Саха сирин политическай историята (очерк)

Россия судаарыстыбата 882 сыллаахха төрүттэммитэ диэн история мэктиэлиир. Биллэрин курдук ,саҥа судаарыстыба үөскээһинэ, бастаан утаа, үс сүрүн биричиинэлэрдээх этэ. Бастакы уонна сүрүн биричиинэтэ – бытарыйан олорор славяннары биир норуот курдук түмүү, күүһү-уоҕу улаатыннарыы, дьон-сэргэ олоҕор-дьаһаҕар, төһө кыалларынан, эйэлээх уонна байылыат кэми тэрийии. Ол иһин судаарыстыба уонна кииннэммит былаас наа­да буолбуттара. Иккис биричиинэтэ эмиэ биллэр — тастан суоһуур өстөөхтүү күүстэри кытта ситиһиилээхтик охсуһуу, Европа уонна Азия дойдуларыгар биллэр-көстөр, баһыйар балаһыанньаны үөскэтии. Оттон үһүс суол биричиинэнэн, кииннэммит күүстээх былааһы тула судаарыстыба политическай институттарын тэрийии, политическай сыһыаннаһыылары олохтооһун уонна цивилизационнай төрүттээх саҥа тииптээх судаарыстыбаны тэрийии. Ол аата атын, биир сиргэ-уокка баар, омуктары барыларын түмэ тардан ылыы соруга турбута. Ол туһунан В.В.Путин үчүгэйдик суруйан турар.

Манна сэбиэскэй история «теориятын» эмиэ ахтан ааһыахха наада. Холобур, В.П.Семин суруйарынан нуучча судаарыстыбатын тэрийиигэ үс усулуобуйалар (предпосылки) оруоллаах этэ диир: 1.экономичекай; 2. социальнай-политическай; 3.тас балаһыанньа ( Семин В.П.История России:учебник.-М.:Кнорус, 2011, с.29-31). Тас балаһыанньаҕа кини сири-уоту кэҥэтиини уонна тастан суоһуур өстөөхтөрү утары ситиһиилээхтик охсуһууну киллэрэр.

Итилэри өйдөнөр тылынан эттэххэ, Россия геополитическай балаһыанньатын төһө кыалларынан бөҕөргөтүөхтээх этэ. Онон сирин-уотун кэҥэтиини тэҥэ, баай уонна күүс мунньунуохтааҕа, дьону-норуоту ыраахтааҕы тула түмэр күүстээх идеологиялаах буолуохтааҕа. Итинэн сибээстээн Владимир кинээс православнай итэҕэли ылыммыта уонна Россия устун тарҕаппыта. Итинник политика «Москва – Третий Рим» диэн аатырбыта уонна Россия аан дойду православнай киинэ буоларын хааччыйбыта. Бу уһун кэмнэргэ дьайыылаах уонна дириҥ өйдөөх политика буолан тахсыбыта. Итинник политика философията «православие–норуот–ыраахтааҕы» диэн идеологияҕа олоҕурбута. Бэйэтин кэмигэр күүстээх дьайыылааҕа уонна киһи барыта өйдүүр гына судургута.
Россия судаарыстыбатын нуучча норуота тэрийбитэ диэн сөпкө этэллэр. Сүрүн күүс кинилэргэ баара. Бастаан утаа бары славяннарга киирсэллэрэ. Судаарыстыбаны тэрийии саҕана кинилэр илиҥҥи славяннарга (нууччалар, украинецтар, белорустар) уонна арҕааларга хайдыһан олорбуттара (поляктар, чехтэр, словактор уонна лужичааннар). Кэлин соҕуруулар эбии үөскээбиттэрэ (болгардар, себтэр, хорват­тар, словенцалар, македонецтар, босниецтар). Нууччалар ахсаан өттүнэн барыларын лаппа баһыйаллара. ХХ үйэ саҕаланыытыгар славяннар ахсаан­нара 150 мөл. буоллаҕына онтон 65 мөл. нууччалар этилэр (ХХI үйэ саҕаланыытыгар славяннар 300 мөл., онтон нууч­чалара 145 мөл. – Россияҕа олорооччулар 116 мөл.) онон итинник күүһү кыттар утарсар кыаллыбат этэ.

Атын, соччо улахан суолтата суох, биричиинэлэр баар буолуохтарын сөп. Политикаҕа субъективизм диэн баар дьыала. Ол эрэн чааһынай интэриэс­тэр сүрүн сыаллары хайдах да мэһэйдээбэттэр, олор бириэмэни эрэ аралдьытан ылыахтарын сөп курдук. Бу ханнык баҕарар судаарыстыба ыытар политикатын халбаннаабат сокуоннара. Итини сорохтор кыайа туталлар, сорохтор политикалара аара баран иһэн түөрэҥнээн хаалан, онон итинник политикалаах судаарыстыбалар сууллаллар. Россия политиката күүстээх буолан, ханнык да өстөөх сэриилээбитин да иһин сууллубатаҕа, хата, өссө күүһүрэн тахсан испитэ.
Саха сирэ Россияҕа киирэр бириэмэтигэр Романовтар ыраахтааҕылыыр этилэр. Кинилэр династияларыгар 19 киһи итинник үрдүк дуоһунаска олорбута. Кэнники императорынан Николай Второй этэ, 1917 с. былааһа сууллубута. Ити кэмнээҕи историяны араастык сыаналыы сатыыллар. Оттон политическай история хараҕынан атыннык, саҥалыы сыаналыахха сөп дии саныыбын.

Мантан сиэттэрэн эттэххэ, Россия судаарыстыбатын тэри­йии уонна бөҕөргөтүү оччотооҕу олох уһун кэмнээх мүччүрүйбэт сыала-соруга буолбута. Итини нууччалар «неизбежная историческая закономерность» диэн быһаараллар. Ол эрэн, судаарыстыбаны тэрийии араастардаах. Нуучча судаарыстыбатын тэрийии биир сүрүн уратытынан күүстээх политическай санааланыы этэ. Ити былааска эрэ сыһыаннаах буолбатах , общественнай олоххо-дьаһахха эмиэ итинник санаа баһыйбыта..

Биһиги Россия судаарыстыбатын тэрийиини уонна кини сирин-уотун кэҥэтиини, итинник айылҕа сокуонугар олоҕуран сыаналыыбыт. Айылҕаттан бэриллибит сокуоннар, политическай наука этэринэн, судаарыстыба суруйбут сокуоннарынааҕар күүстээхтэр. Онон Саха сирэ, син атын регионнар курдук, дохсуннук уонна түргэнник ыраахтааҕылаах Россия былааһыгар түбэспитэ. Итинник дьылҕа хаантан быыһанар кыах суох этэ. Ону олохтоох дьон-сэргэ бары өйдөөбүттэрэ. Ол туһунан элбэхтэ сурулунна. Оннооҕор саха саарыннара диир дьоннорбут , ыраах айаҥҥа турунан, ыраахтааҕыга тиийэн, үҥэн-сүктэн кэлэллэрэ. Онон Россияны кытта утарсар, охсуһар, сэриилэһэр кыах букатын суоҕа уонна наада да буолбатаҕа.

Итинэн сибээстээн Саха сирин сэриилээн ылбыттара, күүстэринэн холбообуттара (насильственное присоединение) диэн сэбиэскэй кэмҥэ үөскүү сылдьыбыт теориялар олох политическай хаамыытын букатын өйдөөбөттөн тахса сылдьыбыттара. (Ф.Г.Сафронов, холобур). Онон, политология этэринэн, Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитэ (нууччалыытыгар – «вхождение» дэнэр). Итинник этиини профессор Г.П.Башарин оҥорбута. Арай «көҥүл өттүнэн» диэн хос быһаарыыта өрө тэптэриилээх буолан биэрбитэ.Онон бу боппуруоһу букатынаахтык «сабыахха» наада. Саха сирэ Россия судаарыстыбатыгар эйэ дэмнээхтик киирбитэ.

Саха сирэ Россия судаарыстыбатыгар киирэн тугу туһанна диэн боппуруостар эмиэ бааллар. Олор истэригэр политическай «хабалаҕа» түбэс­пиппит, национальнай көҥүлбүт сарбыллыбыта, ыраахтааҕы баайдарын уонна кини олохтоох «тойотторун» илиилэригэр кии­рэммит сору-муҥу көрбүппүт диэн элбэхтэ суруйбуттара уонна суруйаллар даҕаны. Итиннэ өссө судаарыстыба буоларбыт саҕыллыбыта диэн муҥатыйыы баар.
Судаарыстыба тэриллиитин туһунан теория этэринэн, онно үс сүһүөх кэрдииһи барар наада эбит: а) бастаан биис уустара( племялар) үөскүүллэр; б) онтон биис уустарын улахан бөлөхтөрө (племенные объеди­нения); в) тиһэҕэр, ол улахан бөлөхтөр холбоһон, биир кэлим судаарыстыбаны тэрийэллэр. Россия оннук суолу ааһан, бэйэтин судаарыстыбатын тэрийбитэ. Сахаларга племялар үөскээн баран, племенной бөлөхтөр тэриллэр кэмнэригэр нууччалар кэлбиттэрэ. Онон, манна судаарыстыба тэриллибэтэҕэр Тыгын Дархан да, нууччалар даҕаны сирэй буруйдара суох. Сайдыы историческай кэрдиистэрин кыа­йан барбакка хаалбыппыт быһыылаах.

Итиннэ өссө тугу эбэн биэриэххэ сөбүй? Саха сирин норуоттара эрэ буолбатах, Россия норуота буттүүнэ, ол иһигэр нуучча бааһынайдара уонна үлэлээн иитиллээччилэрэ, бары итинник алдьархайга түбэспиттэрэ. Ол аата уопсай иэдээн сабардаабыта. Онтон уопсай эрэ күүһүнэн тахсар кыах баара. Ол аата, Россия уонна Саха сирин үлэһит дьоно уопсай инники дьылҕаламмыттара. Итини уопсастыба сайдар сокуона диэххэ сөп. Ол хаһан эрэ син биир сөпкө быһаарыллыахтаах этэ. Оннук бириэмэ 1917 с. кэлбитэ. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ, билигин төһө да араастык сыаналаннар, улууканнаах политическай уларытыылары оҥорбута уонна Россия олоҕун сайдыы саҥа кэрдииһигэр таһаарбыта. Сахаларга ол эпохальнай сайдыыны аҕалбыта диэн сыаналыыбыт.

2.2.Холуонньалааһын политикатын туһунан

Политика биир сүрүн көрүҥүнэн судаарыстыба экономикатын сайыннарыы этэ. Саха сирин Россияҕа холбооһун биир сүрүн сыалынан ыраахтааҕы хааһынатыгар күндү түүлээҕи киллэрии буолбута. Бастакы нуучча этэрээтэриттэн саҕалаан дьаһаах хомуурун политиката күүскэ барбыта. Итини биһиги Саха сирин холуонньалааһын политиката диибит. 1970 с. ССРС НА Сибиирдээҕи салаатын историяҕа, филологияҕа уонна философияҕа института “Материалы по истории Якутии ХVII века» диэн үс туомнаах кинигэни бэчээттээн таһаарбыта. Онно Россия архыыптарыгар баар дьаһаах хомуурун туһунан докумуоннар хомуллубуттара.

Ити иннинэ профессор Г.П.Башарин Саха сиригэр дьаһаах политиката хайдах ыытыл­лыбытын сиһилии ырытан, ону общественнай-экономическай сайдыылар сокуоннарыгар сөп түбэһиннэрэн улахан уонна ураты суолталаах монографияны Москваҕа, ССРС НА иһинэн, бэчээттэтэн таһаарбыта. Билигин ити монография икки туомунан бэчээттэнэн таҕыста. Онно кини Россия холуонньалыыр политикатыгар дьаһааҕы хомуйуу суолтатын туһунан толору суруйан турар.

Маннык политика туһунан атын да чинчийиилэр элбэхтэр. Политиканы ырытыыга кинилэр туһалаах буоллулар. Ити үлэлэри үөрэтии биһигини ханнык санааҕа тириэрдэрий?
Бииринэн, Саха сирэ Россия судаарыстыбата сайдарыгар, ыраахтааҕы былааһа бөҕөргүүрүгэр бэйэтин туһугар сүҥкэн улахан кылааты киллэрбитэ. 1646 с., Петр Головин воеводалыыр кэмигэр, Саха сириттэн 168 тыһ.солкуобай сыа­на­лаах күндү түүлээх ыытыллыбыт. Ити кэнниттэн сыллата Сибиирдээҕи бирикээскэ 49-80 тыһ. солкуобайдааҕы ыытар эбиттэр. 1654 с. 8724 киис уонна 2142 саһыл, 1662 с. 8938 киис уонна 3669 саһыл, 1665 с. 9180 киис уонна 2782 саһыл, 1673 с. 7307 киис уонна 2065 саһыл хомулланнар Москваҕа ыытыллыбыттар. Ол аата ХVII уонна XVIII үйэ ортотугар диэри ыраахтааҕы былааһа Саха сириттэн күндү түүлээҕинэн байан-тайан олорбут диирбит оруннаах эбит.

Иккиһинэн, итиччэ үтүмэн үбү биэрэ олорор Саха сирин олохтоохторун кытта эйэлээх олох сүнньэ оҥоһуллуохтаах этэ. Онон, дьаһааҕы хомуйар сыалтан, саха омук общественнай-политическай тутулун оннунан хаалларан, олохтоох баайдарга араас боломуочуйалары биэрэн, наҕараадалаан, Саха сирин ыраахтааҕы былааһын илиитин иһигэр киллэрэр политика барбыта. Россия сокуоннарын олохтоохтор утарбаттар, ис олохторун бэйэлэрэ дьаһаналлар, онно ыраахтааҕы былааһа орооспот.

Кэнники сылларга дьаһааҕы хомуйуу ыараан испитэ. Тыа күндү түүлээҕэ күн-түүн көҕүрээн испитэ, онон дьаһаах төлүүргэ улахан ыарахаттар үөскээбиттэрэ. Итинэн сибээстээн 1769 с.бастакы дьаһаах реформата, Екатерина II сорудаҕынан, ыытыллыбыта. Дьаһааҕы төлөөһүн сири бас билиини кытта сибээстэммитэ, төлөөбөт дьоннор сирдэриттэн матыахтарын сөбө. Г.П.Башарин саҥа систиэмэни «соболино-лисья» диэн ааттаабыта. Түүлээҕинэн кыайан төлөөбөттөр харчынан төлүөхтэрин сөбө (киис – 7, саһыл – 2 солк. тэҥнэһэллэрэ).

Иккис дьаһаах реформата 1828-1834 сылларга барбыта. Ону Г.П.Башарин «классная система» диэбитэ. Дьаһааҕы нолуок быһыытынан төлөөһүн олохтоммута уонна биэс «разрядка» хайытыллыбыта. Аны сири дьаһааҕы эрэ буолбатах, атын хомуурдары төлөөччүлэр эмиэ ылар бырааптаммыттара. Түүлээх оннугар харчыннан төлөөһүн кэҥээн барбыта. Итинник балаһыанньаны саха баайдара бэркэ туһаммыттара, атыыһыттар диэннэр үөскээбиттэрэ. 1834 с. Дьокуускайга саҥа ырыынак тутуллар – куруһаала, оттон 1836 с.- дьону хоннорор таас дьиэ.

Саҥа дьаһаах реформатын кэнниттэн Саха сирэ урут биэрэр 46 051 солкуобайа кэлин 128 435 солкуобайга тиийбитэ, ол аата үс төгүл кэриэтэ элбээбитэ. Ыраахтааҕы саха уопсастыбатын экономическай хабалаҕа ылыыта күүһүрэн испитэ. Итинник элбэх харчы кыайан хомуллубакка, 1907 с. 267 471 солк. иэс үөскээбитэ. Дьаһаах систиэмэтэ, ол эрэн, 1917 с. диэри тиийбитэ.

Итинник хабалалаах дьаһаах политиката барбытын да иһин, Саха сирин сайдыыта туорумастамматаҕа. Россия судаарыстыбата икки өрүттээх, биһиэхэ туһалаах политиканы ыыппытын, чопчулаан көрдөрүөхэ наада. Бииринэн, кини Саха сирин, патриархальнай тутултан инники кэрдиистэргэ тахсарыгар үгүс өрүттэрдээх сабыдыалы оҥорбута. Россияны кытта саха норуота Россия, Европа уонна Азия инникилээн иһэр олоҕор-дьаһаҕар, култууратыгар ситимнэнэн киирбитэ. Ол уопсай сайдыыга сүҥкэннээх оруоллаах буолбута. Иккиһинэн, улуу Россия бары норуоттарын, ыраахтааҕы былааһа баҕарбытын-баҕарбатаҕын да иһин, уопсай дьылҕалаан биир модун олох сүүрүгэр киллэрбитэ. Итини Россия уонна нуучча норуотун историческай, политическай сайыннарыылаах ( «прогрессивнай») оруола диэн ааттыыбыт.

1917 с. 487 490 ынах сүөһү, 133 351 сылгы, 120 тыһ. таба баарын биэрэпис көрдөрбүтэ. Бу урут, манна диэн эттэххэ, хойут да ситиһиллибэтэх көрдөрүүлэр. Итини тэнэ 60 бурдук мэлийэр миэлиҥсэлэр баар буолбуттара. 1910 с. Дьокуускайга телефоннай, 1914 с.электрическэй станциялар улэлээбиттэрэ Ити бириэмэҕэ уонтан тахса атыы-эргиэн хампаанньалара тэриллибиттэрэ, Өлүөнэ өрүс устун пароходтар сырыылара кэҥээн испитэ. Үөрэх, сурук-бичик, наука, култуура эйгэлэригэр сахалар сыстан, биһиги бастакы интеллигенциябыт үөскээбитэ. Саха сирин христианствоҕа киллэрии, таҥара дьиэлэрин тутуу эмиэ тэтимнээхтик барбыта.

Түмүктээн эттэххэ ,Саха сирин олохтоохторо Россия судаарыстыба быһыытынан бөҕөргүүрүгэр улахан кылааты киллэрбиттэрин бэлиэтиэххэ наада. Ол бөҕөргөөһүнтэн Саха сирэ эмиэ туһаммыта, үөһэ эппитим курдук, элбэх. Манна сытар нуучча государственноһын Арҕаа дойдуларга таайыллыбатах таабырына, кинилэр кыайан өйдөөбөтөх дьикти кистэлэҥнэрэ. Оттон биһиги бэйэбит ону өйдүүбүт дуу, күндү доҕоттоор?!

(Салгыыта бэчээттэниэ).

Николай Слепцов,
политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ

Хаартыскаларга: 1.Былыргы нуучча судаарыстыбатын төрүттээчилэрэ – Олег, Игорь, Ольга, Владимир (Красное солнышко) кинээстэр; 2.Дьокуускай куорат бэлиэлэрэ.