Саха сирин политическай историята (очерк)

Мин политика туһунан үөрэх аан дойдуга хайдах сайдыбытын, хаһан саҕаламмытын туһунан суруйан аастым. Ону Саха сиригэр чопчу туһаайар эмиэ наада эбит. Мин манна сыһыаннаан, уон сыл анараа өттүттэн, бэйэм санаабын этэн турабын. Ол суруйууларым, бырастыы гыныҥ, сорох түгэннэрин өссө биирдэ хатылыырга тиийэбин.
1.1.Саха сирин билиҥҥи политика үөскүөн иннинээҕи историятыттан
Биллэрин курдук, археологтар дакаастаабыттарынан, Саха сиригэр былыр-былыргыттан икки атахтаах үөскээн олорбута дакаастанан турар. Ону бастакынан кэриэтэ анаан-минээн үөрэппит киһинэн Сибиир уонна Россия уһулуччулаах учуонайа, кэлин академик уонна Социалистическай Үлэ Геройа Алексей Павлович Окладников буолар. Идэтинэн археолог буолан, кини сэрии сылларыттан саҕалаан, Саха сиригэр былыргы дьон олорбут тоҕойдорун булан, биһиги дойдубут былыргытын киэҥник үөрэппит үтүөлээх. 1963 с. Москваҕа бэчээттэммит «Саха АССР историятын» бастакы туомун онно олоҕуран суруйбута.

Кини иннинэ Саха сирин урукку историятын үөрэппит учуонайдартан самай биллэр үлэлээҕинэн Гавриил Васильевич Ксенофонтов буолар. Кини 1937 с. Иркутскайга бэчээттэммит «Урааҥхай сахалар» диэн историческай очерката киэҥ сэҥээриини ылбыта. Учуонай онно сахалар соҕуруу үөскээбиттэрин уонна Саха сиригэр кэлэн олохсуйбуттарын туһунан политическай хабааннаахтык суруйбута. Иккис кинигэтин суруйа сылдьан репрессияҕа түбэһэн суох буолбута. Бу кинигэҕэ сахалар, Лена биэрэгин өссө була иликтэринэ, судаарыстыбаны тэрийэ сатаабыттара, ону манна кэлэн салҕаабыттара диэн дакаастыы сатаабыта. Онон кинини сахалар политическай историяларын бастакынан «сэгэтэн» көрбүт дьоһун өйдөөх киһинэн ааҕыахха сөп. Баҕар, ол да иһин суорума суолламмыта буолуо. Бу кинигэни билигин да кичэйэн үөрэтэ иликпит диэн билинэргэ тиийэбит.
Г.В.Ксенофонтов «сабаҕалааһыннара» (үксүн фольклорга олоҕурбута) сахалар норуот буолар кэмнэрин таарыйар уонна чопчу научнай дакаастааһыннара суохтар. Ол эрэн, сахаларга политика үөскээбит кэмин таарыйарынан, олус интэриэһинэй.
А.П.Окладников дьон Саха сиригэр былыргы таас үйэттэн олорбуттарын дакаастаабытынан Г.В.Ксенофонтовтан атыннаах. Кини кэнниттэн кэлиҥҥи көлүөнэ археологтар бу үлэтин өссө дириҥэтэн биэрбиттэрэ (Ю.А.Мочанов, С.А.Федосеева, Н.Д.Архипов, А.Н.Алексеев, А.И.Мазин, В.И.Эртюков, С.И.Эверстов, С.П.Кистенев, Н.Н.Кочмар уонна да атыттар). Бу учуонайдар политическай историяҕа сыһыаннаах ханнык арыйыылары наукаҕа киллэрдилэр диэн сиэрдээх боппуруос үөскүүр.
Ааспыт суруйуубар политика үөскээһинин бастакы кэрдииһэ аан дойдуга мифологияҕа уонна итэҕэлгэ олоҕуран 2,5 тыһыынча сыл анараа өттүгэр үөскээбитин политическай наука билинэр диэн бэлиэтээбитим. Саха сиригэр былыргы дьон олорон ааспыттарын туһунан элбэх концепциялар бааллар. Холобур, Дириҥ Үрэххэ 3,2-1,8 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр олох былыргы дьон үөскүү сылдьыбыттарын көрдөрөр таас оҥоһуктар (3000-тан тахса чоппердар) көстүбүттэр (Ю.А.Мочанов, С.А.Федосеева). Алдаҥҥа (Дюктай хайа хаспаҕар) итинник суолу-ииһи 35-10,5 тыһ. сылларынан быһаараллар. Онон биири чопчу этиэххэ сөп – Саха сиригэр былыргы таас үйэттэн саҕалаан быыстала суох дьон олорбут бэлиэлэрэ көстөллөр.
Оттон олохтоох норуоттар хаһан үөскээбиттэрий? Манна чопчу эппиэт өссө да суох. 6-4 тыһ. сыл анараа өттүгэр Саха сиригэр соҕурууттан бастакы бөлөх дьон кэлэннэр, олохтоохтору кытта бииргэ олорон, неолит эпохатын саҕалаабыттар. Ол кэннитэн Байкал таһыттан саҥа дьон кэлэн «Ымыйахтаах култуурата» диэн үөскүүр. Боруонса үйэтигэр Киин Азияны кытта сибээс өссө күүһүрэр. Манна, Н.Д.Архипов этэринэн, Прибайкалье уонна Минусинскай кыраай сибээстэрэ көстөр эбит. «Тимир» үйэтигэр ити сибээстэр өссө элбээбиттэр.
Саха сиригэр үөскээбит бастакы омугунан, бадаҕа, юкагирдар эбиттэр. А.П.Окладников неолит саҕанааҕы култуураны кинилэри кытта сибээстиир. А.И.Гоголев санаатынан, юкагирдар төрүттэрэ боруонса үйэтигэр үөскээбиттэр уонна соҕурууттан «Усть-Миль култууратын» илдьэ кэлбиттэри кытта холбоһуу буолбут .
Эбээннэр уонна эбэҥкилэр – Саха сиригэр эмиэ кэлии омуктар. Г.М.Василевич дакаастаабытынан, бу омуктар неолит бириэмэтигэр Соҕуруу Прибайкалье тыа-хайа оройуоннарыгар (Енисей, Селенга үөһэ тардыылара, Илин Саян хайата) үөскээн барбыттар. Саха сиригэр бастаан сатыы булчуттар, онтон таба сэтиилээхтэр, кэлин табалаах эбээннэр кэлэннэр юкагирдары хоту сирдэргэ үтүрүйэн таһаарбыттар. Онон таба иитиитин бу омуктар манна аҕалбыт буолан тахсаллар.
Онон, сабаҕа­лааһын быһыытынан, бастакы төрүт норуоттар юкагирдар, эбэҥкилэр, эбээннэр буолан тахсаллар. Кинилэр ити кэмҥэ первобытнообщиннай сыһыаннаһыылары олохтуу сатыы сылдьыбыттара. Ол эрэн кинилэр родовой тэриллиилэртэн ыраах барбатахтара, онон политиканан дьарыктанан, улахан ахсааннаах дьон бииргэ олорор бөлөхтөрүн сатаан тэрийбэтэхтэрэ – Саха сирин киэҥ-нэлэмэн куйаарыгар ыһыллан, бытарыһан хаалбыттара. Онон Саха сиригэр политика үөскээһинин кинилэри кытта сибээстиир кыаллыбат быһыылаах. Ол эрэн, итэҕэл уонна мифология кинилэргэ баарынан, политика историятын бастакы кэрдииһин төрүттэспит буолуохтаахтар.
1.2. Сахалар үөскээһиннэрин бастакы үөрэтээччилэр
Са­халар үөскээһиннэрин үөрэтии бэйэтэ эмиэ дириҥ историялаах, уһун кэмҥэ салҕанан барар эрээри, билигин да сөптөөх эппиэт суох курдук. Ол тоҕото эмиэ биллэр – былыргы историяны үөрэтэр күүстээх, мөккүһүүтэ суох дакаастабыллары булар кыаллыбат дьыала эбит.
Сахалар соҕурууттан көһөн кэлбиттэрэ диэн бастаан ХVIII үйэҕэ Ф.Страленберг, Г.Миллер, Э.Фишер, Я.Линденау эппиттэрэ. ХIХ–ХХ үйэ саҕаланыытыгар уонтан тахса биллэр ааттаах-суоллаах учуонайдар ити гипотезаны бигэргэппиттэрэ. Ол иһигэр тюрколог-учуонайдар О.Бетлингк (1851 с.), Г.Вамбери (1885 с.), В.В.Радлов ( 1908 с.).
1937 с. Г.В.Ксенофонтов билиҥҥи саха норуота араас этностартан холбоһон үөскээбит омук диэн сабаҕалаабыта. Кини манна Сибиир уонна Россия учуонайдарын элбэх этиилэрин бииргэ түммүт үтүөлээх, ол эрэн үксүлэрин сытыы кириитикэҕэ тардыбыта. Кини бэйэтин суолун-ииһин була сатаабыта. Дьиҥнээх эппиэти иккис туомугар суруйуох буолбута табыллыбакка хаалбыта.
1940 сылларга бу боппуруоһунан биллэр сэбиэскэй историк-этнограф С.А.Токарев дьарыктаммыта. Кини сахалар Орто Ленаҕа норуот быһыытынан үөскээбиттэр, онно олохтоох омуктар баһыйар оруолу ылбыттар диэн дакаастыы сатаабыта («автохтонная» теория происхождения якутов). Ити олохтоох норуоттарга кини, арааһа, бастакы соҕурууттан кэлбит омуктары кытта киллэрэр быһыылаах. Тоҕо диэтэххэ, юкагирдар, эбээннэр, эбэҥкилэр – көс омуктар, онон биир күүстээх норуоту оҥорсуһар кыахтара суох буолуохтаах. Социальнай-экономическай уонна култуурунай-политическай сайдыылара олус намыһах этэ.
А.П.Окладников археология матырыйаалларынар олоҕуран сахалар үөскээһинэрин соҕурууттан кэлбит курыкааннары (тюрктары) кытта сибээстиир. Кинилэр сахалар төрүттэниилэригэр сүрүн күүс буолбуттара диэн билгэлиир. Сахалартан бу боппуруоһунан дьарыктаммыт учуонайдар эмиэ «соҕуруу» төрүттэри көрдүү сатаабыттара (И.В.Константинов, И.Е.Зыков, И.Николаев, Н.Е.Петров уонна да атыттар).
Сахалар хайдах үөскээбиттэрин туһунан мөккүөр билигин да бүтэ илик уонна өтөрүнэн бүтэр да кыаҕа суох курдук. Археология матырыйааллара өссө да ситэтэ суохтар – манна элбэх үп-харчы наада, ол билигин биллэрдик сарбыллан да турар. Ону таһынан, аҥаардас археология эрэ науката омук үөскээһинин соҕотоҕун быһаарбат.
Манна этнография, антропология, тыл, фольклор уонна да атын наукалар салаалара бэйэлэрин чинчийиилэрин ыытыахтаахтар. Бу хайысхаларга үлэ кыралаан барар эрээри, саха омуга үөскээһинин саарбахтаммат гына быһаарар таһымҥа өссө ырааҕынан тахса илик. Аны омук материальнай култууратын дириҥник чинчийиэххэ наада. Манна биһиги биллиилээх учуонайдарбыт оруннаах, уһуннук үөрэтэн ситиспит түмүктэрин политическай историяны суруйууга туһана иликпит. Ол оннугар, урукку өттүгэр быыстала суох соччо наадата суох дискуссиялары ыытан, Г.П.Башарин курдук улуу өйдөөхтөрбүтүн политическай буруй­дааһыҥҥа тириэрдэр этибит. Ити төрдүттэн сыыһа, ол содуллара били­гин да суох буолбатахтар.
Саха сылгыта, ынаҕа-оҕуһа, табата хаһааҥҥыттан, хайдах сайдан кэлбитин киһи өйдүүр гына ырылхайдык ким да көрдөрө илик. Ону үөрэтэр наукалар өссө да «сынньана» сыталлар. Саатар сэтиилэнэн кэлбиппит, эбэтэр аалынан уһааран аҕалбыппыт эмиэ мөккүөргэ сылдьар.
Өссө дьиэ-уот, иһит-хомуос, сэп-сэбиргэл туһунан, бултуур уонна сэриилэһэр тэриллэри үөрэтии эмиэ наука көрдөбүлүттэн ырааҕынан тиийбэт таһымҥа, ханна эрэ аллараа баар. Өй-санаа (философия, психология, политика) национальнай уратылара эмиэ киһини итэҕэтэр гына быһаарылла иликтэр. Мин сурук-бичик үөскээбитин туһунан өссө эппэппин – манна биһиги таайартан атын дуоспуруннааҕы оҥоро иликпит.
Олонхо туһунан туспа кэпсэтии. Манна биһиги билигин өрө күүрүүлээх үөрүүгэ-көтүүгэ сылдьабыт. Кини аан дойду култууратын уһулуччу суолталаах ситиһиилэрин испииһэгэр киирдэ. Бу олус үчүгэй – саха норуотун омук быһыытынан өйүн-санаатын, ис дууһатын сүрдээх үрдүктүк сыаналааһын. Ол эрэн олоҥхо ханна, хаһан, ханнык быһыыга-майгыга сайдан кэлбитин үөрэтии ситэтэ суох быһыылаах. Баҕар, манна сытара буолуо – политическай өй-санаа, политическай история үөскээһиннэрин сайдар кэрдиистэрин кистэлэҥнэрэ.
Мин суруйбут бэлиэтээһиннэрим кириитикэ буолбатахтар, саха норуота хаһан уонна хайдах төрүттэнэн, үөскээн политическай историята сайдыбытын үөрэтэр сыалтан этилиннилэр. Политика төрдө материальнай-култуурунай, социальнай-олох-дьаһах, философскай-психологическай уонна да атын төрүттэргэ олоҕуран үөскүүр. Онно сыһыаннаах үөрэхтэри барыларын түмэ тардар наадалааҕын туһунан наукаҕа биллэр кырдьыгы этэ сатыыбын.
Мин санаабар, омук норуот курдук бастаан түмүллэр. Ону этногенез диэн ааттыахха сөп. Итинтэн ыла дьиҥнээх политическай история саҕаланар. Ити омук нация буолан судаарыстыбаннаһы тэрийиигэ киириитэ эмиэ элбэх бириэмэни эрэйэр. Ону социогенез диэн бэлиэтиэххэ сөп. Онон саха норуотун үөскээһинэ («этногенез») кини политическай историята сайдыытыттан («социогенез») атыннаах. Кинилэри бутуйар сыыһа. Ол эрэн ити икки сайдыылар бэйэ-бэйэлэрин кытта сибээстээхтэр. Ону эмиэ сатаан дьүөрэлиэххэ наада.
Онон сахалар омук быһыытынан («этногенез», «социогенез») ханна үөскээбиттэрэй – Саха сиригэр дуу, соҕуруу дуу – диэн боппуруос биһиги политическай историябытын үөрэтэргэ олус наадалаах буолла. Өскөтүн норуот быһыытынан соҕуруу үөскээн баран, олоччу манна көһөн кэлбит буоллахтарына, биһиги кинилэр политикаларын, былаастарын, судаарыстыбаннастарын үөскээһинин ол ыраах дойдуларга көрдүүргэ тиийэбит. Оттон саха норуота манна, Саха сиригэр үөскээбит буоллаҕына, ити политическай институттар хайдах, хаһан манна сайдыбыттарын быһаара сатыахтаахпыт.
Манна мин икки учуонай сабаҕа­лааһыннарын тэҥнээн көрүөхпүн баҕарабын. Иван Егорович Зыков интэриэһинэй этиилэрдээх этэ. Кини сахалар үөскээһиннэригэр былыргы тюрктар, монголлар уонна тунгустар сабыдыаллаабыттара диирэ. Саха омук үөскээһинин кини түөрт кэмҥэ араарара: бастакыта – биһиги эрабыт 1-5 үйэлэрэ, соҕурууттан эрдэтээҕи төрүттэрбит Саха сирин диэки хоҥнуулара; иккиһэ – 6-10 үйэлэр, курыкааннар кэлиилэрэ; үсүһэ – Саха сиригэр омук үөскээһинин саҕаланыыта – 11-12 үйэлэр; төрдүһэ – саха омук быһыытынан («этногенез») төрүттэнэн бүтүүтэ – 12-15 үйэлэр.

Атын учуонай, Анатолий Игнатьевич Гоголев, бу гипотезаны сүнньүнэн утарбатаҕа. Кини Азияҕа уонна Алтайга тюрк омуктара үөскээбиттэрэ диирэ, сахалар төрүттэрин онтон сибээстиирэ. 552 с. тэриллибит бастакы Тюркскай каганат тыла хойут биһиги өбүгэлэрбитигэр бэриллибитин туһунан этэрэ. Ол иһигэр сорох тыллар – кыпчаактар гиэннэрэ (Сибииргэ кинилэр 13-14 үйэлэргэ өтөн киирбиттэрэ). Өссө саха тылыгар монголлар «бэссибиттэрэ» (12-13 үйэлэргэ) элбэх.
Уопсайынан, соҕурууттан кэлбит Омоҕой (курыкааннар удьуордара), Эллэй (кыпчаактар кэлиҥҥи көлүөнэлэрэ), Улуу Хоро (монголлар) буоланнар, тус-туспа бириэмэҕэ Саха сиригэр кэлэннэр, саха норуотун холбоһон төрүттээбиттэр. Онно олохтоох «абориген» норуоттар эмиэ кыттыспыттар (уруу-аймах буолбуттар). Бу кэми, саха омук буолуутун, А.И.Гоголев 16 үйэнэн быһаарар (олус хойут буолбатах дуо?).
Мин ити учуонайдары кытта уһун­нук бииргэ үлэлээбитим, итинник санаалар уһун кэмнээх чинчийиилэргэ, саарбахтааһыннарга, мөккүөрдэргэ эрэйдээхтик үөскээбиттэрин үчүгэйдик билэбин. Биһиги бары профессор Г.П.Башарин «История» диэн аатырбыт куруһуогун чилиэннэрэ этибит. Онон методика, методология, научнай чинчийии уонна научнай мөккүһүү («полемика») үчүгэй оскуолатын барбыппыт. Георгий Прокопьевич бэйэтэ наука кырдьыгын көрдөөн, туруулаһан тахсыбыт учуонай этэ, ханнык да түгэннэргэ кырдьык иһин хорсуннук «охсуһуҥ» диэн үөрэтэрэ. Хомойуох иһин, билигин научнай оскуолалар суолталара түстэ. Баҕар, ол иһин наука туруга мөлтөөбүтэ буолаарай?
Саха норуотун үөскээһинин туһунан, наука билиҥҥи чыпчаалларыгар тирэҕирэн, бэйэм научнай түмүктэрбин кытта ааҕааччылары билиһиннэриэх тустаахпын.
Бастакытынан, биһиги төрүттэрбит силис тардыбыт сирдэрэ соҕуруу буолуон сөп. Тыл, култуура, олоҥхо уонна да атыттар онно күөх от буолан үүммүттэрэ чахчы. Онон сахалар, кырдьык да, дириҥ историялаах, уһун айаннаах, быдан дьыллартан тардыылаах омукпут быһыылаах. История ону толору дакаастыыр дии саныыбын.
Иккиһинэн, ол эрэн сахалар омук буолан үөскээбит, төрүттэммит сирдэринэн билиҥҥи Саха сирэ буолара эмиэ саарбаҕа суох. Онон хантан эрэ норуот-омук буолан бараммыт манна көһөн кэлбиппит, онон кэлии омуктарбыт диир олох сыыһа, манна мөккүһэн бүтүөххэ. Сахалар төрөөбүт-үөскээбит сирбит Өлүөнэ өрүс улуу хочолоро буолаллар.
Үсүһүнэн, сахалар төрүттэрэ бу дойдуну биһиги эрабыт бастакы үйэтиттэн булан, кэлин элбээн-кэҥээн, омук буолбуттара диэн И.Е.Зыков этиитин кытта сөбүлэһиэххэ сөп. Манна арай чопчу ыйдарын-сылларын тула кэпсэтиини ыытыахха. 17 үйэ саҕаланыытыгар, нууччалар кэлэллэригэр, первобытнай-общиннай тутултан сахалар феодализм сайдыытын саҕаланыытыгар бааллара диэн Г.П.Башарин чинчийиилэрин ылыныахха наада. Манна сүөһүгэ чааһынай бас билии баара, сири тула бас билии «былдьаһыга» барара. Атын да омуктар сайдыыларын историята кэрэһилииринэн биир үйэ иһигэр, омук буола түһээт, (сахаларга 17 үйэҕэ) сайдыылаах социальнай-экономическай сыһыаннаһыылар хайдах да кыайан үөскээбэттэр.
Төрдүһүнэн, 17 үйэ бастакы чиэппэригэр сахалар бэйэлэрин судаарыстыбаларын (Улуу Или) кыайан тэриммэккэ хаалбыттар. Онно сайдыыларын бириэмэтэ тиийбэтэх, Россия ыраахтааҕылаах былааһын судаарыстыбатыгар киирэн хаалбыттар. Ол икки өрүттээх этэ. Бииринэн, норуот сайдыыта түргэтээбитэ, атын норуоттары кытта биир нуучча судаарыстыбатын тэрийсибиппит. Иккиһинэн, Саха сирин политическай сайдыыта, айылҕа сокуонуттан тахсан, бытаарбыта. Ону билиниэх тустаахпыт. Ол иһин политическай сайдыыбыт уһун кэмҥэ бытаарбыта. Ол туһунан кэлэр ыстатыйалары ааҕыҥ.
(Салгыыта бэчээттэниэ).

Николай Слепцов,
политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ.