтүн, бөҕөргөтө уонна сайыннара сатаабыта. Ити «өйдөөх» политика этэ.

Саха тойотторугар ол эмиэ туһалаах этэ, кинилэр былаастарын тутан хаалбыттара. Ол иһин ыраахтааҕы былааһын кытта түргэнник уопсай тылы булбуттара, бэйэлэрин интэриэстэригэр төһө кыалларынан туһаммыттара. Кинилэр бэйэлэрин үйэлэргэ олохсуйан кэлбит биис ууһунан былаастарын, нуучча ыраахтааҕытыгар билиннэрэ сатаабыттара. Ол, билиҥҥилиинэн эттэххэ, легитимнэй буоларын ситиһэр иһин күүскэ үлэлээбиттэрэ.
Бастакы саха кинээстэрэ 1660 сыл ыам ыйыгар («маев 4 день») ыраахтааҕыга тиийэ сылдьыбыттар быһыылаах. «Били челом великому государю…ясачные якуты Намской волости князец Ника да братья его родные Тюсюк, Оюнейко, Темирейко, Тукунайко, Каварко Мымаковы дети…» диэн докумуоҥҥа суруллубут. Кинилэр дьаһаах хомууругар воевода Петр Головин атаҕастыырын туһунан 10 нэһилиэк сахалара илии баттаабыт суруктарын илдьэн биэрбиттэр.

Сурук ыраахтааҕы Алексей Михайловичка тиийбит. 1660 с. ахсынньы 4 к. Сибиир бирикээһиттэн Саха сирин воеводатыгар Голенщиковка «грамота» ыытыллыбыт. Онно сахалартан дьаһааҕы, кинилэр кыахтарыттан көрөн, хомуйарга сорудахтаммыт. Бу Саха тойотторо ыраахтааҕыга бастакы суруктара эбит (Николаев М.Е.Родом с Севера.Т.II.- М., 2002.- 211 с.).

Тойоттор уонна сахалар бырааптарын бастакы көмүскэһээччи Ника Мымаков эбит (Нам). Кини элбэх сурукка-бичиккэ илии баттаабыт. 1676 с.кини сиэнэ Нокто Никин ( Нам кинээһэ), хаҥаластар кинээстэрэ Мазары Бозеков ( Тыгын сиэнэ), мэҥэлэр кинээстэрэ Трек Орсукаев уонна кинилэри кытта 6 киһи буоланнар ыраахтааҕы Федор Алексеевичка тиийбиттэр. Кинилэри маанылаан көрсүбүттэр диэн буолар.

Түмүгэр, ыраахтааҕы этиитинэн кинилэр бэйэлэрин дьонноругар былаастара бигэргэммит, кыра буруйдаах сахалары бэйэлэрин абыычайдарынан сууттуур бырааптаммыттар. Өлбүт дьон иһин дьаһаах хомуллубат буолбут. 1677 с. олунньу 21 к. Саха сирин воеводата Фома Иванович Бибиков Сибиир бирикээһиттэн ыраахтааҕы суругун туппут. Онно саха кинээстэрэ Москваҕа, ыраахтааҕыга баралларын көҥүллээбитин туһунан этиллибит.
Ити кэнниттэн Мазары Бозеков, Бороҕон кинээһэ Чюка Капчиков, Мэҥэ кинээһэ Чугун Бодоев эмиэ Москвалыыллар. Айаҥҥа кинилэри Иван Крыжановскай («сын боярский»), Сергей Юдой («пятидесятник»), Максим Мухоплев («толмач»), Емельян Иванов («казак») арыаллаабыттар. Оччотооҕуга суоллара уһун эбит: Дьокуускай — Илим-Енисейск — Кетск- Нарым — Сургут — Тобольск — Тюмень —Туринск — Верхотурье — Солекамск— Кайгородок — Солевычегорск- Великий Устюг — Ярославль —Залеский— Переславль — Москва. Сүрүн боппуруос – дьаһаах хомуурун бэрээдэктээһин уонна ону төлүүр туһунан буолбут. Ыраахтааҕыга бу ураты суолталаах боппуруос буолара чуолкай, ол иһин саха кинээстэрэ Россия хааһынатыгар түүлээх тиийэрэ наадалааҕын, ону мэһэйдээччилэр баалларын туһунан тыл барар. Бу сырыыга Мазары Бозеков кинээс диэн дуоһунаһын сурукка-бичиккэ киллэрэригэр Саха сирин воеводатыгар Приклонскайга ыраахтааҕы ыйааҕа кэлэр.
1766 с. Екатерина II Россия саҥа сокуонун («Уложение») оҥорор хамыыһыйаны тэрийэргэ сорудахтыыр. Онно араас сословиелар бэрэстэбиитэллэрэ киириэхтээхтэрэ, оннооҕор «инородецартан» эмиэ дьон баар буолуохтаах дэммит. Ону туһанан, Хаҥалас кинээһэ Софрон Сыранов ити хамыыһыйаҕа киирбит. Биллэн турар, Саха сирин курдук ыраах сиртэн итинник чиэскэ тиксэр иһин сатаан кэпсэтиини ыытыахха наадата өйдөнөр. Кини ити хамыыһыйаҕа Екатерина II аналлаах ыйааҕынан киллэриллибит (манньата – «подарил шесть лисиц буренских»).

Софрон Сыранов дьокутаат быһыытынан дириҥ политическай өйдөөх-санаалаах кинээс буоларын көрдөрбүт. Кини сахалар ааттарыттан киэҥ ис хоһоонноох көрдөһүүнү хамыыһыйа көрүүтүгэр киллэрбит.Онтон иккитэ болҕомтоҕо ылыллыбыт – дьаһааҕы хомуйар быраап саха тойотторугар бэриллибит, улуус баһылыга ( кулубата) диэн дуоһунас киллэриллибит. Итини кытта олохтоох тойоттор бырааптара биллэрдик кэҥээбит, ону ыраахтааҕы былааһа билиммит.

Софрон Сырановы бэйэтин туһугар Саха сиригэр улахан үтүөлээх, сахалартан биир бастакы политичекай деятель диэххэ сөп ( кини Тыгын удьуора). Сыранов Россия таһымыгар биллибит киһи ( Иванов В.Н. Софрон Сыранов// Якуты: легендарные и исторические личности.- Якутск: Сахаполиграфиздат,2005.- с. 44). 1793 с. алтынньы 17 к. нэһилиэк кинээстэрэ уонна итэҕэллээх дьонноро кинини сахалар уобаластааҕы баһылыктарынан талбыттар. Ол эрэн, ону ыраахтааҕы былааһа бигэргэппэтэҕэ. Тоҕото өйдөнөр – дойдуга үрдүкү былаас ыраахтааҕыга эрэ баара.

1789 с. балаҕан ыйын 18 к. Санкт-Петербурга Бороҕон баһылыга Сэһэн Аржаков тиийэн Екатерина II ыраахтааҕыны кытта кэпсэтэр уонна «План о якутах с показанием казенной пользы и выгоднейших положений для них» диэн сахалар олохторун чэпчэтэр туһунан ис хоһоонноох докумуону туттарар. Императрица Сэһэн Аржаковы кытта балайда өр кэпсэппитэ үһү. В.В.Никифоров-Күлүмнүүр бэлиэтииринэн, Аржаков кыраһыабай дьүһүннээх, үрдүк уҥуохтаах уонна чаҕылхай өйдөөх, нууччалыы үөрэхтээх киһи эбит.
С.Аржаков сахалар «…добровольно поддались Российской державе» диэбит дииллэр. Мантан сиэттэрэн, учуонай З.И.Петухова Саха сирин политическай историятыгар С.Аржаков «добровольное» диэн тылы бастакыннан туттубута диэн сыаналыыр ( Петухова З.И. Сэсэн Аржаков// Якуты…с.50). Ол эрэн, сахалар ыраахтааҕы Михаил Федоровичка көҥүл өттүнэн сөбүлэһэн дьаһаах төлөөбүттэрэ уонна Россияҕа киирбиттэрэ диэн идеяны бастаан Федор Алексеевичка эппит Мазары Бозеков буолар (1679 с.). Кини Тыгын Дархан сиэнэ уонна Мөчөкө Бөҕө (Тыгын уола, воевода П.Головин ыйаан өлөрбүтэ) оҕото буоларынан , киниэхэ тус бэйэтигэр кытаанах уонна ыарахан суол эбитэ буолуо эрээри, сахаларга наадалаах сайабылыанньаны оҥорбут уһулуччу өйдөөх киһи эбит диэн бэлиэтиэххэ наада. Ити тыл туһунан.

Оттон ис-иһигэр киирдэххэ, нууччалары кытта хара маҥннайгыттан эйэ дэмнээхтик сыһыаннаспыт Бороҕон уонна Нам кинээстэрэ буолаллар. Онон Россияҕа көҥүл өттүнэн киирэргэ бастакы хардыыны кинилэр оҥорбуттара. С.Аржаков ити историческай кырдьыгы эппит буолуохтаах.

Ол аата Саха сирин саарыннара, чулуу өйдөөхтөрө уонна аҕа баһылыктара Россияны утарбакка эрэ, ыраахтааҕы былааһын билинэн туран, кини көмөтүнэн саха норуотун инники сайдар суолун тобула сатаабыттар. Былыргыттан олохсуйбут социальнай-экономическай сыһыаннаһыылары, бэйэни салайыныы өссө сайыннарарга кыһаллыбыттар. Ыраахтааҕы былааһын көмөтүнэн бэйэлэрин былаастарын кэҥэтэ сатаабыттар.

Николай Слепцов, политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ.

(Салгыыта бэчээттэниэ).