Саха сирин политическай историята (очерк)

6.3. Саха АССР үөскээһинин туһунан Г.Г.Макаров концепцията

Саха АССР төруттэниитин туһунан үгүс суруйуулар бааллар. Бу тиэмэнэн историктар,философтар, экономистар, политиктар, правоведтар элбэхтэ дьарыктаннылар. Ол эрэн уһуннук, утумнаахтык, дьаныардаахтык, уоту-ууну ортотунан туораталаан, бэйэтин концепциятын олохтообут учуонайынан Гавриил Георгиевич Макаров буолар.
Кини олоҕун дьылҕата ыарахан этэ. Пединституту бутэрэн баран Орто-Халыма оройуонугар баран Родчево диэн учаастакка кыра оскуолаҕа историяны үөрэппитэ. Кэлин Саха судаарыстыбаннай университетыгар тиһэх күннэригэр диэри “ССРС историятын» кафедратын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Онно ус улуу учуонай доҕордоһон, уопсай тылы булан бииргэ үлэлээбиттэрин 1967 с. ыла мин кэтээн көрөн бэркэ диэн билэбин.
Ити дьон – Георгий Прокопьевич Башарин, Иван Михайлович Романов, Гавриил Георгиевич Макаров. Кинилэр миэхэ нуучча үс бухатыырдарын санаталлар – Илья Муромец, Никита Добрынин уонна Алеша Попович курдук бэйэлэрин дьыалаларыгар уһулуччу бэриниилээх, охтоохтон охтубат, саалаахтан самныбат дуолан күүстээх этилэр. Үгүс дьон ону билигин да үчүгэйдик билбэттэр — кинилэри кытта биир эргимтэҕэ сылдьыбыттар эрэ ону өйдүүллэр. Сэбиэскэй систиэмэ ити кэмнэргэ сымнаабыта эрээри идеологическай уонна политическай охсуһуу тохтооботоҕо. Ону, история кырдьыгын көмүскээбитэ аатыран, соруйан күөртүүр дьоннор аҕыйаҕа суох этилэр. Ити ааттаабыт учуонайдарым ол охсуһуу толоонун туораабыт, кыайбыт-хоппут буоланнар ааттара-суоллара историяҕа хааллаҕа.

Г.Г.Макаров Саха сиригэр Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин, гражданскай сэрии уонна Саха АССР үөскээһинин тустарынан улахан мөккүөрдээх тиэмэнэн дьарыктаммыт киһи. Онтуттан элбэхтик эмсэҕэлээбитэ, докторскай диссертациятын көмүскүүрүгэр кыах биэрбэтэхтэрэ, ССКП обкуомун сэкирэтээрдэрэ, ордук Г.И.Чиряев, туора түһэн туорумастаабыттара. Оччолорго политика оннук этэ, история кырдьыгын суруйарга ыарахана. Ол да буоллар, 1957 с. кини «Саха АССР төрүттэниитэ» диэн монографията тахсыбыта, 1962 с. «К.К.Байкалов – гражданскай сэрии геройа», 1979 уонна 1980 сс. «Өктөөбүр Саха сиригэр» диэн икки кинигэтэ, 1988 уонна 1996 сс.Саха сирин 1918-1922 сыллардааҕы историятын туһунан бүтэһик монографиялара тахсыбыттара. Онон, Саха АССР төрүттэниитин туһунан кини курдук кичэйэн ырыппыт учуонай суох. Билиҥҥи биһиги билиибит ити үлэлэргэ олоҕуран үөрэтиллэр.

Сүрүн түмүктэрин Г.Г. Макаров кэнники кинигэтин 19 баһыгар («Вместо заключения») суруйбут.

Бастакы түмүк. Саха сиригэр гражданскай сэрии диэн ааттыыр событиеларбытын кини «народно-повстанческое движение за возрождение и суверенитет якутской нации с элементами классовой борьбы» диэн быһаарар. Гражданскай сэрии (кылаастар туһунан үөрэхтэн сирдэттэххэ), Саха сиригэр (1921-1922 сс.) дьиҥинэн суох этэ. Манна ити кылаастар (пролетариат уонна буржуазия) суохтара. Россияҕа бара турар кылаассабай охсуһуу сорох элеменнэрэ эрэ бааллара, сүнньүнэн 1922 с. саҥатыттан саҕаламмыт хамсааһыҥҥа «доминировала национально-освободительная борьба, происходившая на территории , занятой якутским народом, поэтому руководители Якутии того времени объективно и справедливо оценили ее как повстанческое, национальное движение» (с.322).

Иккис түмүк. Манна сахаларга, оннооҕор баай тойотторго бастакы бириэмэҕэ Сэбиэскэй былаас политикатын утарсыы суох этэ. Баһыйар өттүгэр үөрэҕэ суох саха норуота Өктөөп да өрөбөлүүссүйэтин, ол кэнниттэн Россияҕа саҕаламмыт гражданскай да сэриини, «байыаннай коммунизм» политикатын букатын өйдөөбөтөхтөрө. Манна олохтоох интеллигенция эмиэ «күүскэ» доҕолоҥнообута. Оттон 1919-1920 сылларга Саха сиригэр былааска тахсыбыт салайааччылар үксүлэрэ Киин былаас сорудахтарын, ардыгар ис хоһоонун өйдөөбөккө эбэтэр сыыһа өйдөөн, байыаннай ньымаларынан олоххо киллэрэ сатаабыттара. Кылаастар суохтарын үрдүнэн «классовое расслоение», «изоляция тойонов», «борьба с националистическими заговорами» диэн лозуннары туттан, репрессиялары ыытан, буруйа суох дьону, ол иһигэр интеллигенция бэрэстэбиитэллэрин ытыалаабыттара, хаайыыга быраҕаттаабыттара. Онон сахалары өрө турууга, утарылаһыыга тириэрдибиттэрэ. Биллэн турар, Сэбиэскэй былаас дьиҥнээх өстөөхтөрө итинник балаһыанньаны сатаан туһаммыттара, норуоту албыннаабыттара, алдьархайдаах суолга үктэппиттэрэ.

Үһүс түмүк. Саха сирин итинник ыарахан бала­һыанньаттан таһаарар иһин М.К. Аммосов, П.А.Ойуунускай, Ис.Н.Барахов Саха АССР тэриллэрин иһин туруммуттара. Ол эрэн, Г.Г.Макаров суруйарынан, “как установлено, образование ЯАССР задерживалось центром: Сиббюро ЦК партии, Сибревком и коллегия наркомнаца решали вопрос в плоскости только автономной области, что не соответствовало национальным интересам народа саха и политическому, экономическому и культурному уровню населения края» (311 с.). Итинник кытаанах балаһыанньаҕа үөһэ ааттаталаабыт биһиги чулуу уолаттарбыт хорсун-хоодуот быһыыны көрдөрөн, киин былаас балаһыанньаны таба өйдүүрүгэр улахан үлэни ыыппыттара. Ол түмүгэр Москва Саха сиригэр барар охсуһуу национальнай ис хоһооннооҕун өйдөөбүтэ. Биллэрин курдук, М.К. Аммосов столицаҕа тиийэн бэйэтинэн сүүрбүтэ- көппүтэ. Бастаан боппуруос партия КК Политбюротугар көрүллүбүтэ, онно В.И.Ленин автономнай республика быраабын биэрэр туһугар куоластаабыта. Аны Сталинтан тутулуктаах буолбута. М.К. Аммосов кинини кытта (дьиэтигэр тиийэн) кэпсэппитэ дииллэр. Нөҥүө күнүгэр Наркомнац коллегията, урукку уурааҕын көтүрэн, Саха АССР тэриллэрин иһин саҥа быһаарыы ылыммыта. 1922 с. муус устар 27 к. Бүтүн Россиятааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэт Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Республикатын тэрийэр туһунан Дэкириэтэ тахсыбыта.

Төрдүс түмүк. Ити Дэкириэти ылыныы уонна олоххо киллэрии барбыт кэмин Г.Г.Макаров маннык диэн суруйар: «проходила в сложнейших условиях военно-политической обстановки, когда происходили военные дейсвия между красными и белыми, и находясь в тисках партийного диктата со стороны центра, и произвола левацких перегибщиков, и отдельных чекистов и командиров красных и партизанских отрядов». Манна, өссө эбэн эттэххэ, саха атаҕастаммыт интеллигенциятын уонна норуотун кытта дириҥ хорутуулаах өйдөтөр-быһаарар политическай үлэ барыахтааҕа.

Итинэн сибээстээн 1922 с.кулун тутар 10 күнэ бүтэр, 11 күнэ үүнэр түүнүгэр П.А.Ойуунускай салалтатынан байыаннай-политическай сүбэ мунньах буолбута. Биир боппуруос көрүллүбүтэ — «бандитизмы суох оҥоруу уопсай үлэтин ыытыы туһунан». Онно А.Г.Козлов – ревтрибунал бэрэссэдээтэлэ, П.В.Савлук — Саха сиригэр баар кыһыл этэрээт командующайын эбээһинэһин толороочу, З.Х.Эренбург — Саха сирин бородууктанан хааччыйар кэмитиэт салайааччыта, А.Г.Агеев — губчека бэрэссэдээтэлэ, Г.И.Лебедев — партия губбюротун сэкирэтээрэ,С.Ю.Широких-Полянскай — Сэбилэниилээх күүстэр командующайын политическай дьыалаларга солбуйаачы кыттыыны ылбыттара. Ити мунньах А.Г.Козлову, А.Г.Агеевы уонна Г.И. Лебедевы дуоһунастарыттан ууратарга диэн быһаарыы ылыммыта. Агеевы уонна Лебедевы И.Я.Строд 20 киһилээх этэрээтэ кэлэн тутан ылбыта. Мунньах саҥа байыаннай – политическай кууруһу ыытарга быһаарыммыта уонна Саха сирин салалтатын саҥардарга этии киллэрбитэ.

Итинэн сибээстээн партия Саха сиринээҕи губбюротун сэкирэтээринэн Ис.Н.Барахов талыллыбыта, П.А.Ойуунускай губревком бэрэссэдээтэлинэн хаалбыта. Н.А.Каландарашвили өлбүтүнэн сибэстээн, саҥа командующайынан К.К.Байкалов ананан кэлбитэ. Чекистэр салайааччыларынан 1922 с. ыам ыйыттан ыла С.М.Аржаков анаммыта, оттон ревтрибуналы Г.А.Антипин салайбыта.

1921 с сэтинньигэ М.К. Аммосов Мокваҕа барбытынан сибээстээн, кини оннугар партия­ны Г.И.Лебедев салайбыта уонна губбюро састаабын уларыппыта. Онно баар 11 киһиттэн үс эрэ саха баара: П.А.Ойуунускай –губревком бэрэссэдээтэлэ, И.Н.Барахов — тэрийэр-инструктордыыр салаа, С.М.Аржаков – губревком отделын сэбиэдиссэйэ. Манна сыһыаран эттэххэ, Г.И.Лебедев П.А.Ойуунускайы өссө 1921 с. атырдьах ыйыгар национализмҥа буруйдуу сатаабыта («Саха–аймах» куруһуогар тыл эппитин иһин) кыаллыбатаҕа, Ойуунускай губревком бэрэссэдээтэлинэн бигэргэммитэ уонна губбюро пленумун чилиэнинэн талыллыбыта.

Саха сирин нэһилиэнньэтин 85% сахалар, 10 эрэ бырыһыана нууччалар этилэр. Онон губбюро пленумун састааба итинник национальнай халыыпка сөп түбэспэт курдук таҥыллыбыта «уҥа» халыйыы, шовинизм политиката ыытыллыбытын туоһулуур. Саха норуота өрө турбут биир сүрүн биричиинэтэ итиннэ сытар. Ыраахтааҕы ыыппыт холуонньалыыр политиката төннөр кутталлаах этэ. Онон олохтоох былаас сөптөөх кэмҥэ уонна сорунуулаахтык уларытыллыбыта улахан оруолу оонньообута.

Манна Москва Саха сиригэр сэбилэниилээх күүстэри ыытарыгар Н.А.Каландарашвилигэ аналлаах дирэктиибэни биэрбитэ улахан оруолламмыта. Ити дириэктиибэни партия КК биэрбитэ саарбаҕа суох, ону оҥорууга М.К.Аммосов кыттыыны ылбыт буолуохтаах диэн сэрэйиллэр. Н.А.Каландарашвили Ленини кытта кэпсэппит үһү диэн буолар, ол кэнниттэн бассабыык партиятыгар киирэр туһунан сайабылыанньа биэрбит сурахтаах. Итини үөрэтэн, чопчулаан көрүөххэ наада. «Дедушка» Иркутскайга С.Ю.Широких-Полянскайы кытта көрсүһүүтүгэр ити дирэктиибэ ис хоһоонун кэпсээбит. Онно биһиги саха улэһит дьонун Сэбиэскэй былаас диэки хайыһыннарыахтаахпыт, кинилэргэ киһилии сыһыанна­һыахтаахпыт, кыһыл оҥортуох­таахпыт диэбитэ диэн кини ыстатыйатыгар суруйан турар. Ол да иһин С.Ю.Широких-Полянскай сыыһалары таһаарбыт Лебедеви, Агеевы, Козлову былаастан туоратарга сытыытык киирсибит эбит. Тиһэх олоҕун түгэнигэр диэри кини дьиҥнээх саха норуотун доҕоро буоларын көрдөрбүтэ – кинини ыппыт саханы, өлөөрү сытан дьиэтигэр ыытыҥ диэн сорудахтаабыта.

Саха АССР тэриллиитигэр сүрүн оруолу бассабыык париятын КК, Политбюрота, В.И.Ленин, И.В.Сталин, партия сэкирэтээрэ Е.М.Ярославскай, М.И.Калинын уонна да атыттар оонньообуттара. Автономнай республика тэриллиитигэр М.К.Аммосов (Москваҕа боппуруоһу быһаарсыбыт киһи), П.А.Ойуунускай (Саха сиригэр олоххо киллэрэр иһин үлэлээбитэ) уонна И.Н.Барахов (национальнай политика теоретига, партияны салайбыта) уһулуччу оруоллаахтар.

Николай Слепцов,
политолог, «Билии»
уопсастыба чилиэнэ.

(Салгыыта бэчээттэниэ).