Сүрэҕи үөрдэ, сүргэни көтөҕө

Билигин 70 саастаах сааһыра барбыт көлүөнэ дьонтон саҕалаан, бүгүҥҥү ньирэй оҕо тэрилтэтин иитиллээччитигэр тиийэ, сахалыы саҥалаах барыта, Бүөтүр Тобуруокап көр-күлүү дэгэттээх, иитэр-үөрэтэр суолталаах, ардыгар кытыан кымньыынан «ньүөлүтэн» ылар майгыннаах буолан баран, уһулуччу минньигэс, сылаас-сымнаҕас, көмүс манньыаттыы кутуллар лыҥкынас тыллардаах, сырдыктан сырдык сыдьаайдаах айымньыларыгар иитиллэн, бороохтуйан кэллэхпит. Оттон саамай күндүтэ уонна суолталааҕа, ити процесс күн бүгүн даҕаны кыратык эмэтик харан, харгытаан көрбөккө, ситиһиилээхтик олоххо киирэ турарыгар саарбахтыы барбаккын.
Өскөтө сахалыы иитиилээх уонна үөрэтиилээх оскуола оҕото, өссө аһара баран, саҥа сэрбэйэн эрэр быычыкаа дьоммут бэйиэт Бүөтүр Тобуруокап хоһоонноругар сыстыбатах, үөрэппэтэх буоллахтарына, ону саха оҕотун иэдээнигэр тэҥниэххэ сөп. Ону ааһан, бүтүн үөрэхпит систиэмэтэ айгырааһыныгар, маргынаал хайысхатыгар охтубутугар холоонноох ураты курус уонна хобдох балаһыанньа буолуох этэ. Үрдүк Айыыларбыт үтүөлэринэн, ама, оннук турукка тиийбэтэрбит ханнык.
Оттон Тобуруокап тылларыгар суруллубут ырыалары манньыйа истибэтэх, олоҕун усталаах туоратыгар көхсүн иһигэр киҥинэйэн ыллаабатах аныгы саха баара буолуо дуо? Баар буоллаҕына, ол киһини, бука, аһыныахха эрэ сөп буолуо. Тобуруокап айымньытын үөрэтээччилэр, бэйиэт 400-чэ кэриҥэ хоһооно ырыа буолан көппүтүн бэлиэтээччилэр. Бэйиэт лиирикэтэ үчүгэйэ бэрдиттэн, сорох биирдиилээн хоһоонноругар хастыы да ааптар араас матыыптары айбыттара кэпсээҥҥэ сылдьар.
Исписэлиистэр норуот бэйиэтин, бастатан туран, оҕо литэрэтиирэтин кылаассыгынан, оҕо суруйааччытынан ааҕаллар. Онуоха мөккүөр баар буолуон табыллыбат. Атыттар бэйиэти таптал, дьол, үөрүү тойуксутунан билинэллэр. Ол эмиэ сөрү-сөптөөх сыанабыл. Саха биир сэдэх талааннаах самодеятельнай хампаһыытара, хатыламмат ураты куоластаах ырыаһыта Аркадий Алексеев «Тобуруокап тапталы төкүнүтэ сылдьан туойбут бэйиэт буолар» диэбит этиитэ хайы-үйэ уос номоҕор кубулуйан сылдьар.
Оттон Тобуруокап драма­тургияҕа, прозаҕа эмиэ мыыныыта суох айымньылардааҕын билэбит. Бу жанрдарга суруйууларын сыаналааһыннар, кириитикэлээх бэлиэтээһиннэр баалларын тус бэйэм билбэппин. Түбэһэн аахпатаҕым. Оттон Бүөтүр Ньукулаайабыс олох чиккэ гражданскай позициялаах, сынтарыйбат эрдээх санаалаах, сүгэ-балта тыллаах публицист буоларын бары билэбит дуо? Оҕонньор сэбиэскэйиттэн уонна хомунньууһуттан (1945 сылга баартыйаҕа киирбит) тыл быһаҕаһынан да аккаастаммакка сытан, «анараа дойдулаабыта» үчүгэйдик биллэр.
Буруйа үһү дуо, кини олоҕун идьи­йээллэриттэн аккаас­там­ма­та­ҕа, сырдыкка уонна кырдьыктаахха итэҕэлин таҥнаран биэрбэтэҕэ? Хомунньуус баартыйаны, сэбиэскэй былааһы айхаллаабыт хоһооннордоох, ол ону киниэхэ буруйга туруоруохха сөп үһү дуо? Олох устар, уларыйар майгытынан, баҕар, ол хоһооннорун суолталара намтыахтара буолуо дуо? Оттон Тобуруокап айбыта үтүмэн үгүс, ол барыта саха норуотун духуобунай, култуурунай баайын үйэлэргэ хаалар сорҕото буолар.
Бэйэтин көлүөнэтин курдук, сэбиэскэй былааска үүммүт, үөрэммит, үлэһит буолбут киһи. Ийэ дойдутугар аана суох алдьархай ааҥнаабытыгар, учууталлы сылдьан, тылланан сэриигэ барбыт ботуруйуот. Сталинград кыргыһыытыгар ыараханнык бааһыран, салгыы сэриилэһэр кыаҕын сүтэрэн дойдутугар эргиллибит фронтовик. Сааһын тухары тыа оскуолатыгар көннөрү учууталынан үлэлээбит үтүө суобастаах педагог. Манна диэн эттэххэ, хомунньуустаан карьера оҥорботох, кыбартыыра ылбатах, аакка-суолга тиксибэтэх саха сэмэй киһитэ.
Норуот суруйааччытын аатын 1991 сыллаахха, 74 саастааҕар ылан турар. Барбах соҕус суруйааччы буолан, оннук уһуннук «күүппүт» буолбатах. Боростуой норуот Тобуруокабы «норуодунай суруйааччы» буолбута ырааппыт киһинэн ааҕа сылдьыбыта мэлдьэх буолбатах. Өссө, сөҕүөх иһин, норуот билиниитин ылбыта ырааппыт бэйиэт, Б.Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэҕэ түһэриллэн баран, көрө маппыт хомолтото баар. Күн бүгүн Ойуунускай бириэмийэтэ төһө суолталааҕый? Билигин ким туох ситиһиилэнэн ити бириэмийэни ылбытын, хайдах-туох ньыманан уонна суолунан ол чиэскэ тиксибитин бүтэйдии бүдүүлээн, таайан көрө эрэ сатыахха сөп.
Норуот бэйиэтин 80 сааһын бэлиэтиир дьоро киэһэҕэ (тыыннааҕар тиһэх үбүлүөйүгэр), былаас биир эмэ «бастаах» киһитэ суоҕуттан, үөрэх уонна култуура министиэристибэлэрин бэрэстэбиитэллэрэ төрдүттэн мэлигир буолан биэрбиттэриттэн, мустубут дьон-сэргэ улаханнык соһуйбут уонна ороһуйбут этэ. Улуу бэйиэти, улахан учууталы, норуокка уратытык таптатар үтүөкэннээх киһини оннук «чиэстээһин» күн бүгүнүгэр кэпсэл буола сылдьар.
Саха улуу бэйиэтигэр, төлөннөөх ботуруйуотугар, ыраас сүрэхтээх хомунньууска өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата итинник ньэгэй сыһыанын төрүөтүн, тус бэйэм билэн уонна өйдөөн тураммын, ону сиһилии суруйа уонна кырааскатын хойуннара барбаппын. Үрдүк өһүөлээхтэр оннук мара сыһыаннарыттан, улуу бэйиэт Бүөтүр Тобуруокап кылаана кыларыйбатаҕа, аата-суола саппаҕырбатаҕа, чиэһэ-суобаһа атыыламматаҕа.
Ааспыт үйэ 50-с сылларыгар бастыҥ уус-уран литэрэтиирэ айымньытын иһин сабыылаах куонкурустар ыытылла сылдьыбыттара биллэр. Жюри чилиэттэрэ айымньылары эрэ кытта билсэллэр, ааптардара кимнээҕэ чып кистэлэҥҥэ тутуллар. Сабыылаах куоластааһын түмүгүнэн, бастыҥынан ааҕыллыбыт айымньы ааптарын аата-суола тиһэх түгэҥҥэ эрэ биллэр уонна иһитиннэриллэр эбит. Бүөтүр Тобуруокап оннук куонкурустарга кыттан, барыта 20-чэ бириэмийэҕэ тиксибитэ биллэр. Ол иһигэр сөҕүмэр ситиһиилэммиттээх эбит: 1957 сылга, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ 40 сылын туолар өрөгөйүгэр биллэриллибит куонкурус түмүгүнэн 1-кы, 2-с уонна 3-с бириэмийэлэри барытын соҕотоҕун «олордон ылбыт». Бу сабыылаах куонкурустар көмөлөрүнэн, саха литэрэтиирэтигэр бэйэлэрин дьоһуннаах миэстэлэрин бигэтик булбут айымньылар уонна кинилэр ааптардара күөрэйэн тахсыбыттарын бэлиэтиир наадалаах.
Б.Нь.Тобуруокап, бары саха чулуу суруйааччыларын курдук, аҥаардас күлүмүрдэс чаҕылхай талаанынан литэрэтиирэҕэ үрдүк үрдэллэри ылбыта, дьиҥ норуот билиниитин ситиспитэ диэн бигэргэтэргэ толору кыах баар. Ааҕааччы, бэйэҥ кэҥэтэн толкуйдаа уонна сыаналаа. Литэрэтиирэ эйгэтигэр билигин хайдах балаһыанньа үөскээн турарый, күн бүгүн суруйааччыттан туох хаачыстыба ирдэнэрий уонна уруттата тутулларый? Аакка-суолга, чыыҥҥа-хааҥҥа ымсыы санаа суруйааччыны төһө киэргэтэрий уонна ол айылаах ымсыылаах-баҕалаах «тиниктээх уҥуохха» хайдах тиксэллэрий? Билиҥҥи кэмҥэ норуот суобаһынан уонна куолаһынан ааттаныан сөптөөх суруйааччылаахпыт дуо? Литэрэтиирэҕэ сыһыаннаан, хас биирдии ааҕааччы бэйэтин санаатын этэр уонна эмиэ ол курдук ыйытар толору бырааптаах.
Мин Бүөтүр Тобуруокап айымньыларын ырыппаппын, ол кыаҕым таһынан дьыала. Кини талаанын сэмэй уонна ыраах турар сүгүрүйээччитин быһыытынан, бу бэйэм быстах-остох санааларбын, одоҥ-додоҥ өйдөбүллэрбин этэргэ холонобун.
Саха литэрэтиирэтин бөдөҥ испи­сэ­лииһэ, суруйааччы,­ улуу­ бэйиэт кыра быраата Н.Н.Тобуруокабы кытта сэлэһэн ыллым. Кини кэпсиир: «Ааспыт үйэ 80-с сылларын бүтүүтэ, наука дуоктара эҥин буолан бараммын, биирдэ убайбар эттим: «Эн бэйиэсийэҥ, атын да айымньыларыҥ туһунан син элбэхтэ суруйдулар эрээри, мин тугу саныырбын кыайан этиэ суохтар. Холонон көрөбүн дуо?», — диэтим. Онуоха быһаччы: «Суох! Суруйума! Убайа буолан хайгыыр диэхтэрэ», — саба саҥаран кэбиспитэ.
Үөрүөм быатыгар, бэл кэнники сылларга Бүөтүр айар үлэтэ балачча киэҥник сырдатылынна. Убайым тыыннааҕар, 2000 сылга, филологическай наука дуоктара П.В.Максимова дьоһуннаах монографията тахсыбыта. Бүөтүр олоҕун, айар үлэтин, наука үрдүк таһымынан, Бороҕоннооҕу «Уолан» гимназия учуутала Н.В.Бурцева суруйан турар. Кини уонна ХИФУ доцена В.Г.Семенова кыттыгас «Күндүттэн күндүнү олоҕу туойбутум» диэн бэртээхэй кинигэни суруйбуттара. Бэйиэт 90 сааһыгар аналлаах өрөспүүбүлүкэ таһымнаах наукалыы-быраактыкалаах кэмпириэнсийэ ыытыллыбыта. «Бичик» кинигэ кыһата «Саха норуодунай суруйааччылара» сиэрийэнэн Тобуруокап 4 туомун таһаарда».
Николай Николаевич убайа, саха норуодунай бэйиэтэ Б.Нь.Тобуруокап, төрөөбүтэ 95 сылын туолуутугар «Убайым туһунан кэс тыл» диэн ааттаан, дьоҕус кээмэйдээх брошюраны таһаартаран турар. Хаһыат балаһатыгар ол брошюра ис хоһоонун кэпсиир кыаллыбат. Киэҥ биллиилээх литэрэтиирэни чинчийээччи, суруйааччы, олох муудараһын иҥэриммит, ытык сааһыгар сылдьар киһи, улуу убайын туһунан кэс тылыгар сүрдээх мындыр бэлиэтээһиннэр, ойуулааһыннар, ааҕааччыны кэрэхсэбиллээх информацияларынан байытар түгэннэр элбэхтэр. Этэргэ дылы, киһи биирдэ «ыйыстан кэбиһэр» суруйуута.
Николай Николаевич, бэйиэт ырыа буолан көппүт хоһоонноругар устуруокаларын иһинээҕи тыллар наарданыылара бэйэтэ ырыа курдук тахсар уонна иһиллэр уратытын бэлиэтиир. Тобуруокап хоһоонноругар ырыалары анал үөрэхтээх хампаһыытардар буолбакка, мелодистар айбыттарынан, ол түмүгэр ырыалар норуокка киэҥ биллиини ылбыттарын ыйар. Бэйиэт хоһоонноругар ырыалары суруйбут Христофор Максимов, Николай Бойлохов, Георгий Никифоров, Аркадий Алексеев, о. д. а. мелодистар эдэр да, эмэн да киһи кулгааҕар кэрэтик уонна боростуойдук кутуллан киирэр, инньэ гынан хайа баҕарар киһи, ону хаба тардан ылан, ыллаһан киирэн барар кыахтааҕынан, Тобуруокап ырыаларын популярностарын быһаарар. Биир тылынан, норуот ыллыыр ырыата, туох да мөккүөрэ суох, көмүс кутуу тыллардаах, көмүс дорҕоон матыыптардаах уостан түспэт ырыалар буолаллар.
— Бүөтүр Тобуруокап бары айымньыларыгар, — диир Ньукулай Тобуруокап, — боростуой киһи күннээҕи олоҕо, үлэтэ-хамнаһа, кыһалҕата, үөрүүтэ, таптала ойууланар. Сүрдээх боростуой суол курдук эрээри, олох муудараһа барыта итиннэ түмүллэн сылдьар. Бэйиэт былааһы, баартыйаны уруйдаабыта умнуллуоҕа, оттон алаас кыыһын, холкуос уолун, таптыыр дьахтарын, айгыр силик айылҕатын хоһуйбут хоһоонноро ааҕылла, ыллана туруохтара. Бэйиэт дьоло ол буолар.
Тиһэххэ, булгуччу бэлиэтээн этиэм этэ, убайым олоҕун устата дойдутун дьонугар өйөтөн-убатан, таптатан уонна ытыктатан сылдьыбыт киһи этэ. Дойдутун дьоно, кыратыттан кырдьаҕаһыгар тиийэ, киниэхэ ураты амарах уонна харыстабыллаах сыһыаннаах этилэр. Ол кини тус олоҕор улахан өйөбүл, күүс-көмө буолбута адьас дьэҥкэ суол. Өссө аһара түһэн, төрөөбүт норуота бэйэтин бэйиэт уолугар үүт-үкчү оннук сыһыаннааҕа диэн бигэргэттэхпинэ, аҕала сатаан дарбатыы буолуо суоҕа оҥоробун. Сыыстарбат инибин?

Прокопий ИВАНОВ.