Ситим быстыбат: “Манчаары” – “Кыым” – “Саха сирэ”

Сахалыы тыллаах бастакы судаарыстыбаннай хаһыат тахсыбыта быйыл  95 сылын туолар. Ол курдук, «Манчаары» хаһыат бастакы нүөмэрэ 1921 сыллаахха ахсынньы 28 күнүгэр бэчээттэнэн тахсыбыт. 1922 сыл кулун тутар 18 күнүттэн «Манчаары» партия күбүөрүнэтээҕи бюротун уоргана буолбута, барыта 13 нүөмэрэ күн сирин көрбүтэ. Онтон Сэбиэскэй былаас букатыннаахтык сүһүөҕэр туран, 1923 сыл сэтинньи 15 күнүттэн «Кыым» диэн ааттанан 70-ча сыл тахсыбыта. Аныгы кэмҥэ бу «Кыым» хаһыаты официальнай судаарыстыбаннай хаһыат быһыытынан «Саха сирэ» хаһыат утумнаан илдьэ иһэр.

«Саха сирэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи общественнай-политическай хаһыат бэтэрээннэрин уонна кэллэктиибин үөрүүлээх күннэринэн эҕэрдэлии СӨ Ил Дарханын сүбэһитэ, Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Наталья Харлампьева, СӨ гражданскай уопсастыба институттарын сайдыытыгар миниистирэ Сардана Гурьева, култуура уонна духуобунай сайдыы миниистирин бастакы солбуйааччы Туйаара Пестрякова, Саха сирин суруналыыстарын Сойууһун бэрэссэдээтэлэ Галина Бочкарева, министиэристибэлэр, биэдэмэстибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, бэчээт эйгэтин бэтэрээннэрэ уо.д.а. муһуннулар.

Манна даҕатан бэлиэтээтэххэ, соторутааҕыта Бэчээт дьиэтигэр сахалыы тыллаах судаарыстыбаннай хаһыат түмэлэ аһылынна. Түмэлгэ сэдэх хаартыскалар, буойун суруналыыстар, хаһыакка үлэлии сылдьыбыт биллиилээх суруналыыстар тустарынан, кинилэр илиинэн суруйуулара уо.д.а. сыаналаах матырыйааллар көрдөрүллэллэр. Онон, саха суруналыыстыкатын төрүт үгэһэ уһаарыллыбыт «Манчаары» – «Кыым» – «Саха сирэ» хаһыаттар биир үйэ кэриҥэ историялара түмүллэн суруналыыстар үөрүүлэрэ өссө бүк үрдээтэ.

Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков хаһыат кэлэктиибин уонна бэтэрээннэрин эҕэрдэлииригэр: «Бүгүн саха бэчээтин историятыгар улахан суолталаах күн үүннэ. Бүгүн биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр судаарыстыбаннай бэчээт төрүттэммитэ 95 сыла бэлиэтэнэр. Саха сиригэр судаарыстыбаннай бэчээт үөскээн, аҥаардас былаас үлэтин-хамнаһын тиэрдэр суолталаах буолбатах. Бу хаһыат национальнай бэчээт уоргана буоларын быһыытынан, төрүттэниэҕиттэн ыла саха литературнай тылын-өһүн тута сылдьар, ону сайыннарар уонна туттуллар эйгэтин кэҥэтэр аналлаах», – диэн бэлиэтээн эттэ.

Александр Жирков 2017 сылга икки улахан историческай даата бэлиэтэнэригэр болҕомтону туһаайда: 1907 сыллаахха от ыйын 1 күнүгэр (саҥа истиилинэн от ыйын 14 күнүгэр) тахсыбыт «Саха дойдута» бастакы сахалыы тыллаах хаһыат 110 уонна 1912 с. балаҕан ыйын 1 күнүгэр тахсыбыт «Саха саҥата» бастакы сахалыы тыллаах сурунаал 105 сыллаах үбүлүөйдэрэ буолуохтаах.

«Ити бэлиэ дааталарга аналлаах тэрээһиннэри бэлэмнээһиҥҥэ тэрийэр кэмитиэт үлэни ыытар. Бастакы сахалыы тылынан тахсыбыт хаһыат историята суруллан бүтэн эрэр, 2017 сыл саҥатыгар ити үбүлүөйгэ аналлаах матырыйааллар бэчээттэниэхтэрэ. Саха бастакы бөдөҥ уопсастыбаннай деятелэ, сырдатааччыта, литературатын, суругун-бичигин, бэчээтин, суруналыыстыкатын төрүттээччитэ Василий Васильевич Никифоров – Күлүмнүүр төрөөбүтэ 150 сылыгар аналлаах үбүлүөйдээх тэрээһиннэргэ сөп түбэһиннэрэн, “Национальная интеллигенция и становление государственности народов Якутии” серия бастакы кинигэтэ күн сирин көрдө. Кинигэҕэ сахалыы тыллаах бэчээт туһунан матырыйааллар эмиэ киирдилэр», – диэтэ спикер.

Александр Жирков: «1907 сыллаахха хаһыаты таһаарыыга О.Н.Бетлингк 1848 сыллаахха оҥорбут алфавитыгар олоҕурбут сахалыы шриби Күлүмнүүр уонна кини биир санаалаахтара Санкт-Петербург куоракка «Словолитни О.И. Леман» полиграфическай хампаанньаҕа сакаастаан оҥотторбуттара. Онон, Саха сиригэр Россия империятын кытыы омуктарыттан биир бастакынан национальнай бэчээт олохтоммута. «Саха дойдута» хаһыат уонна «Саха саҥата» сурунаал сирэйдэригэр А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, К.О. Гаврилов, В.В. Никифоров уо.д.а. бастакы айымньылара бэчээттэммиттэрэ», – диэтэ.

Ити курдук, спикер саха бастакы официальнай хаһыата дириҥ силискэ-мутукка, сахалыы хаһыат төрдүн оҥорбут бастакы көлүөнэ саха национальнай интеллигенциятын кэс тылыгар олоҕуран тэриллибитин бэлиэтээн эттэ. «Хаһыат «Манчаары» диэн ааттаныыта эмиэ туспа историялаах. Ол курдук, 1906 сыллаахха В.В.Никифоров-Күлүмнүүр суруйбут «Манчаары» драмата сахалыы тылынан бастакы испэктээх буолан туруоруллубута», – диэтэ кини. Итиэннэ Савва Томскай, Григорий Нынныров, Василий Ойуурускай, Дмитрий Николаев, Лука Колесов, Дмитрий Кустуров, Василий Кириллин, Филипп Охлопков, Иван Аргунов уо.д.а. уопсастыба санаатыгар дьайар кыахтаах, хомоҕой тыллаах, сытыы бөрүөлээх суруналыыстар саха национальнай бэчээтин эйгэтигэр дьоһун кылааты киллэрбиттэрин бэлиэтээтэ.

Александр Жирков хаһыат кэлэктиибин, урукку сылларга үлэлээбит суруналыыстары үбүлүөйдээх бэлиэ күннэринэн Ил Түмэн уонна өрөспүүбүлүкэ салалтатын аатыттан эҕэрдэлээтэ уонна «Саха сирэ» хаһыат кэлэктиибигэр салгыы историческай үгэстэри харыстааһыҥҥа уонна сахалыы литературнай тылы тарҕатыыга үрдүк ситиһиилэри баҕарда.

СӨ национальнай суруналыыстыкатын уонна бэчээтин сайдыытыгар кылааттарын иһин урукку «Кыым» хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ, РФ уонна Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ Дмитрий Николаев, урукку «Кыым» хаһыат эрэдээктэрин солбуйааччы, «Бочуот Знага» уордьан кавалера, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Лука Колесов, Иван Федотов, Рена Шестакова, Милан Афанасьев, «Саха сирэ» хаһыат култуураҕа, духуобунаска, үөрэххэ салаатын эрэдээктэрэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Татьяна Маркова, «Саха сирэ» хаһыат кылаабынай эрэдээктэрин бастакы солбуйааччы, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Петр Попов Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин Махтал суругунан наҕараадаланнылар.

Салгыы СӨ гражданскай уопсастыба институттарын сайдыытыгар миниистирэ Сардана Гурьева Ил Дархан Егор Борисов аатыттан Эҕэрдэ суругу аахта уонна хаһыат кылаабынай эрэдээктэригэр Чокуур Гаврильевка аадырыстаан туттарда. Итиэннэ бэтэрээннэргэ, айымньылаахтык, таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар суруналыыстарга Ил Дархан Махтал суруктара туттарылыннылар. Култуура уонна духуобунай сайдыы миниистирин бастакы солбуйааччы Туйаара Пестрякова «Саха сирэ» хаһыат суруналыыстарыгар Ангелина Васильеваҕа, Анивера Акимоваҕа «СӨ Бэчээтин туйгуна», хаһыат салаатын эрэдээктэрэ Татьяна Марковаҕа «СӨ култууратын туйгуна» бочуоттаах ааттар иҥэриллибиттэрин туоһулуур бэлиэлэри туттарда. Наҕараадаламмыт дьону биир идэлээхтэрэ дохсун ытыс тыаһынан эҕэрдэлээтилэр.

СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Былатыан Ойуунускай аатынан уонна суруналыыстыкаҕа судаарыстыбаннай бириэмийэлэр лауреаттара, ССРС, СӨ бэчээтин туйгуна Дмитрий Кустуров саха норуотун бөдөҥ хаһыатын историятыттан кылгастык кэпсээтэ. Саха суруналыыстыкатын аксакаала «Кыым» оҕолорго учуобунньук кэриэтэ, сурукка-бичиккэ саҥа үөрэнэр дьоҥҥо ааҕар кинигэ этэ», – диэн ахтан-санаан аһарда.

Галина Бочкарева 95 сыл устата хаһыат өрөспүүбүлүкэ олоҕун-дьаһаҕын киэҥник сырдатан, ону таһынан норуоту иитэр, үрдүккэ тардар туһаайыыны тутуһан кэлбитин бэлиэтээтэ. Галина Алексеевна саха суруналыыстыкатын историятыгар көмүс буукубаларынан суруллан хаалбыт бэтэрээн суруналыыстары ахтан аһарда.

Уон сыл устата «Саха сирэ» хаһыат кылаабынай эрэдээктэринэн үлэлээбит саха народнай поэта Наталья Харлампьева национальнай судаарыстыбаннай хаһыат сайдыытын, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар оруолун туһунан бэйэтин санаатын үллэһиннэ.

Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ мустубут дьоҥҥо «Туймаада» судаарыстыбаннай вокальнай ансаамбыл ылбаҕай ырыалары бэлэх уунна.