“Саха тылын-өһүн, олоҕун-дьаһаҕын дьоҥҥо тириэрдэр соруктаахтара…”

Былыт саппыт былыргытын сэгэтэн

Дьоро тэрээһин бэрт интэриэһинэйдик саҕаланна. П.А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театр музейын экспонаттарыттан XIX үйэ бүтүүтэ — XX үйэ саҕаланыыта «Сахалар сойуустара» түмсүүтүн дьиэтин үтүктэн көрдөрбүттэрин дьон-сэргэ сэҥээрдэ. Оччотооҕу кэм малларын, иһититтэн-хомуоһуттан олоппоһугар, остуолугар тиийэ туруоран, онно сахалыы таҥастаах, “Саха дойдута” хаһыаты тутан олорор дьон саха бастакы интеллигенциятын уобараһын арыйан, былыргы кэм тыыннаах хартыынатын арыйдылар. Ол кэмнээҕи Василий Приютов фотосалонун үтүктэн оҥорбуттарыгар, ол онно саха билиҥҥи суруналыыстара оччотооҕу кэм таҥаһын таҥнан уобараска киирбиттэрэ кэлбит дьон болҕомтотун тарта. Хаһыаты түҥэтээччи уол сахалыы тылынан тахсыбыт “Саха дойдута” диэн бастакы хаһыаты дьон быыһынан элэстэн сылдьан түҥэттэ. Кыл түгэҥҥэ өрөбүлүүссүйэ иннинээҕи мас мостобуойдаах куорат устун хаама сылдьар курдук сананаҕын. Ити курдук П.А. Ойуунускай аатынан Саха театрыгар үс үйэ алтыһыыта буолла.
Үбүлүөйдээх тэрээһиҥҥэ ыалдьыттарга анаан театр фойетыгар саха бэчээтин, саха литературатын төрүттэниитин көрдөрөр бэртээхэй быыстапка турда. Ол курдук, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыба (П.В.Румянцев) саха бастакы интеллигенциятын туһунан, СӨ Национальнай библиотеката (С.В.Максимова) архыыбын сэдэх матырыйаалларыттан, Уус Алдан улууһун С.С.Васильев-Борогонскай аатынан кииннэммит библиотекатын (В.Н.Окоемова) В.В. Никифоров – Күлүмнүүр олоҕун, үлэтин, Амма улууһун В.Г.Короленко аатынан кииннэммит библиотекатын (С.Е.Макарова) Н.Е. Афанасьев туһунан бэлэмнээбит экспозициялара көрөөччү болҕомтотун тартылар.
Тэрээһин үөрүүлээх чааһа саҕаламмытын биллэрэр чуораан тыаһаабытын кэннэ ыалдьыттар миэстэлэригэр киирэн олордулар. Көрөөччүлэри өссө биир сэргэх көрдөрүүнэн үөртүлэр. “Кэрдиис кэм чахчыта. Сахалыы тыллаах бэчээт төрүтэ” диэн видеосюжет холбоотулар. 20 үйэ саҕаланыытыгар сахалыы тыллаах бэчээт хайдах үөскээбитин архыып хаартыскаларынан чиҥэтиллибит сюжет көрдөрдүлэр. Бастакы хаһыат тахсыытыгар Василий Никифоров-Күлүмнүүр, Петр Кушнарев, саха интеллигенцията, саха маҥнайгы көлүөнэ суруйааччылара оруоллара кэпсэннэ.
Ол кэннэ култуура уонна искусство колледжын устудьуон уолаттара (З.Н.Никитин, М.Г.Боппоенова) В.В. Никифоров – Күлүмнүүр саха интеллигенциятын кытта “Саха дойдута” диэн сахалыы тыллаах бастакы хаһыаты таһаарар туһунан мунньаҕын бэрт чаҕылхайдык дьүһүйэн көрдөрдүлэр.

“Кыһанар кыһаныыбыт буолуоҕа…”

Саха сирин сайдыытыгар улахан суолталаах событиены билиһиннэрии кэнниттэн диктор президиумҥа бочуоттаах ыалдьыттары ыҥырыан иннинэ сахалыы тыллаах сурунаалы таһаарааччылар туруорбут соруктарын ааҕан иһитиннэрдэ. “Соруктар сурунаал бастакы нүөмэрин иккис страницатыгар сурулла сылдьаллар: «Саамай бастаан туохтан да ордук кыһанар кыһаныыбыт буолуоҕа: үөрэх тэлгэнэн дьон суругу билэллэригэр. Бу суол, биһиги санаабытыгар, ситиллиэ этэ дьон ускуоланы элбэхтик тэрийэн, оҕолорун кыһанан үөрэтэллэрэ буоллар, итигэннэ бу дойду үөрэҕин бүтэрбит оҕолор үрдүк үөрэххэ баралларыгар — үбүнэн салгыыллара буоллар, истипиэндийэ диэн ааттаан. Иккис суол кыһаныыбыт буолуоҕа бэйэбит туттунан олорор дьаһалбыт көнөрүгэр, кырдьыктаах дьүүл дьүүллэнэн баттабыл-атаҕастабыл аччыырыгар. Үсүһүнэн, биһиги күүспүт тиийэринэн кичэйэн көрүөхпүт бэйэбит наадабытын, кыһалҕабытын бэйэбит билэн, сүбэбитин-санаабытын холбоон, олохпут тупсан дьон кыһалҕата-эрэйэ суох олороллоругар. Төрдүһүнэн, биһиги кыһаныахпыт дьон майгыта-сигилитэ тупсан көнөрүгэр, куһаҕан быһыы-майгы хааларыгар. Бэсиһинэн, былыргы бэйэбит төрүт өбүгэлэрбит хайдах-туох быһыылаахтарын-майгылаахтарын билэн иһитиннэрэргэ баҕалаахпыт. Онтон тилэх кэннигэр дьон да аралдьыйан күлэр-оонньуур суолларын хаалларыахпыт суоҕа» диэн диктор доргуччу аахта.
Үбүлүөйдээх дьоро киэһэ президиумугар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Гуляев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирэ Владимир Тихонов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева, СӨ сибээскэ уонна информационнай технологияларга миниистирин солбуйааччы Чокуур Гаврильев уонна да атыттар олордулар.

Толору эппиэт бэрилиннэ

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков саха уһулуччулаах национальнай диэйэтэлэ, М.К. Аммосов аатынан университетка 1962 сыллаахтан олоҕун тиһэх күнүгэр диэри бэриниилээхтик үлэлээбит, 50-тэн тахса сыл саха литературатын, саха литературнай кириитикэтин үрдүк аатын көмүскээн кэлбит, саха литературата үөскүөҕүттэн икки аҥы утарыта тутар лааҕырга, буржуазнай националистическай уонна сэбиэскэй литератураҕа хайытан сыаналыыр кэмҥэ саха суруйааччыларын, поэттарын, саха литературатын, биир кэлимник, ханнык да идеология сабардамыгар оҕустарбакка, ханнык да үрүҥҥэ-хараҕа араарбакка, саха литературатын, норуотун чиэһин көмүскээбит литературнай кириитик, чинчийээччи Василий Никитич Протодьяконов сырдык аатын бу киэһэ саалаҕа толору мустубут дьон сүһүөхтэригэр туран ахтан-санаан ылалларыгар көрдөстө.
“Василий Никитич үлэлээбит сылларын тухары сүүһүнэн, тыһыынчанан ахсааннаах устудьуоннарыгар саха литературатын уҥа-хаҥас хайыппакка үөрэтэн, уһун кэмнэргэ умнууга сылдьыбыт Василий Никанорович Леонтьев, Гавриил Васильевич Баишев – Алтан Сарын, онтон да атын саха бастакы көлүөнэ интеллигенциятын ааттарын тилиннэрэн кэлбитэ. А.Е. Кулаковскайы – Өксөкүлээх Өлөксөйү, В.В. Никифоровы – Күлүмнүүрү саха норуотун инникитигэр туруулаһан үлэлээбит дьон диэн бастакы кэккэҕэ ааттаабыта”, – диэн Александр Жирков эттэ.
Салгыы Ил Түмэн спикерэ оччотооҕуга сахалыы бэчээт төрүттэниитигэр кэм-кэрдии тирээбитин, 1905 уонна 1907 сыллааҕы өрөбөлүүссүйэ дьалҕааныгар сөп түбэһиннэрэн, Арассыыйа ыраахтааҕыта Николай II ыйааҕынан бэчээт үлэтигэр тахсыбыт чэпчэтиилэри туһанан, саха интеллигенцията, нуучча политическай сыылынайдарын өйөбүллэригэр тирэҕирэн, саха бастакы хаһыаттарын таһаарар кыахха киирбиттэрин аҕынна.
Маныаха Александр Жирков саха бэчээтин историятын үс кэрдиис кэмҥэ арааран көрүөххэ сөбүн ыйда, ол эбэтэр өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи кэм, сэбиэскэй кэм уонна Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбытын кэнниттэн кэм. Бу кэрдиистэртэн дьон болҕомтотун өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи 1917 сылга диэри кэм тардар. Итиннэ хас да улахан ыйытык үөскүүр, ол ыйытыктар соторутааҕыта диэри үөскүүр мөккүөрдэрдээх түгэннэрдээх.
“Бастакынан, сахаларга өрөбөлүүссүйэ иннинэ сахалыы бэчээттээхтэр этэ дуу, суоҕа дуу?! Иккиһинэн, сахалыы бэчээт, хаһыат, сурунаал үөһэттэн былаас өҥөтүнэн үөскээбитэ дуу, эбэтэр норуот туруорсан төрүттээбитэ дуу? Үсүһүнэн, сахалыы бастакы хаһыаты төрүттээбит дьон кимнээх этилэрий? Сахалыы хаһыаттар, сурунаал саха литературатын, суруналыыстыкатын, сахалыы литературнай тылын сайдыытыгар төһө улахан суолталаахтар этэй?” – диэн Александр Жирков ол ыйытыктары ыйда. Итиэннэ бу мөккүөрдэри быһаарар тоҕоостооҕун эттэ.
“Кэнники сылларга сөптөөх уонна толору харда бэрилиннэ, быһаарыы оҥоһулунна. Соторутааҥҥа диэри Сэбиэскэй былаас буолбутун эрэ кэнниттэн, өссө чопчуланан 1921 сылтан, сахалыы бэчээт былаас бэйэтин өҥөтүнэн көҕүлээн баар буолбута диэн этии, мин саныахпар, бүтэһиктээхтик тохтоото, быһаарыллынна”, – диэн спикер чорботто, – “Сахалыы бастакы сурунаал, саха суруналыыстыката, сахалыы литературнай тыл олохсуйуутугар төрүт буолбут таһаарыылар – 1921 сыл быдан иннинэ, 1907 сылтан саҕалаан, саха бастакы көлүөнэ национальнай интеллигенциятын, дьон-сэргэ туруорсуутунан улахан утарсыылары ааһан тэриллибитэ диэн толору этэр бырааптаахпыт. Сахалыы бастакы хаһыаттар уонна сахалыы бастакы сурунаал тахсыытыгар сүрүн баһылыыр-көһүлүүр оруолу саха бастакы көлүөнэ интеллигенцията ылбыта диэн биһиги бүгүн чопчулаан бэлиэтиэх тустаахпыт. В.В. Никифоров – Күлүмнүүр, эһиги билэргит курдук, “Сахалар сойуустарын” дьыалатыгар түбэһэн, 1906–1907 сс. силиэстийэҕэ сылдьар кэмэ. Онон кини хаһыаты быһаччы бэйэтэ төрүттүүр, иилиир-саҕалыыр, эрэдээктэрдиир, таһаарар бырааба суох этэ. Ол да буоллар, бу Саха сиригэр сахалыы хаһыат аан бастаан тахсыахтаах диэн, кини бэйэтин чугас доҕорун, үчүгэйдик билсэр киһитин, сахалыы дэгиттэр билэр нуучча политсыылынайын Всеволод Михайлович Ионовы уонна итини сэргэ адвокат, дворянин, политсыылынай Михаил Васильевич Сабунаевы, олохтоох дьонтон Амматтан төрүттээх Николай Егорович Афанасьевы, онтон да атын үөрэхтээх дьону түмэн, сахалыы тыллаах хаһыаты таһааралларыгар В.В. Никифоров сүрүн оруолу ылбыта”.
“Саха дойдута”, “Саха олоҕо” бастакы хаһыаттар уонна “Саха саҥата” сурунаал ыкса ситимнээхтэр. Кырдьыгынан салайтаран, мэһэйдэри туораан, саха тылын-өһүн, олоҕун-дьаһаҕын дьоҥҥо тириэрдэр соруктаахтара. Ил Түмэн спикерэ билиҥҥи саха бэчээтэ бастакы саха национальнай интеллигенцията олохтообут уонна ол кэмҥэ төрүттээбит жанрдарыттан, хайысхаларыттан туораабакка, күн бүгүҥҥэ диэри ону тутуһа сылдьарын бэлиэтээтэ.
Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков этиитин түмүгэр манныгы бэлиэтээтэ: «Саха дойдута”, “Саха олоҕо”, «Саха саҥата» таһаарыылары судаарыстыбаттан тутулуга суох сахалыы бастакы общественнай-политическай уонна литературнай хаһыаттар быһыытынан көрөбүт. Оттон сэбиэскэй былаас кэнниттэн судаарыстыба көҕүлээһининэн тахсыбыт “Манчаары” хаһыат сэбиэскэй былаас кэнниттэн үөскээбит саха бэчээтин историятыгар бастакы официальнай хаһыат быһыытынан билинэбит”.
Итинник тылларынан түмүктээн туран, Александр Жирков саха суруналыыстыкатын, бэчээтин сайдыытыгар улахан кылааттарын киллэрбиттэрин иһин “Саха сирэ” хаһыат бэтэрээнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Ксенофонтовка, Амма улууһун “Амма олоҕо” хаһыат бэтэрээнэ, СӨ бэчээтин туйгуна Иван Корякиҥҥа, СӨ народнай поэта, Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ Наталья Харлампьеваҕа уонна “Кыым” хаһыат кылаабынай эрэдээктэрин солбуйааччыта Татьяна Захароваҕа Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Махталын, филологическай наука кандидата, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Михаил Алексеевка-Дапсыга, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Борисовка Ил Түмэн Бочуоттаах грамотатын туттарда.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Гуляев дьоро киэһэҕэ мустубут дьону-сэргэни “Саха дойдута” хаһыат 110, “Саха саҥата” сурунаал 105 сыллаах үбүлүөйдэринэн эҕэрдэлээтэ уонна бу хаһыаттар, сурунаал саха бэчээтин уонна култууратын сайдыытыгар улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ.
“Саха дойдута”, “Саха олоҕо” хаһыаттар уонна “Саха саҥата” сурунаал сахалыы литературнай тыл сайдыытыгар кылааттара сүҥкэн. Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай тылынан 156 тахса хаһыат уонна сурунаал тахсар. Өрөспүүбүлүкэбит бары улуустарыттан 34 улууһун хаһыаттара сахалыы тыллаахтар”, – диэн Михаил Гуляев эттэ уонна “Хаһыат бастыҥ былааныгар норуот кырдьыга туруохтаах. Бу норуот кырдьыга туохтааҕар да үрдүк буолуохтаах”, – диэн саха суруналыыстыкатын төрүттээччи Василий Никифоров – Күлүмнүүр сахалыы бастакы хаһыат миссиятын туһунан суруйбутун санатта.
СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Гуляев Өлүөхүмэ улууһун “Өлүөхүмэ” хаһыатын эрэдээктэрин, СӨ бэчээтин туйгунун Дария Тимофееваны өр кэмҥэ суруналыыстыка уонна бэчээт эйгэтигэр таһаарыылаах үлэтин иһин “СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ” бэлиэнэн наҕараадалаата.
Маны таһынан РСФСР уонна СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Дмитрий Николаев, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, П.А. Ойуунускай аатынан уонна СӨ суруналыыстыкатын судаарыстыбаннай бириэмийэлэрин лауреата Дмитрий Кустуров, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ суруналыыстыкатын судаарыстыбаннай бириэмийэтин лаурета Милан Афанасьев, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Петр Попов, “Чолбон” сурунаал эппиэттээх сэкирэтээрэ Анна Варламова – Айысхаана, “Киин куорат” кылаабынай эрэдээктэрин солбуйааччы Наталья Кычкина, “Кэскил” хаһыат суруналыыһа, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Анатолий Павлов – Дабыл, “Кыым” хаһыат эппиэттээх сэкирэтээрэ Альберт Капрынов “Саха сирэ Арассыыйаҕа киирбитэ 385 сыла” үбүлүөйдээх бэлиэтинэн наҕараадаланнылар.

Сахалыы бэчээт күнэ олохтонуоҕа

СӨ Наукаларын Академиятын Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институтун лексикография секторын сүрүн научнай үлэһитэ, филологическай наука доктор, академик Петр Слепцов сахалыы бастакы хаһыаттарга уонна сурунаалга тахсыбыт матырыйааллары дириҥ суолталаахтарын бэлиэтээтэ уонна олор “Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал” кинигэҕэ үйэни уҥуордаан баран, хаттаан бэчээттэнэн кинигэҕэ киирбиттэрэ саха бэчээтин, саха литературнай тылын, култууратын төрүттэниитин туһунан аныгы көлүөнэҕэ тиэрдэргэ улахан суолталаахтарын уонна туһалаахтарын бэлиэтээтэ. Петр Слепцов тылын “Уважение к минувшему — вот черта, отличающая образованность от дикости”, – А.С. Пушкин этиитинэн түмүктээтэ.
Саха суруналыыстыкатын уонна бэчээтин бэтэрээнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Борисов
“Саха дойдута” сахалыы бастакы хаһыат тахсыбыт от ыйын 1 күнүн Саха Бэчээтин күнүнэн биллэрэргэ итиэннэ бу чопчу күн В.В.Никифоров-Күлүмнүүр аатынан СӨ суруналыыстыкаҕа Судаарыстыбаннай бириэмийэтин туттарарга этии киллэрбитин Саха театрыгар мустубут дьон дохсун ытыс тыаһынан өйөөтүлэр.
Бэлиэ түгэҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруналыыстыкатын уонна бэчээтин бэтэрээннэрэ, өрөспүүбүлүкэ сахалыы тыллаах хаһыаттарын, сурунаалларын эрэдээктэрдэрэ, суруналыыстар, биллэр суруйааччылар, Дьокуускай куорат олохтоохторо уонна ыалдьыттара, кэлэн, саха бэчээтэ хаһан, хайдах, киминэн төрүттэммитин туһунан сэргии көрөн-истэн, “Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал” диэн сахалыы тыллаах хаһыаттарга уонна сурунаалга анаммыт саҥа тахсыбыт кинигэни бэлэх тутан сүргэлэрэ көтөҕүлүннэ.

Иван НИКИТИН.