Сахалыы хаһыат төрүттэниитигэр турбута

Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр оч­чотооҕу социальнай бала­һыанньатынан, олоҕун бастакы үчүгэй аҥаарын баайдык-тоттук, дьоллоохтук, тойон-хотун былааһыгар ыкса үчүгэй сыһыаннаахтык уонна убаастабыллаахтык олорор төһө баҕарар кыахтааҕа. Үөрэҕэ, билиитэ-көрүүтэ, сытыы өйө, талаана, уопсастыбаҕа ылар балаһыанньата киниэхэ ити этиллэр дьоллоох олоҕу толору мэктиэлииллэрэ.

Норуотун сырдатар уонна сайыннарар, кини быраабын туруулаһар дьүккүөрэ кэмниэ кэнэҕэс Күлүмнүүргэ ураты ыар дьылҕаны тосхойбута. Ол – 1928 сыллаахха ССРС Сибиирдээҕи кыраайын ОГПУ-тун кэллиэгийэ­тин мунньаҕын уурааҕынан, бастаан ытылларга ууруллан баран, 10 сыл болдьохтоох үлэнэн көннөрүллэр лааҕырга буруйдаммытынан эрэ буолбатах. Аны туран, 52 сааһыгар Новосибирскай түрмэтигэр улаханнык ыалдьан, ыран-дьүдэйэн, санаата кэхтэн өлбүтүгэр эмиэ буолбатах. Дэлэҕэ, бу үтүөкэннээх киһи оло­ҕун тиһэх күннэригэр маннык ку­рус тыллары ыһыктыа дуо: «…мии­гин хараҕалаабыт бириигэбэр, атын усулуобуйа±а сытыы суолталаах буолуон сіптііх этэ, ол кыаллыбат. Мин билигин бу дойдуну син биир аһыйа-ахта барбаппын». («Солнце светит всем» кинигэттэн тылбаастанна).
Саамай иэдээннээҕэ, ситэри ситэн сиэбит былаас саха норуотун бу чулуу киһитин аатын-суолун, үтүөтүн-өҥөтүн, үлэтин уонна охсуһуутун кылаассабай кырыыска туруоран, 60-тан тахса сыл тухары токурутан, сымыйалаан, баһааҕырдан туран, умуннарыы дьэбэрэтигэр тэпсибитигэр буолар.
Ол эрээри, история чахчыта кэрэґэлииринэн, норуотугар үтүөлээх киһи аата хайдах да түбэлтэҕэ букатын умнуллан, сүтэн-оһон хаалбат. Булгуччу күөрэйэн тахсар дьоллоох дьылҕалаах. Оттон Күлүмнүүр курдук төрөөбүт норуотун туһугар талаанын аҕыс кырыытынан күлүмнүү оонньообут, инники кэскилэ сырдыырыгар сэттэ кустук өҥүнэн суһумнуу сырдаабыт уһулуччулаах киһибитин аны хайа да былаас уонна идеология биһигиттэн былдьаабытыгар эрэнэн кэбиһиэҕиҥ.
Урукку кэлтэйдээһиннээх идеологияттан булгуччулаахтык босхолонон туран, чулуу дьоммутун баай, буржуазнай националист, бассабыык, хомунньуус диэн дьаралыктаабакка, норуоттарыгар туох үтүөнү оҥорбуттарынан сыаналыахтаахпыт дьэҥкэ курдук. Бэйэ-бэйэни кытта өрө турсуу, «ким-кими» диир өһүөннээх кыдыйсыы баара. Хайа да өттүттэн сыыһа-алҕас элбэх этэ. Ол үрдүнэн, чуолаан биһиги курдук аҕыйах ахсааннаах норуот, үтүө дьоммутун харса суох хайыталаан, кими эрэ угунньа оҥорон тэпсэ сылдьар, сороҕу сиэрэ суох өрө тутар буоллахпытына, били уос номоҕор кубулуйбут сомоҕолоһуубутугар хаһан да кэлиэхпит суоҕа.
Күлүмнүүргэ сыһыаран, урут суруллубукка уонна бэчээттэммиккэ эбиллэн, уһулуччулаах сырдатааччы, бэлитиичэскэй уонна уопсастыбаннай дьиэйэтэл олоҕун, үлэтин уонна охсуһуутун үөрэтэр, чинчийэр уонна кэпсиир үлэлэр, суруйуулар баар буолуохтарыгар эрэл улахан. Ураты киэҥ далааһыннаах киһи муҥурун булларааччыта суох, бииртэн биир өрүтэ күөрэйэн тахса турааччы. Биир тылынан, Күлүмнүүр бэйэтин кырдьыктаах уонна махталлаах чинчийээччилэрин өссө да кэтэһэр диэххэ наада.
Элбэхтэн биири ыллахха, Кµлµмнµµр — национальнай бэ­чээти тірµттээччи. Норуотун бэлитиичэскэй быраабын туруулаһааччы, олохтоох салайыныыны туруорсааччы, норуотун сырдатааччы, бэлиитик уонна уопсастыбанньык киһи бэчээт суолтатын өрө туппута олох чуолкайдык өйдөнөр. Саха дьиҥнээх национальнай бэчээтэ – хаһыата, сурунаала сүрдээх ыарахан кэмҥэ төрүттэммитин өйдүөх кэриҥнээхпит. 1905 сыллааҕы нуучча бастакы өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн, ыраахтааҕы былааһа уопсастыба оло­ҕор кэккэ «сымнатыылардаах» бэлиитикэни тутуспута. Ол эрэн, сэрэнэрэ уонна куттанара бэрдиттэн, ол «алҕаһын» туоратан, өссө күүстээхтик кытаатыннаран биэрэргэ күһэллибитэ.

Эдуард Михайлович Яковлев, Национальнай архыып кылаабынай архыбыыһа. Эдуард Михайлович 1996 сыллаахха архыып дөкүмүөннэрин туһаныы отделыгар үлэлии сылдьан, В.В.Никифоровка-Күлүмнүүргэ сыһыаннаах архыыбы кытта билсэн, онтон интэриэһэ уһуктан барбыт. Бүгүн кини Күлүмнүүр национальнай бэчээти төрүттээччи быһыытынан үлэтин-хамнаһын кытта билиһиннэрэр.
— Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр сахаттан бастаан Арассыыйа импиэрийэтин таһымыгар биллибит бэлиитик, либэрээл-дэмэкирээттии өйү-санааны тарҕатааччы, далааһыннаах тэрийээччи уонна уопсастыбанньык. Кини икки үйэ кирбиитигэр, хараҥа уонна сырдык күүстэр хабыр хабырыйсыыларыгар, Арассыыйа үс өрөбөлүүссүйэтин буурҕаларыгар эриллэн-мускуллан, онтон кылаассабай охсуһуу уотун сиэртибэтэ буолан олоҕун түмүктээбитэ. 1894-1896 с.с. кини киэҥ далааһыннаах уопсастыбаннай, сырдатар уонна култуурунай үлэтэ саҕаланар.
1905 сыл бүтүүтэ куоракка Бирикээсчиктэр кулууптара аһыллар. Бу кулууп куоракка эрэ буолбакка, бүтүн уобалас култуурунай олоҕор киэҥ сабыдыалланар. Кулууп дьиэтигэр испэктээхтэр туруоруллаллар, лиэксийэлэр ааҕыллаллар, олох тирээн турар боппуруостарыгар кэпсэтиилэр, мөккүөрдэр тэриллэллэр. Кулууп иһинэн «туора урдустар» (инородческай) отделлара баара. Василий Никифоров «Манчаары түөкүн» дыраамата аан бастаан манна туруоруллубута. Олоҥхо сюжетынан испэктээх оонньоммута, ойуун кыырыылара туруоруллан көрдөрүллэллэрэ. Д.И.Фонвизин, А.Н.Островскай, Н.В.Гоголь, А.П.Чехов бийиэсэлэрэ туруоруллаллара. Ити барыта ыраахтааҕылаах импиэрийэ кытыы сиригэр-уотугар уопсастыбаннай уонна дэмэкирээттии өй-санаа уһуктуутугар үчүгэй тирэҕинэн буолбута. Маннык быһыыга-майгыга бэлитиичэскэй сыылынайдар уонна национальнай интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ чааһынай уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй хайысхалаах хаһыаты тэрийэр биир сыалга түмсүбүттэрэ.
Олохтоох былаас «Саха уобалаһынааҕы биэдэмэстибэлэри» таһаарара. Хаһыат уобалас күбүрүнээтэрин кытаанах кэтээн көрүүтүгэр тутуллара, сонуннар уонна иһитиннэриилэр улаханнык быһыллан-отуллан бэриллэллэрэ. Көҕүлүүр бөлөх чилиэннэринэн бэлитиичэскэй сыылынайдар В.М.Ионов, М.В.Сабунаев, гимназия учуутала В.В.Жаров, төрүт олохтоохтортон Н.Е.Афанасьев, Е.М.Егасов буолбуттара. Хаһыаты таһаарыы үбэ-харчыта атыыһыт меценаттартан, интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэриттэн хомуллубута. Бэчээттиир тэрил, типография матырыйааллара Уркуускайтан атыылаһыллыбыттара. Уобалас күбүрүнээтэрин хаһыаты таһаарарга көҥүллээһинин Василий Жаров ситиспитэ. «Санкт-Петербурдааҕы тэлэгирээмэ аа±ыныстыбатын тэлэгирээмэлэрэ» бастакы чааґынай аґа±ас хаґыат 1905 сыл ыам ыйыгар бэчээттэнэн тахсыбыта. Хаһыат тахсыбыта үс ый ааспытын кэннэ, уобалас күбүрүнээтэрэ В.Н.Булатов бэйэтин хаһыатыгар итинник сыһыарыыны бэчээттиирин, ол онно ханнык да кылгатыы, уларытыы-тэлэритии суох буолуоҕун, ону ааһан өссө сурутуутун сыаната чааһынай хаһыаттааҕар быдан чэпчэки буоларын туһунан биллэрбитэ. Биллэн турар, чааһынай бэчээт итинник күрэстэһиигэ туруулаһар кыаҕа суоҕа.

Ол үрдүнэн чааһынай хаһыаттаахтар «сытан» биэриэхтэрин баҕарбатахтара. 1907 сыл бэс ыйыгар хаһыаты тэрийээччилэр мунньахтара ыытыллан, от ыйын 1 күнүгэр «Якутский край» хаһыат тахсыбыта. Бу хаһыат «Саха дойдута» диэн сахалыы тылынан тахсар сыһыарыылааҕа. Хаһыаты таһаарааччы Н.Е.Афанасьев этэ. Официальнай эрэдээктэринэн В.В.Жаров анаммыта эрээри, кини сотору буолаат уобалас тас өттүгэр тахсыбыта. Эрэдээктэринэн Бүлүү астаапкаҕа тахсыбыт хаһааҕа С.А.Корякин анаммыта. (Манна оччотооҕу быһыы-майгы учуоттаныахтаах. Ити кэмҥэ ыраахтааҕы былааһа «либэрээлинэй» тиистэрин хаттаан, ону ааһан өссө өһүөннээхтик сытыылаан эрэр кэмэ. Били, Ильф уонна Петров «12 олоппос» арамааннарыгар ойууланар Фунт диэн ааттаах зиц-бэрэссэдээтэл баара дии. Бүлүү хаһааҕа Кэрээкин ол оннук «эбээһинэстээх» эрэдээктэр этэ. Кэрээкин кэлин хаһыатын дьыалатыгар эриллэн, хаста да хаайылла уонна ыстарааптана сылдьыбыта.– П.И.).
Бу хаһыат мөлүйүөннээх эргитиилээх атыыһыт П.А.Кушнарев (Хапсыын уола) уонна бирисээгэлээх дэбиэрэннэй В.В.Никифоров (Күлүмнүүр) харчы сиэртибэлээһиннэринэн тахсар буолбута. Ол курдук, Кушнарев 1200, Никифоров 900 солкуобайы биэрбиттэр. Бу оччолорго кырата суох харчы этэ. Бэлитиичэскэй сыылынайдары сэргэ, национальнай интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ: В.В.Никифоров, Р.И.Оросин, Е.М.Егасов, П.А.Афанасьев, Н.А.Попов, А.А.Семенов уо.д.а. тастан хаһыакка суруйан үлэлэспиттэрэ. «Якутский край»-«Саха дойдута» хаһыат нэдиэлэҕэ иккитэ тахсара. «Якутский край» хаһыат Столыпин хабыр реакциялаах бэлиитикэтин кэмигэр хара бастакыттан либэрээл-дэмэкэрээттии хайысханы тутуспута. Хаһыат үгүс матырыйаалларыгар олохтоох нэһилиэнньэ ыар олоҕо, умнаһыттыйыыта, Арассыыйа импиэрийэтин туора урдуһун быһыытынан ханнык да бэлитиичэскэй бырааба суоҕа, үөрэх уонна култуура ханнык эмэ үөскэҕэ үөскүү сатыыра сытыытык суруллара. Хаһыат тирээн турар кыһалҕалары аһара аһаҕастык суруйарын иһин, биир сылга биэс төгүл суут дьыалатыгар тардыллыбыт. 1908 сыл тохсунньутугар хаһыат сыылынай С.Михалевич «Билиэнтэн» диэн хоһоонун бэчээттээбитин иһин, букатыннаахтык сабыллыбыта.

Ол да буоллар, бэриниилээх ааҕааччыларын өр кэтэ­һиннэрбэккэ, «Якутская жизнь – «Саха оло±о» хаһыат 1908 сыл олунньу 16 күнүттэн саҕалаан бэчээттэнэн барбыта. Эрэдээктэринэн «Якутский край» хаһыакка үлэлэспит В.И.Попов буолбута. Кини эрэдээктэр быһыытынан 10 нүөмэри таһааран баран, 1 ый болдьоххо түрмэҕэ түбэспитэ. Быраас М.В.Сабунаев үөрэҕэ суох куучара А.И.Климентов эрэдээктэр уонна таарыччы харабыл эбээһинэстэрин толорорго сөбүлэҥин биэрбит. Кинини хаһыат бүтэһик балаһатын корректуратыгар илии баттыырга үөрэппиттэр. Климентов 5 ый эрэдээктэрдээри биэс төгүл суукка тардыллыбыта. Хаһыат сытыы ис хоһоонноох матырыйааллары тиһигин быспакка бэчээттиириттэн итинник ыарахан балаһыанньаҕа түбэһэрэ.
1909 сыл олунньу 3 кµнµттэн «Якутская мысль» хаґыат, 1912 сыл от ыйын 12 кµнµттэн «Якутская окраина» хаґыат, 1912 сыл бала±ан ыйын 1 кµнµттэн «Саха саІата» уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй уонна литэрэтииринэй сурунаал тахсан барбыттара.
1907 сыл балаҕан ыйын 11-15 күннэригэр Дьокуускай уокуруктааҕы суутугар «Сахалар сойуустара» дьыала көрүллүбүтэ. Буруйданааччыларынан тэрийээччи В.В.Никифоров уонна сойуус 15 чилиэнэ буолбуттара. Кинилэри сокуоннайа суох түмсүүнү тэрийиигэ, сахалары олохтоох былаас дьаһалларын билиммэт буолууга ускайдааһыҥҥа буруйдаабыттара. Түмүгэр, 6 киһи дьыалата ырааһырбыта, 10 киһи араас болдьоххо түрмэ хаайыытыгар ууруллубута. Саха сирин историятыгар бу суут хаамыыта аан бастакытын олохтоох бэчээккэ балачча киэҥник сырдатыллыбыта. Үөрэхтээх публика эмиэ аан бастакытын олохтоох бэчээттэн дьыала тугун-ханныгын билэ олорор кыахтаммыта.
Кэлин В.В.Никифоров земство идьиэйэлэрин олоххо киллэриигэ чааһынай бэчээт дьайыылаах күүһүн толору туһаммыта. 1916 сыл от ыйын 2 күнүгэр «Якутские вопросы», 1918 сыл ыам ыйын 2 күнүгэр «Якутское земство» чааһынай хаһыаттары бэйэтэ эрэдээктэрдээн таһаартыы сылдьыбыта. Оттон бастакы хаһыаттар тэриллиилэригэр үбүнэн-харчынан көмөлөспүт эрэ буолбатах. Нууччалыы да, сахалыы да тылларынан национальнай бэйэни билинии өйүн-санаатын уһугуннарыыга, Саха уобалаһын улахан хаалыылах социальнай-экэнэмиичэскэй уонна бэлитиичэскэй балаһыанньатыгар анаммыт, холуонньалыы баттабылы, тыа сирин сахатыгар үлүгэрдээх содуллаах холуобунай буруйдаахтары олохтооһуну утарар сытыы ис хоһоонноох суруйуулардаах. Васин диэн хос ааты ылынан суруйбут ыстатыйалардаах.

Либэрээллии хайысхалаах бэчээт тыла иһитиннэрэр-биллэрэр суолтатынан эрэ муҥурданан хаалбатаҕа. Төттөрү сибээс олохтоммута, ол эбэтэр улуустартан тиийэ дьон суруга эрэдээксийэҕэ киирэр буолбута. Бу инники ааттаммыт хаһыаттар омугуттан, социальнай балаһыанньатыттан тутулуга суох, хайа баҕарар ааптар кырдьыктаах уонна талааннаах суруйуутун булгуччу таһаарар дьулуһуулаах этилэр. Ол онон бэйэлэригэр харысхала суох охсууну ылалларын билэн уонна өйдөөн туран. Оччотооҕу бэчээт үтүөтэ итиннэ сытар. Сабардаан турбут хараҥа арыый да дьайҕара быһыытыйбыта, кыралаан да буоллар өй-санаа уһуктуута саҕаламмыта.
1906 сылтан саҕалаан, Саха уобалаһыгар земствоны – олохтоох салайыныыны — киллэриигэ икки утарыта турсар өрүттэр баалара бэлиэтэммитэ. Бастакы бөлөх Сибиирдээҕи областниктар платформаларыгар: Сибиир дууматын уонна бырабыыталыстыбаттан тутулуга суох земскэйдээҕи учреждениелар иһин турара. Бу бөлөх сүнньүнэн либэрээллии-дэмэкирээт интэлигиэнсийэттэн, урукку бэлитиичэскэй сыылынайдартан уонна дохсун өйдөөх-санаалаах олохтоох дьонтон турара. Кинилэр: В.В.Никифоров, В.В.Жаров, А.А.Семенов, Н.Н.Родионов, урукку бэлитиичэскэй сыылынайдар В.М.Ионов, М.В.Сабунаев уо.д.а. Саха сиринээҕи тыа хаһаайыстыбатын, култуурунай-сырдатар уопсастыбалар уонна саҥардыы үөскээбит либэрээллии бэчээт тула түмсүбүттэрэ.

(Салгыыта бэчээттэниэ).