Сайыннарыллан, кэҥэтиллэн истэр ханнык

Күн-дьыл, сыл-хонук, дох­сун сүүрүктээх өрүс уутунуу, доллоһуйа устан иһэр. Ол тэҥэ, олоххо элбэх умнуллар, суола-ииһэ сүтэр-оһор эрээри, ханнааҕы эрэ үөһээҥҥи биллибэт ыйааҕынан, үйэлэри уҥуордаан, сүппүт күөрэйэн тахсар, умнуллубут дьэҥкэрэн кэлэр, кэмигэр суолталамматах улуутуйан көстөр бэлиэ түгэннэрэ өрүүтүн баар буолар.

Ырааҕынан эргитэн

Саха омук аан бастакы ырыаһыта-хоһоонньута, былыргы олоҕун чинчиһитэ, уус-уран литэрэтиирэтин төрүттээччитэ, улуу бөлүһүөгэ А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй төрөөбүт Сахатын сирин отучча сыл тухары баһыттан атаҕар диэри арҕара айаннаабыта, уһаты-туора сыыйбыта үчүгэйдик биллэр. Ол уһун сыллаах айанын суолугар, оччотооҕу олох майгытынан, сүнньүнэн ат уонна таба көлөнөн атах тардыстыбыта, ол быыһыгар эт атаҕын даҕаны мыыныыта суох элэппитэ – кини уратылаах олоҕун уонна үлэтин дьиҥ кырдьыга.
Өксөкүлээх кыанар-хотунар сааһын үгэнигэр сылдьан, Өймөкөөҥҥө уопсайа сэттэтэ тиийэ сылдьыбыта биллэр. Биир сырыытыгар бэйэтэ тэрийэн, баһылаан-көһүлээн ыһыаҕы ыспыта, тиһэх сырыытыгар айан аартыгын төрдүгэр, үрдэл хайа сирэйигэр лоскуй таастары дьаарыстаан таас остуолбаны туруорбутун туһунан бэчээккэ суруллан тураллар. Улуу киһи айаннаабыт, сылдьыбыт бэлиэтигэр, өймөкөөттөр «Кулукуоскай аартыга» диэн ааттаабыт сирдээхтэрин туһунан эмиэ суруллан турардаах.
Өксөкүлээх кыра омукка «арыгы ас» аҕалар алдьархайын сүрэҕин-быарын биир ыарыыта оҥостубута эмиэ үчүгэйдик биллэр суол. Бэл былыргы саха арыгыны уонна хаартыны «кытта төрүөбүт кыдьыктарынан» ааҕынара, сыччах хаартыттан сылтаан ыал ыал аатыттан ааһара, олохтоох баайдарга оҕотун оҕотугар тиийэ сөллүбэт иэскэ-күүскэ хаптарара оччотооҕу олох биир дьулаан көстүүтэ этэ. Эт мэйиилээх киһи өйүгэр-санаатыгар тиийэр гына, Өксөкүлээх арыгы алдьархайын туһунан уус-уран айымньытыгар хоһуйан турар. 1905 сыллааахха, тус бэйэтин көҕүлээһининэн, «Арыгыны утарааччылар уопсастыбаларын» тэрийэ сылдьыбыт холобура, улуу киһибит бу эрэй-муҥ эҥээрдээх иэдээни кытта охсуһуу, ол күнтэн бу күҥҥэ диэритин, мүччүрүйбэт сорук буолуоҕун дириҥник өйдөөбүт бэйэтэ эбит. Биһиги, сахалар, баспыт букатыннаахтык хатыан баҕарбат буоллахпытына, бу
XXI үйэҕэ биир сүрүн сорукпутунан арыгыны утары охсуһуу буолара туох да мунааҕа суох дьыала.
Өксөкүлээх олоҕор уонна айар үлэтигэр сыһыаннаах бу тус туһунан холобурдар тоҕо бүгүн ахтылыннылар? Быйыл сайын, Улуу тунах ыһыахтар саҕаланыыларын баттаһа, «Үс сэргэ – үс Кут» диэн ааттаммыт духуобунаска уонна ытык сирдэргэ, ытык өйдөбүллэргэ туһуламмыт эспэдьииссийэ тэриллэн, үс улуус сиринэн-уотунан айаннаан сылдьыбытын истэн-билэн олоробут. Хатылааһын мэлдьитин мөлтөх өрүттээх буолбат диир үгэһинэн, бүгүҥҥү кэпсээммитин бу тиэмэҕэ туһаайыаҕыҥ.

Ийэ кут иитилиннин

— 1904 сыллаахха, — диир бу ааттаммыт эспэдьииссийэ ааптара уонна көҕүлээччитэ, А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй үнүстүүтүн дириэктэрэ, филология учуонайа Людмила Кулаковская – Алексей Елисеевич Чурапчы, оччотооҕу Боотуруускай улууһун Арыылааҕар Сыромятниковтар диэн саҥа ыал урууларын баһылаан-көһүлээн ыыппыт. Арыгыта суох уруу тэриллибит. (Ити 113 сыллааҕыта диэн бэлиэтээн кэбиһиэҕиҥ. Күн бүгүн итинник уруулары эмиэ тэрийэ сатыыбыт эбээт. Ити арыгыны кытта охсуһуу тыын уонна тирээн суолтата намырыахтааҕар тыҥаан иһэрин көстүүтэ буолар. –П.И.). Кини бэйэтэ оччо­лорго улуус суруксута. Кийиит кыыс Таатта Игидэйиттэн төрүттээҕэ биллэр. Бука, сэрэйдэххэ, урууну тэрийбит ыал, кырата сэниэ олохтоох эбиттэрэ буолуо.
Хомойуох иһин, уус тыл
улуу маастара ол урууга эппит тыла-өһө, алгыһа, омугун дьылҕатын түстэһэр ыра санаата, мустубут дьоҥҥо амалыйбыт аман өһө сурукка киириэхтээҕэр буолуох, уос номоҕор да хаалбатах. Саха оччотооҕу үөрэхтээҕин биир бас-көс киһитэ, айылҕаттан ана­тыылаах бөлүһүөгэ сору­нан-оҥос­тон туран, бар дьоҥҥо үтүө холобурунан буоллун диэн, арыгыта суох урууну тэрийэн ыыппыт түбэлтэтэ, үс саха саргыта салалларыгар, түөрт саха түөрэҕэ түстэнэригэр туһуламмыт ыллыктаах тыла-өһө, эҥсиилээх дириҥ этиитэ, арыынан-сыанан аллыбыт атыыр баһа алгыһа суох барыан хайдах да сатаммат. Ааһар аастаҕа, былыргыны былыт саптаҕа дииргэ эрэ тиийиллэр. Манна Өксөкүлээх анаан-минээн Уруу Сэргэтин туруорбут. Сэргэни оҥоруу үлэтигэр, баҕар, көмөлөһөөччүлэрдээҕэ буолуо. Ол эрэн, бэйэтэ ааттаах мас ууһа буоларын, ону сэргэ тимиринэн эмиэ уһанарын, муоһунан дьарыктанарын бэлиэтиир наадалаах.

Буор куту бөҕөргөтөн

Эһэбэр сыһыаннааҕы барытын үөрэтэр сыаллаах-соруктаах киһи, мин, кини Үөһээ Бүлүү Оҥхойугар тиийэ сылдьыбыт остуоруйатын төрүт да билбэт, истибэтэх суолум этэ. 1997 сыллаахха, оччолорго 82 саастаах Спиридон Павлович Тимофеев тылыттан олохтоох кыраайы үөрэтээччи Лидия Васильева хаһыакка суруйбутуттан истэн-билэн барбытым.
Өксөкүлээх 1905 сыллаахха, от үлэтэ саҕаланаары турдаҕына, Тааттаттан оччотооҕу Марха улууһун кулубата С.С.Криговорницыҥҥа ыалдьыттыы тиийбит. Дьиҥэр, соруктаах эбит, акка состоруллан оту оҕустарар косилканы тиэрдэн биэрбит. Ол сырыытыгар Оҥхойго Аһыкай Сайылыга диэн сиргэ үс сэргэни туруорбут. Сэргэлэр икки ардылара 25-тии миэтэрэ арыттардаах гына туруоруллубуттар. Сэргэлэртэн иккитэ эмэҕирэн сууллубут. Биир сэргэ адьас чөл турар, «1905» диэн оҥо быһыллыбыт суруга чуолкайдык көстөр. Оҥхой баһылыга Герман Егорович Отов ылсан, сууллубут сэргэлэр куопуйаларын үтүгүннэрэн, саҥаны туруорбуттар.

Салгын кут салалыннын

Эспэдьииссийэ кыттыылаахтара бэс ыйын 15-16 күннэригэр Үөһээ Бүлүү Оҥхойугар ыһыллыбыт ыһыахха кыттыыны ыллыбыт. Онтон төттөрү айаннаан кэлэн, бэс ыйын 19 күнүгэр ыһыллыбыт Чурапчы Арыылааҕын ыһыаҕар сырыттыбыт. Өксөкүлээх арыгыта суох уруу тэриллиитигэр саха сиэрин-туомун тутуһан туруорбут сэргэтин миэстэтигэр сырыттыбыт. Салгыы кини төрөөбүт Уучайыгар тиийэн, дойдутун, сирин-уотун кытта сиһилии билсии буолла. Чычымах ыһыаҕар сырыттыбыт. Сууласпытынан Өймөкөөҥҥө айаннаатыбыт.
Өймөкөөн Томторугар олохтоох кыраайы үөрэтээччилэр көрсөннөр, Үрэх Төрдө диэн бэлиэ сиргэ эһэм туруорбут сэргэлэригэр тиийэн сиһилии көрүү-истии, билсии буолла. Бу Өймөкөөҥҥө туруоруллубут сэргэлэр төбөлөрө өргөс уһуктаахтарынан уратыйаллар. Үрэх Төрдүгэр ыһыллыбыт ыһыаҕы Өксөкүлээх бэйэтинэн бары сиэри-туому, алгыһы толору тутуһан аспыт. Онон дьоҥҥо-сэргэҕэ «Кулукуоскай ыспыт ыһыаҕа» диэн уос номоҕор киирэн хаалбыт. Бу ыһыах туһунан оччотооҕу «Автономная Якутия» хаһыакка улуус салайааччыларыттан биирдэстэрэ, сотору кэминэн кыһыл террорга хабыллан ытыллыбыт Индигиирскэй суруйуута баар. Өксөкүлээх төрөөбүтэ 140 сылыгар анаммыт Өймөкөөн улууһун ыһыаҕар, Томторго, сырыттыбыт. Бэс ыйын ­25-гэр Дьокуускайга айаннаатыбыт.

Туох түмүккэ кэлилиннэ

Бу быһыта-орута сүүрдэн, судургутутан кэпсээтэххэ, итинник. Түөрт улууһунан аараан сылдьыы, айаннааһын диэтэххэ, ырааҕынан кырата суох дьыала. Соччонон өйбүт-санаабыт кэҥээтэ, дууһалыын байдыбыт. Сир-дойду ахсын дьон-сэргэ барахсан күлүм аллайа көрүстэ, сүрэҕин сылааһыттан кэччэммэккэ бэристэ, баарынан-суоҕунан күндүлээтэ.
Бу сырыыбыт түмүгүттэн тус бэйэм тобулбут толкуйум диэн маннык: 1904 сыллаахха Өксөкүлээх Чурапчы Арыылааҕар арыгыта суох урууну ыытарыгар тапталы, ыал үөскээһинин айхаллаан, оҕо-уруу төрөөн, удьуор салҕанар түһүн түстээн туран, саха омук саргыта үрдүү турарын туһугар алгыс бастыҥын этэн, өбүгэ сиэрин-туомун толору тутуһан туран, саха киһитин Ийэ кутун иҥэриммит Аар сэргэни илиҥҥи улуустар хабайар хаба ортолоругар туруордаҕа.
Урааҥхай саха ириэнэхтэн иҥнибэтэх, тоҥтон толлубатах бэртэрэ ууһаан олохсуйбут, омуктарын хаҥатан өлбөт үөстээбит Сыа Бүлүүлэрин биир ытык-мааны улууһун сиригэр-уотугар, Өксөкүлээх окко киирэр кэмҥэ уоп-болдьох тиийэн, саҥаны, сонуну көрдөрөн уонна сөхтөрөн, ол онон бар дьоҥҥо үлэ үөрүүтүн үрдэтэн туран, омук өрөгөйүн бэлиэтэ үс сэргэни Бүлүү умнаһынааҕы улуустар килбэйэр кииннэригэр туруорбутун саха Буор кутун бөҕөргөтүү быһыытынан ылынным.
Өксөкүлээх Өймөкөөҥҥө уонна кини дьонугар-сэргэтигэр ураты тапталлаах сыһыаннааҕа. Ол туһунан 1925 сыллаахха Саха АССР бырабыыталыстыбатын аатыгар суруйбут суругар дьэҥкэтик этэн турар. Былыр Өймөкөөҥҥө ат көлөнөн айаннаан тиийии диэн чахчыта сындалҕаннаах, улахан эрэйдээх айан буоларын саарбахтыы барбаккын. Хайалар хапчааннарын бысталаан, сүүрүктээх үрэхтэри туораталаан, ардыгар чымаан үрдүккэ ыттыталаан, уонунан биэрэстэ усталаах маардары кэтэн айанныыллара. Ол үрдүнэн оччотооҕу айанньыттар суолга суламмыттара, биирдэ эмэ кырыыр-таныйар тыллары эппиттэрэ иһиллибэт уонна биллибэт. Өксөкүлээх Өймөкөөҥҥө сэттэтэ сылдьан турар. Өймөкөөҥҥө тиийдэҕинэ айар уонна чинчийэр үлэтэ-хамнаһа ордук тахсыыланара, бэйэтэ улаханнык сэргэхсийэрэ, чэпчиирэ үһү. Ол аата Салгын кута өрө көтөҕүллэр, чэпчиир уонна үөрэр эбит. Ол быһыытынан айанньыт, сахатын дьонун муҥура суох таптыыр Өксөкүлээх, гражданскай сэрии бүтэн, эйэлээх олох кэлэн, сахалар бэйэлэрэ судаарыстыбаланан өлбөт-сүппэт буолбуттарын, мантан инньэ өрөгөй үктэллээх олох буолуохтааҕын уруйдаан Өймөкөөҥҥө туруорбут өргөстөөх төбөлөөх сэргэлэрэ саха киһитин Салгын кута үөрбүтүн-көппүтүн туоһута. Үрүҥ күн сарыала Өймөкөөнтөн саҕыллан, Саха сирин диэки Киин өттүн утаа­йылларыныы, Салгын куппут бу диэки салалыннаҕа.
Киһи булгуччу туохха эрэ итэҕэйиэхтээх, итэҕэллээх буолуохтаах. Аныгы дьон ис туруктарын ыраастаныыга уонна сааһыланыыга дьулуһуулаахтарын үөрэ, сэргии көрөбүн. Туох барыта төрүөттээх уонна төрүттээх буолар. Өксөкүлээх ыһыах ыһан, уруу тэрийэн, үлэ үөрүүтүн үксэтэн уонна онно барытыгар бэлиэ сэргэлэри туруортаан аас­пыт аартыктара – Саха сирин үс улууһун сирэ-уота – саха дьонугар бэлиэ миэстэлэринэн буоллаллар ханнык. Ис туристааһын маршрутун тэрийиэххэ сөп этэ. Итинник дьаһанар эбитэ буоллар, саха киһитин ис туруга бөҕөргүүрүгэр, өйө-санаата сааһыланарыгар, духуобунаһа сайдарыгар күүстээх көмөлөөх буолуох этэ.
Бу айаммыт былаһын тухары биир үөрбүт уонна махтаммыт суолбун бэлиэтээн этиэхпин баҕарабын. Кырдьыга баара, тойон киһи кыраҕа кыһаммат дьэбир майгытыттан, тимири ыйыстыбыт кэриэтэ өҕүллүбэт бэйэтиттэн, чунуобуньук аймах сэнэбиллээх сыһыаныттан кыраҕыйабын, ардыгар абарабын, сороҕор испэр аһына саныыбын.
Киһи киһиттэн, тойон тойонтон уратылаах буолар эбит. Үөһээ Бүлүү кулубата В.С.Поскачин, Чурапчы кулубата А.Т.Ноговицын, Өймөкөөн кулубата М.М.Захаров чахчыта аныгы кэм сайдыылаах салайааччылара эбит диэн түмүгү оҥордубут. Биһигини тэрээһиннээхтик көрсүбүттэригэр, үлэбитигэр сүүнэ көмөнү оҥорбуттарыгар, эспэдьииссийэбит сыалын-соругун сиппитигэр эрэ олоҕуран итинник түмүгү оҥорор буолбатахпыт. Туох-ханнык иннинэ, дьоннорун өйдөрүн-санааларын сомоҕолуур ураты дьоҕурдаах салайааччылар эбит. Дьон көҕүн уонна интэриэһин хамаандалааһын, дьаһалымсыйыы бэрээдэгинэн буолбакка, ыллыктаах тылынан-өһүнэн, уопсай үтүө сүбэнэн, эйэлээх сыһыанынан ситиһэллэр уонна, саамай кылаабынайа, саха киһитин дьоһунун үрдэтэр, омугун интэриэһин өрө тутар өйү-санааны сатаан иитиэхтииллэр эбит. Билиҥҥи кэмҥэ соло, чыын-хаан туһуттан буолбакка, дьонум-сэргэм, дойдум туһа диир кэскиллээх өйүнэн-санаанан салайтарар бу салайааччылары, ис сүрэхпиттэн сүрдээҕин дуоһуйа ааттыыбын.
Эспэдьииссийэ кыттыылаахтарын уонна тус бэйэм ааппыттан махтал тылларын этиэхпин баҕарабын Оҥхой нэһилиэгин баһылыга
Г.Е.Отовка, төрөөбүт-үөскээбит биһигим — Амма нэһилиэгин баһылыга С.С.Соровка, Арыылаах нэһилиэгин баһылыга Н.Е.Сыромятниковка, Сор­доҥ­ноох нэһилиэгин баһылыга И.Е.Максимовка, Үчүгэй нэһилиэгин баһылыга В.М.Атласовка. Эмиэ дьоммут–сэргэбит туһа диэн олороргутуттан уонна үлэлииргиттэн аһары астынабын, ыксары үөрэбин. Биһиэхэ, сахаларга, эһиги, нэһилиэктэр баһылыктара, тутаах дьоммут буоллаххыт. Үлэҕит-хамнаскыт тахсыылана турдун, дьоллоох-соргулаах буолуҥ!

Эбэн эттэххэ

Людмила Реасовна кэпсээнэ итинник. Кини оҥорор түмүктээһиннэрэ ылыннарыылаахтар, дириҥ ис хоһоонноохтор. Дьэ, ол тоҕо улуу киһибит Өксөкүлээх сылдьыбыт сирин ахсын сэргэлэри туруортааһынынан дьарыктанна? Өссө биирдии сиргэ үстүү сэргэҕэ тиийэ. Иллэҥэ бэрдиттэн, күүһүн-уоҕун батара сатаан итиннэ ылсыбатаҕа чахчы. Эбэтэр бэйэтэ тус сылдьыбыт бэлиэтигэр туруортаабыта буолуо­ диэҕи Өксөкүлээххэ бэйэ­нэн өҥнүү, киэмсийии дьөрү сыта ­да сыстыбатах киһитэ этэ диир толору бырааптаахпыт.
Саха мифологиятын, былыргы олоҕун-дьаһаҕын, өбүгэ үгэстэрин, итэҕэлин, бөлүһүөктээһинин, тылынан айымньытын бүүс-бүтүннүүтүн сүһэн ылан, этигэр-хааныгар иҥэринэн сылдьар улуу саха этэ буоллаҕа. Бэйэтэ тыыннааҕар норуота талаанын билиммитэ, ылыммыта уонна өрө туппута. Ол оннук өркөн өйдөөх, киэҥ киэлилээх, улахан мээрэйдээх киһибит күннээҕи быстах санаанан салайтарбатаҕа илэ чахчы.
Саха мифологиятынан киһи үс куттан турар уонна олортон тутуллан сылдьар. Людмила Реасовна эһэтин сэргэлэрин туһунан сабаҕалааһыннара улахан оруннаахтар. Оттон, уопсайынан ыллахха, Өксөкүлээх сэргэлэрэ кини кистэлэҥнээх таабырыннарынан буолуохтарын эмиэ сөп. Аҥаардас ол да туһуттан «Үс сэргэ – үс Кут» бырайыак умуллан, сүтэн-иҥэн хаалар дьылҕаламмакка, салгыы сайыннарылла, араас суол көрүҥнэринэн уонна ньымаларынан байытылла туруон наада этэ.
Билиҥҥи отуорбут хамсаабыт, испит-таспыт дьалкыйбыт, өйбүт-санаабыт «аһара сайдыбыт», биир сиргэ кыайан таба үктэммэт, инньэ чоху көхсүнүү килэккэй халтараан турукка сылдьан, туохха барытыгар сонумсахтанан, тугу барытын сырсан сарымахтанан иһимиэххэ. Төрдө, силиһэ суох туох да үүммэтэ, силигилээбэтэ биллэр суол. Киһи да, омук да бэйэтин үйэлээх төрүт үгэстэринэн уонна сыаннастарынан салҕанан, олоҕу олорорун умнумуохха.

Прокопий ИВАНОВ.