Саҥа үрдэлгэ дьулуһан

Спорт биир саамай хабыр көрүҥэр – боксаҕа – үрдүк кирбиилэргэ суоттанан, салгыы кимэн киирэбит. Урукку Сэбиэскэй Сойуус чөмпүйүөнүн, Аан дойду боруонса призерун ааттарын өссө ааспыт үйэ 70-с сылларын бүтүүлэригэр ылан турабыт. 1992 сыллааҕы олимпийскай оонньууларга кыттыбыппыт. 2000 сылларга Дьопуруопаны «хаардыы хаампыппыт», Пекиннээҕи олимпиадаҕа боруонсаны ылбыппыт. Бокс спордун саамай үрдүк арҕаһыгар ыттарбытыгар аҕыйах хардыы хаалбытын курдук балаһыанньалаахпыт.

Саха боксердарын спортивнай үрдэллэргэ унньуктаах уһун суоллара, өр сыллаах кыайыылаах уонна кыайтарыылаах историялара, өһөс дьирээлэһиилээх саҥаттан саҥалыы кимэн киириилэрэ – туспа боччумнаах суруйууну эрэйэр улахан үлэ буолуох этэ.
Алтынньы 5-18 күннэригэр Катар Судаарыстыбатын Даха куоратыгар боксаҕа аан дойду чөмпүйэнээтэ ыытыллар. Бу улахан күрэхтэһии хаамыытыгар уонна түмүгэр биһиги өрөспүүбүлүкэбит адьас сирэй интэриэстээх олорор. 49 киилэ ыйааһыҥҥа уолбут Василий Егоров кыттар. Арассыыйа уонна Дьопуруопа чөмпүйүөнэ Василий, кини сирэй тириэньэрэ Артур Пахомов билигин дойдуларыгар эрчиллэ, сынньана сылдьаллар. Субу аҕыйах хонугунан дойду сүүмэрдэммит хамаандатын эрчиллиитигэр көтүөхтэрэ.

Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тириэньэрэ, Саха сирин боксаҕа тутаах настаабынньыга Артур Пахомов туһунан аҕыйах тыл. Артур Иннокентьевич саха талааннаах боксердарын иитэлээн, кинилэри Арассыыйа боксатын таһымыгар таһаартаан, Арассыыйа спорда үрдүк ситиһиилэнэрин туһугар, биэс олимпиадатааҕы циклга кыттыһан үлэлии сылдьар уһулуччулаах тириэньэр буолар. Ол курдук, талааннаах тириэньэр 1997-2000 с.с., 2000-2004 с.с., 2004-2008 с.с., 2008-2011 с.с. уонна 2012-2016 с.с. олимпиадатааҕы циклларга үлэлээбитэ уонна үлэлии сылдьар. Маннык бигэ түмүктээх үлэлээх уонна спортивнай «уһун үйэлээх» бокс тириэньэрэ билигин Арассыыйаҕа да ахсааннаах буолуохтаах. Быыкаа сааһыттан эрчийэн, иитэн-такайан таһаарбыт уолун Георгий Балакшины кытта Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатын састаабыгар киирбит кэмнэригэр, дойду билиҥҥи сүүмэрдэммит хамаандатын тутаах тириэньэрэ, олимпийскай чөмпүйүөн Александр Лебзяк күрэхтэһиилэргэ кытта сылдьар, спордун хааллара илик боксер этэ.
Георгий Балакшины Дьопуруопа чөмпүйэнээттэригэр эдэрдэргэ уонна улахан дьоҥҥо биэстэ, Василий Егоровы эдэрдэргэ уонна улахан дьоҥҥо иккитэ таһаартаата. Дьопуруопа чөмпүйэнээтэ иккилии сыл буола-буола ыытылларын учуоттааттахха, 14 сыл устата Арассыыйа боксаҕа ситиһиитин хааччыйсан кэллэ. Ама, мыыныылаах буолуо дуо, маннык үлэ түмүгэ?! Артур Иннокентьевиһы дойду сүүмэрдэммит хамаандатын бары тириэньэрдэрэ, үлэһиттэрэ, спортсменнара убаастыыр «оҕонньордоро» буола үүммүтүттэн, туораттан бэйэм улаханнык үөрэбин, астынабын. «Оҕонньор» онно-манна, ол-бу быстахха киирэн биэрбэт чиҥ киһи, дьыпалааматынан, дьоҥҥо сыһыана бэрдинэн тэҥнээҕэ аҕыйах буолуохтаах. Эдэр оҕотук сааһыттан үчүгэйдик билэр уолум, бүгүҥҥү биллиилээх тириэньэр, Саха сирин уонна Арассыыйа спордугар сыаналаах кылаатын киллэрсэ сылдьар киһи туһунан, дьиҥэр, төһөнү баҕарар суруйуохха сөп этэ.

— Артур Иннокентьевич, тиһигин быспакка спорду кэтээн көрбөт киһи, хаалыым улахан буоллаҕа. Бокс быраабылатыгар, күрэхтэһиитигэр элбэх уларыйыы киирэр уонна киирэ турар быһыылаах. Кэлэр сылга ыытыллыахтаах Олимпиадаҕа хайдах балаһыанньалаах спортсмен кыттыахтааҕый? Чуолаан бу ыытыллаары турар аан дойду чөмпүйэнээтигэр хаһыс миэстэлэспит боксер путевка ылыахтааҕый?

— Чэ, Боруонньа, быһааран биэриим. Билиҥҥи боксаҕа уон ыйааһын баар: 49-52-56-60-64-69-75-81-91 киилэҕэ диэри уонна 91 киилэттэн үөһээ. Бу үөһээҥҥи ыйааһыҥҥа боксерга «потолога» суох. Бүгүҥҥү күннээххэ Арассыыйа бу уон ыйааһынтан алтатыгар олимпийскай путевканы ылан олорор. Ол курдук, 52 киилэҕэ Миша Алоян, 56 киилэҕэ – Владимир Никитин, 64 киилэҕэ – Армен Закарян, 69 киилэҕэ – Андрей Замковой уонна Раджаб Бутаев, 75 киилэҕэ – Артем Чеботарев уонна Петр Хамуков, 91 киилэҕэ диэри Алексей Егоров. Көстөрүн курдук, икки ыйааһыҥҥа иккилии претендент баар, кинилэртэн биир бастыҥнара Олимпиадаҕа кыттыаҕа. Бу алта путевканы боксердар быйыл ыытыллыбыт профессиональнай аҥаардаах турнирдарга кыттан, 4 бастакы миэстэлэргэ тиксэн ылбыттара.

Оттон бу ыытыллаары турар аан дойду чөмпүйэнээтэ уруккулардааҕар уратылаах буолуоҕа. Холобурга, урут маннык таһымнаах чөмпүйэнээккэ 49 киилэ ыйааһыннаахтарга 8 миэстэ иһигэр киирбит боксер путевканы ылар кыахтанара. Ити Лондоннааҕы Олимпиада иннинэ этэ. Билигин Вася 1-кы эбэтэр 2-с миэстэни ыллаҕына эрэ, путевкаҕа тиксэр кыахтаах. Оттон 91 уонна онтон үөһэ ыйааһыннаахтар бу аан дойду чөмпүйэнээтигэр бастаатахтарына эрэ Олимпиадаҕа кытталлар.

— Спорт диэн спорт, Василий бу сырыыга табыл­лабатаҕына, путевка иһин салгыы кинини туох күрэх­тэһиилэр күүтүөхтэрэй?

— Өскөтө табыллыбатахпытына, APB турнирыгар кыттан бастакы үс миэстэ иһигэр киирдэхпитинэ эбэтэр 2016 сыл муус устар 30 күнүттэн ыам ыйын 7-гэр диэри Турцияҕа ыытыллыахтаах лицензиялаах турнирга кыттан, 1–3 миэстэлэргэ тигистэхпитинэ путевкаланыахпытын сөп. Турциятааҕы турнирга Дьопуруопа боксердара эрэ кытталлар. Өссө биир барыйаан баар: 2016 сыл бэс ыйыгар Бакуга ыытыллыахтаах Дьопуруопа судаарыстыбаларын лицензиялаах турнирдарыгар 1-кы уонна 2-с миэстэлэргэ тиксибит спортсмен Олимпиадаҕа кыттар кыахтанар. Аны бу күрэхтэһиилэри кэрийэ сылдьан барыларыгар кыттар буолбатаххын. Турнирдартан бииригэр да кыайтардаххына, атын күрэхтэһиитигэр атын хандьыдаат барар.

— «Дьопуруопа судаарыстыбаларын лицензиялаах турнира» хайы-үйэ Дьопуруопа чөмпүйүөнэ буолбут киһиэхэ туохха нааданый?

— Хайыаҥый быраабыла оннук. Лондоннааҕы Олимпиада кэнниттэн, бокс быраабылатыгар элбэх кытаатыннарыы киллэриллибитэ. Любительскай бокс аан дойдутааҕы федерацията биир дойду аҥаардастыы баһылыырын-көһүлүүрүн, кыайарын-хоторун сөбүлээбэт. Аны туран, ол бэлиитикэҕэ сөп түбэһэн, бэл күрэхтэһии судьуйалара кытары ол-бу сөбө суох түгэннэри таһаарар түбэлтэлэрэ эмиэ аҕыйаҕа суох буолар.

— Билиҥҥи аан дой­дутааҕы любительскай бокс истиилэ туох хайысханы туту­һарый?

— Билигин тотальнай, күүстээх охсуулардаах, күүстээх кимэн киирээһиннээх истиил тутуһуллар. Биллэн турар, ол күүс үчүгэй тиэхиньикэнэн «ытаһаланан бэриллэр» буоллаҕына, өссө ордук.

— Нокаутер боксер хаһан баҕарар сыаналанар этэ. Оннук эрэллээх «хаһаастаах» боксер, үс раунд үнтү сынньылла да сылдьан, хаһан баҕарар «даҕайан» кэбиһэр кыахтаах. Мин санаабар, дөйүтүүлээх күүстээх охсуу боксерга бэйэтин айылҕатыттан баар буолар. Эҥкилэ суох тиэхиньикэлээх эрээри, үчүгэй күүстээх охсуута суох боксер элбэх буолааччы. Биллэн турар, үчүгэй дьарык, эрчиллии суотугар, утарсааччыгын туочунайдык табыталаан чөчүөрүтүөххэ сөп бөҕө буоллаҕа. Уолуҥ күүстээх уонна «эрэллээх» охсуутун чааһынан хайдаҕый?

— «Сытыаран» кэбиһиэн сөп. Күүстээх охсууга, бэйэтин күүһүн сайыннарыыга бастайааннай үлэлиибит. Аан дойду таһымыгар күүстээх охсуу булгуччу наадатын үчүгэйдик өйдүүбүт. Кырдьык, бэйэтин айылҕатыттан ыарахан сутуруктаах боксер баар буолар, оннук спортсмен сүрэхтээх үлэһит буоллаҕына, тиэхиньикэтин сайыннардаҕына, талаан буолан тахсар.

— Василий ыйааһыныгар Арассыыйаҕа сүрүн күрэс­тэһээччилэрэ кимнээҕий уонна олору кытта киирсиилэрин түмүгэ хайдаҕый?

— 49 киилэ ыйааһыҥҥа Арассыыйаҕа Васяны таһынан, Давид Айрапетян, Бэлик Галанов, Батыр Сагалуев, Вадим Кудряков бааллар. Бу бүгүҥҥү күннээҕи күрэстэһээччилэрин ааттаатым. Маны таһынан, ыччат саастаахтартан эмискэ тахсан кэлиэхтэрин сөп эрээри, ол аныгыс олимпийскай циклга буолуоҕа. Бэлик Галанов 52 киилэҕэ көһүөн сөп диэн сабаҕалыыбын. Бу ааттаммыт утарсааччыларын Вася барыларын кыайталаан турар.

— Уолуҥ сааһа хаһа буолла?

— Субу балаҕан ыйын 15-гэр 22 сааһын туолар.

— Ыйааһынын хас киилэни түһэринэрий?

— Билиҥҥитэ ыйааһыныгар проблема суох буолан баран, син-биир кыраҕытык кэтэнэн, хонтуруолланан сылдьыан наада. Эт тутан, ыйааһына эбиллэн хаалыан сөп. Холобурга диэн эттэххэ, ыйааһына 52 киилэҕэ тахсан хааллаҕына, спортивнай карьерата улаханнык буксуйуон сөп.

— Дойду сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэннэрин аһылыктарын рациона кытаанахтык олохтоммут уонна уларыйыыны билиммэт санньытаарынай ирдэбил буолуо. Тоҕо итини этэҕин диир буоллахха, эрчиллэ сылдьар кэмҥэ чубуку, эһэ, сылгы эттэрэ, искэх, силии курдук ураты калорийдаах төрүт бэйэбит аспытын амсайа сылдьара буоллар, төһөлөөх сэниэ киириэ этэй?

— Көҥүллэммэт диэн буолбатах, көстүбэтэ бэрт буоллаҕа. Ким биһигини эһэ, чубуку этинэн эмсэхтиэй, ол искэҕинэн, силиинэн аһатыай. Төрүт аспыт диигин да, сорох баҕас айаҕар угуоҕунааҕар, харахтаан да көрбөтөх деликатестара буоллаҕа. Аны туран, ол үлүгэр эньиэргийэлээх аһынан аһаатаҕына, уолум ыарахан ыйааһыҥҥа киирсэр боксер буолуо дии.

— Байбал Пинигин туһунан кинигэҕэ, быһаарыылаах хапсыһыыга киириэн иннинэ, дойдутун хара искэҕин сиэбитин туһунан суруйуу баар быһыылаах этэ. Ол искэх сэниэ биэрии өттүнэн туһалаабыт буолуон сөп. Киилэнэн симиннэҕинэ, хайа да «мухач» «тяжка» кубулуйуон сөп бөҕө буоллаҕа. Күүстээх эрчиллии уонна хабараан хапсыһыылар кэннилэриттэн, допинг курдук сиэтэр буоллар үчүгэйтэн атыны аҕалыа суох этэ. Хата, ол көстүбэтин муҥа сыттаҕа. Билигин аан дойду­тааҕы рингэҕэ ордук күүстээхтэринэн кимнээх, хайа дойду боксердара ааҕыллалларый?

— Үгэс курдук, кубинецтар күүстээхтэр. Дьадаҥылара бэрт буолан, тэҥ киирсиигэ кыайыыны кубинец утарылаһааччытыгар биэрэллэр. Эмэрикээннэр, хаһан баҕарар буоларыныы, Олимпиадаҕа күүстээх хамаанданы аҕалан, «соһутуохтарын» сөп. Ыалларбытыттан, Украина боксердарыттан үгүстэрэ профессиональнай боксаҕа көһөннөр, билигин мөлтөөтүлэр. Азия континеныгар казахтар,узбектар бааллар.

— Сүүмэрдэммит хамаанда эрчиллиитигэр бэйэҕин уолгар чугаһаталлар дуо? Эбэтэр аналлаах тириэньэрдэр эрэ дьарыктыыллар дуу?

— Дойду боксаҕа сүүмэр­дэммит хамаандатын эрчиллэр процеһын биир кылаабынай уонна түөрт старшай тириэньэр сүрүннүүллэр. Арассыыйа чөмпүйүөнэ боксер сүүмэрдэммит эрчиллиигэ сылдьарыгар тус тириэньэрэ кыттыыны ылар бырааптаах. Сирэй тириэньэр, биллэн турар, хамаанданы эрчийэр, араас процесска кыттыһар кыаҕа да, бырааба да суох. Бэйэҥ киһигин көрө-истэ, киниэхэ көмөлөһө, сүбэлии-амалыы, дурда-хахха буола сылдьыахтааххын. 2011-2012-2013 с.с. дойду эдэрдэргэ сүүмэрдэммит хамаандатыгар официальнай тириэнньэр быһыытынан үлэлэспитим.

— Сүүмэрдэммит хамаан­даҕа киһи көһүппэтэх, үөйбэтэх-ахтыбатах араас тү­бэл­тэлэрэ, түгэннэрэ тахсан хаалыахтарын сөп дуо? Аһаҕастык эттэххэ, «көбүөр аннынааҕы» уодаһыннаах дьа­йыылар?

— Өбүгэлэрбит дэлэҕэ киһини күҥҥэ 44 моһол күүтэр диэн этиэхтэрэ дуо. Спортсмен олоҕо диэн, тохтообот биир кэм күрэстэһии. Дьиҥнээх күрэхтэһиитин киллэрбэккэ туран, эрчиллиитэ, уйулҕатын туруга, ыйааһынын тутуута, ноҕоруусканы тулуйуута, оһоллонуута, хамаандатын чилиэннэрин, тириэньэрдэрин кытта сыһыана – барыта киниттэн тимир дьулууру уонна тулууру эрэйэллэр. Хайа эрэ түгэҥҥэ мөлтөөн биэрдэ да, кыайан көннөһүллүбэт алҕас тахсан хаалыан сөп. Мээрилээн буолбакка, тугу билэрбэр-көрөрбөр барытыгар Васяны такайан үөрэтэбин. Бэйэтин көрүнэн, харыстанан сылдьарыгар.
Аны туран, мин бэйэбин эмиэ адьас кытаанахтык көрүнэн сылдьыахтаахпын. Таҥаспар-саппар, саҥабар-иҥэбэр, туттарбар-хаптарбар тиийэ. Майгыгын-сигилигин туох ханнык иннинэ көрүнүөхтээххин. Кими да кытта кэпсэппэт, эбэтэр төттөрүтүн мээнэ дьаллаҥныы, эбэтэр кыыһыран буугунуу сылдьар буоллаххына, эйигин ким убаастыай. Спортсменнарга, тириэньэрдэргэ, испэсэлиистэргэ, үлэһиттэргэ булгуччу эйэҕэс табаарыстыы уонна убаастабыллаах сыһыаннаах буоларыҥ наада. Араас омук састааптаах улахан кэлэктиип убаастабылынан туһаммат, сэнэтэр, аахсыллыбат буоллахпына, ол охсуута бэйэбэр буолбакка, уолбар Васяҕа куһаҕаннык дьайыаҕа. Спорка улахан интрига мэлдьитин баар буолан баран, сүнньүнэн бэйэҕиттэн тутулуктаах. Эн талааннаах, дьулуурдаах, сүрэхтээх спортсмен күрэстэһээччилэргиттэн кыаххынан үрдүкү турар буоллаххына уонна ити эппит киһилии хаачыстыбаларым баар буоллахтарына, хайдахтаах да интрига эйигин кыайыа суоҕа.

Туох да киһиргэһэ суох эттэхпинэ, Арассыыйа таһымыгар өр сыллаах алтыһыым түмүгүнэн, бэйэм эйгэбэр тириэньэр уонна киһи быһыытынан убаастатабын. Эмиэ киһиргэс оҥостон буолбакка, дойду боксаҕа сүүмэрдэммит хамаандатын кылаабынай тириэньэрэ Александр Лебзяк кэлэктиип иннигэр: «Я Иннокентьевича очень уважаю. Он у нас пятый олимпийский цикл отрабатывает, Иннокентьевич начинал в сборной, когда я был еще действующим боксером», — диэбитэ.

— Дьэ, доҕор, Артур Иннокентьевич, буолаары турар улахан күрэхтэһиигэ эһиэхэ кыайыыны-хотууну, үрдүк ситиһиини ис сүрэхпиттэн баҕарабын. Төрөөбүт сахаҕыт норуотун үөрүүтүн үрдэтиҥ, дьолун үксэтиҥ, саргытын хаҥатыҥ! Уоттаах харахтааҕы умса көрдөрүҥ, хахай хааннааҕы кутун үргүтүҥ, тимир сутуруктааҕы самнары охсуҥ!

Прокопий ИВАНОВ.