Талааммыт таҕыстын, дьоҕурбут тобулуннун

Киинэ бары ускуустубалартан саамай улахан ороскуоттаахтара, хоромньулаахтара буолара мөккүөргэ турбат. Бу гынан баран, хабар аудиторията баараҕайынан, хаачыстыбата уонна көстөр тэрээһинэ силигэ сиппит буоллаҕына, үлүгэрдээх дохуоту киллэ­рэринэн тэҥнээҕэ суох. Аны туран, көрөөччү дууһатыгар түргэнник уонна дириҥник тиийэринэн, ускуустуба биир саамай демократичнай уонна уопсастыба бары араҥатыгар өйдөнөр, тиийэр, сабыдыаллыыр күүһэ улаханынан тэҥнээҕэ эмиэ аҕыйах буолуохтаах.

Урутаан, тус бэйэм сыһыаным туспунан эттэхпинэ, саха киинэтин уонна аныгы эстэрээдэтин сүгүрүйээччитэ буолбатахпын. Арассыыйа билиҥҥи киинэтигэр уонна таарыччы эстэрээдэтигэр эмиэ улахан тоҥуй сыһыаннаахпын. Эстэрээдэни ол тоҕо эмиэ киинэҕэ сыбаатыҥ диир буоллахха, манныктан. Киинэбит, ырыабыт-тойукпут төрөөбүт сахабыт тылынан оҥоһуллар уонна толоруллар. Үчүгэйэ, үтүөтэ, тууһа-тумата маныаха сытар. Тылбытын харыстыыбыт, ону тэҥэ сайыннарабыт. «Сайыннарарбыт» туһунан этэр мөккүөрдээх буолуон сөп. Киһи кулҕааҕар батан киирбэт эбэтэр букатын даҕаны туллан түһэн кэлиэн курдук салаҥ куһаҕан, сатамматах сатаҕай тыллаах-өстөөх ырыабыт-тойукпут тобус-толору. Дьэ, ол да үрдүнэн, ыччаппыт төрөөбүт төрүт тылынан ыллыыра-туойара биһирэниэх эрэ тустаах. Ыччат төрөөбүт тылынан ыллыыра, айара-тутара хайа баҕарар норуокка улахан үөрүүлээх суол буоллаҕа. Оттон биһиги курдук кыра норуокка тыын суолталаах дьыалаҕа киирсиэхтээх. Тылбыт тыыннаах сылдьарынан эрэ буолбакка, атын хайа баҕарар омук тылын кытары биир тэҥ муостаҕа турар суолтатын сүтэрбэтинэн.
Киин тэлэбиидэнньэ «Голос. Дети.» диэн биэриитин алҕаска көрөн баран, улаханнык соһуйбутум. Кыттааччы оҕотун 90 бырыһыана омук ырыатын толорор. Бастаан омуктуу ырыалары толоруу күрэҕэ буоллаҕа дии санаабытым, алҕаһаабыт этим. Биллэн турар, улуу нуучча норуотун тыла итинник куоҥкурустан кэхтэн барыа суоҕа гынан баран, үүнэн иһэр ыччатын өйүгэр-санаатыгар хайдах сабыдыаллаах буолуо өссө биллибэт.

Оттон сахалыы тыллаах киинэ диэн, бүгүн биһиэхэ букатын даҕаны уратылаах миэстэҕэ туран эрдэҕэ. Бүгүҥҥү саха киинэтэ, бэйэтин үгүс көрөөччүтүн төрөөбүт төрүт тылынан оҥоһуллубут уонна уһуллубут буолан, ордук күүскэ тардан эрдэҕэ диэн сылыктыыбын. Онтум олус сыыһата суоҕар сүр улахан эрэмньилээхпин. Төрөөбүт тыл тардыыта диэн, тыл дэгэтигэр этиллэр өйдөбүл буолбатах. Сахалыы тылынан оҥоһуллубут киинэ саха киһитин, саха көрөөччү дууһатын кылын таарыйбат буолуон табыллыбат. Сороҕу, баҕар, билигин таарыйбат эбит да буоллаҕына, оннук киинэ уонна өссө киинэлэр булгуччу оҥоһуллуохтара. Оттон ускуустубаны төрүттүүр, уонна сайыннаран илдьэ баран иһэр тыл – киэҥ кэскиллээх тыл. Бүгүҥҥү саха киинэтин уонна эстэрээдэтин мин ити этэр таһыммыттан суолталыыбын.

В.Н.Семенов аата-суола саха киинэтин таптааччыларга үчүгэйдик биллэр, иһиллэр. Алдан Угайааныгар төрөөбүт уолчаан алын кылаастаах оскуола кэнниттэн, Алдан куоратыгар 8 кылааһы бүтэрэр. Салгыы Дьокуускайдааҕы муусука учуулуссатыгар байаан кылааһын үөрэнэн бүтэрбитэ. Новосибирскайдааҕы консер­ваторияҕа үөрэнэн иһэн, хаалларан кэбиһэр. Дойдутугар кэлэн, СГУ ИТФ-тын хайа салаатыгар үөрэнэр. Хотугу сир хайа дьыалатыгар үнүстүүтүгэр үлэлээбитэ. Олох кэлин, 2005 сылга, Москваҕа Режиссердары үөрэтэр үрдүкү кууруһу бүтэрэн, уус-уран киинэ режиссерын идэтин ылбыта. Онон, Вячеслав Николаевич үөрэммит үөрэхтэрин уонна ылбыт идэлэрин хайа да киһи мыыммата буолуо оҥоруохха сөп. Оҕо сааһыттан хаартыскаҕа түһэрэр идэлээҕэ. Кэргэннэнэн, уруутугар киирбит харчынан 8 мм пленкаҕа устар «Аврора» киинэ хаамыраны атыылаһар. Оччолорго куоракка олус тэрээһиннээхтик дьаһанан үлэлиир Киинэни таптааччылар кулууптарыгар дьарыктанан, 16 мм пленкалаах профессиональнай аҥаардаах хаамыраҕа устарга үөрэнэр. Бастакы устубут «В предгорьях Алдана» табаһыттар тустарынан кэпсиир документальнай киинэтэ Арассыыйатааҕы документальнай киинэлэр бэстибээллэригэр дьупулуомунан бэлиэтэммитэ.

Киинэһиттэрин кулуубугар методиһынан үлэлээн сылдьыбыта. 1991 сылга «Северфильм» устуудьуйа тэриллибитигэр устааччы эпэрээтэринэн киирэр. Ити сыл Ханты-Манси национальнай уокуругун Казым диэн кыракый бөһүөлэгэр тэриллибит антропология, этнография сэминээригэр кыттар. Сэминээри тэрийээччилэр АХШ бэрэстэбиитэллэрэ Дьоппуонньа 10 устуука видео-хаамыратын аҕалбыттарын бэлэх биэртэлииллэр. Вячеслав Николаевич, олоҕор аан бастаан маннык күндү бэлэҕи туппут киһи, атаҕа сири билбэт буола үөрэр. Ол күндү тэрилинэн «Олонгро үрэх баһыгар» документальнай киинэтин устар. Табаһыттар олохторун уонна үлэлэрин кэпсиир бу киинэтэ Эстонияҕа ыытыллыбыт антропология уонна этнография бэстибээлин Гран-при бириэмийэтин ылар. Кыайыылаах бирииһэ – 16 мм пленкалаах английскай киинэ хаамырата. Бу көһө сылдьар бириис кыайыылаахха биир сыл болдьохтоон туттарыллар, нөҥүө сылыгар атын кыайыылаахха тиксэр.

Вячеслав Семенов 1995 сыллаахха Николай Заболоцкай «Сайылыкка» кэпсээнинэн бастакы уус-уран киинэтин устубута. Киинэ аата – «Ол сайын». 2004 сылга Амма Аччыгыйа «Мотуо» кэпсээнин сүнньүнэн итинник ааттаах киинэ тахсыбыта. 2005 сылга Николай Неустроев «Балыксыт Былатыан» кэпсээнинэн «Балыксыт» киинэ оҥоһуллубута. 2012 сылга Сэмэн Ермолаев «Тайбаан арыы» айымньытынан «Лыах» киинэ уһуллубута.

— Вячеслав Николаевич, эн режиссер быһыытынан биир уратыҥ, айар үлэҕин кылаассыкаттан саҕалаабыт эбиккин. «Сайылыкка», «Мотуо», «Балыксыт Былатыан» саха прозатын кылаассыката буоларын таһынан, үөрэх кинигэтигэр киир­бит айымньылар буо­лаллар. Ыарахан суолу ту­туспут курдук санаммаккын дуо?

— Этэриҥ курдук, кылаассыка айымньынан киинэни оҥорор уустуктардаах да, ордуктардаах да дии саныыбын. Уустуга – бу, киһи барыта буолбатаҕына, үксүтэ билэр айымньыта. Онон, эппиэтинэһэ хас да бүк үрдээн биэрэр. Аны туран, дьон үчүгэйдик билэр айымньытыгар бэйэҕиттэн туох эрэ эбиини эбэтэр көҕүрэтиини киллэрэриҥ улахан уустуктардаах. Айымньыны бэйэтин билэр көрөөччү онтугун ылыныа суоҕа, өссө букатын даҕаны киинэ ааптарыгар «быһахтанан» туран кэлиэҕэ. Уһулуччулаах айымньы ол курдук киһи өйүгэр-санаатыгар эрэ буолбакка, этигэр-хааныгар кытары үйэлээхтик иҥэн сылдьарыттан, кини атыны, туораны олох ылыныа суоҕа. Кылаассыка айымньыга бэйэ көрүүтүн соҥнооһуну кини таҥараҕа ураҕастаммыт тэҥэ сыаналыаҕа.

Оттон сүүйүүлээҕэ, кылаассыка айымньы бэйэтэ бэлэм үрдүк драматургиялаах. Ол чааһыгар эн төбөҕүн туохха да сыстарбаккын. Драматургията эрэ диэн буолуо дуо, эргиччи сыаналаан, туох да эҥкили, кыра да дьиэги булуоҥ суоҕа. Кылаассыка айымньы режиссер талааныгар сөп түбэһиэхтээх диэн буолбакка, режиссер талаана ол улуу айымньыны киинэ куорматыгар түһэрэригэр эппиэттиэхтээх.

— Бу орто кээмэйдээх кэпсээннэри бүтүн киинэ гынан оҥорон таһаарарга бэрт элбэҕи мыыдарастыырга, эбэн толкуйдуурга, бука, күһэлиннэҕиҥ буолуо?

— Оннук кыһалҕа баара. Ол эрэн, «Мотуо» 48 мүнүүтэлээх, «Балыксыт» — 25, «Ол сайын» 40 мүнүүтэлээх кылгас метражтаах дэнэр, ол аата 1 чааһы кыайбат уһуннаах киинэлэр буолаллар. Ол үрдүнэн, кэпсээн диэн кэпсээн, ис хоһоонноро бэл кылгас метражтаахха тиийбэттэрин быһыытынан, бэйэм толкуйдарбын араас эпизодтарга кубулутан, киинэлэрим уопсай сүрүн төрүттэригэр киллэрэн биэрбитим. Эбии эпизодтарым киинэм уопсай сюжетын хаамыытын, хамсааһынын кэспэт буолалларыгар кыһана сатаабытым. («Балыксыт» киинэ Ииндийэҕэ, Быраансыйаҕа, Москубаҕа көрдөрүллэн, «Уус-уран этигэнин иһин» диэн номинацияҕа бэлиэтэммитэ. «Лыах» толору метражтаах киинэ Выборга ыытыллар «Дьобуруопаҕа тахсар түннүк» киинэ бэстибээл Станислав уонна Анрей Ростоцкайдар ааттарынан бирииһин ылбыта – П.И.).

— Хантан үптэнэн-харчыланан киинэҕин оҥорор буолаҕын?

— Дьэ ити эриирдээх уонна эмиэ ол курдук тустаахха кыбыстыылаах ыйытыгы биэрдиҥ. «Лыахтан» атын киинэлэрбин биир-биэс харчыта суох, «буор босхо» устан турабын. Итинник дьаһаныы үчүгэй олохтон буолбат. Бастайааннай хамаандаҕа иккиэбит – бэйэм уонна кэргэним Наталья Львовна Габышева. Бэйэм режиссербын, сынаарыйын суруйабын уонна туруорааччы эпэрээтэрбин. Биир тылынан эттэххэ, үс талааны «сүгэ» сылдьар киһибин. Натальям администратор, киинэҕэ устар, иккис режиссер. Дьиэ кэргэн бэдэрээтин курдук үлэлиибит. Өссө төгүл хатылыыбын, ити барыта үчүгэй олохтон буолбатах. Киинэ устубутум, оҥорбутум тухары арай «Лыах» киинэбэр 100 тыһ. солк. граҥҥа тиксэн турабын.
Хаарыаннаах артыыстарбын буор-босхо үлэлэтэрбиттэн кыбыстабын. Уопсай дьыалаҕа, чуолаан киинэҕэ бэриниилээхтэрин туһугар кинилэргэ муҥура суох махтанабын. «Мотуоҕа» Лиза Лазарева, Виталий Олесов, Саха тыйаатырын артыыстара Татьяна Мыреева, Анна Кузьмина, Василий Апросимов уо.д.а. букатын кыракый уонна эдэркээн оҕолор оонньообуттара. «Балыксыт» киинэбэр сүрүн оруоллары Спартак Федотов, Кирилл Семенов толорбуттара. «Лыах» толору метражтаах фильм дьоруойдара элбэх. Руслан Тараховскай, Ирина Никифорова, Татьяна Легантьева, Михаил Семенов, Анатолий Николаев, Домна Уйгурова — бу бэрт элбэхтэн сорохторун эрэ ааттаталаатым.

Киинэ устуута улахан кэлэктиибинэй үлэ түмүгэ буолар. Харчыта суох киһи буоларбынан, бастайааннай хамаандата суохпун. Ол үлэҕэ-хамнаска олус улахан охсуулаах. «Лыах» киинэбин устан баран, туох да алдьархайдаахтык сылайбытым. Кэргэммэр: «Айыкка, кэһэйдим, сөп буоллум. Уонна аны киинэҕэ чугаһаабаппын!» — диэбитим. Онтон ыла үс сыл ааста, киинэ буоллаҕына син биир төбөбүттэн түспэт. Куруук саныы сылдьабын. Арааһа, ыллыҥ да быраҕан кэбиспэт, баҕардыҥ да тутатына арахсан баран хаалбат, аны бэйэтэ туппутун ыһыкта охсон биэрбэт суоһар хотун буолар эбит.

— Дьэ, оччотугар иннигэр тугу көрөр буолаҕын?

— Урукку устубут киинэлэрим бары дыраама хайысхалаахтар. Кэмиэдьийэ киинэни устубут киһи диэн, дьиҥэр, уруккуттан баҕатыйар этим. Маныаха сыһыаннаах сахалыы суруйуулары ааҕан көрөбүн эрээри, санаам сытар айымньытыгар таба түбэспэккэ сылдьабын. Бэйэм билэр уонна өйдүүр урукку кэмнээҕи быһыыга-майгыга сыһыаннааҕы устуохпун баҕарабын. Чөмчөкөм хайа эрэ түгэҕэр Василий Шукшин кэпсээннэрин дьоруойдара саһан, кирийэн сылдьар курдуктар. Өссө букатын да өрдөөҕүттэн быһыылаах.

— Бэйи эрэ, оттон ол Шукшиныҥ дьоруойдара нуучча дьоно дии. Аны туран, ол дьоруойдара туох да булкааһа суох ыраас нуучча эйгэтигэр эргийэ сылдьаллар. Эн сахаҥ киинэтигэр ол барыта хайдах сөп түбэһэр буолар?

— Толкуйдуохха наада. Эр киһитигэр саханы ылыахха, ойоҕо нуучча буоллун, атын сырыыга миэстэлэрин атастаһыннаран биэриэххэ. Нуучча киһитин саха уобараһыгар, саха олоҕун быһыытыгар-майгытыгар киллэрэр тоҕо сатаммат буолуой. Түөрт үйэ нууччалардыын бииргэ олорон кэллибит. Ол тухары бэйэ-бэйэбититтэн ылбыппыт да, биэрбиппит да муҥура суох элбэх буолуохтаах. Ону синтезтээн, Шукшин кэпсээннэрин персонажтарыгар сыһыаран, киинэ оҥорон таһаарыахха сөп дии саныыбын.

— Бүгүҥҥү саха киинэтэ, туох да баһааҕырдыыта суох, любитель уонна дилетант таһымыгар сылдьар. Өссө самодеятельность таһымыгар диэн эбэн биэриэххэ. Өһүргэнэргэ төрүөт суох, туох барыта туохтан эрэ саҕаланыахтаах буоллаҕа. Эн санааҥ манна хайдаҕый?

— Сүнньүнэн сөбүлэһэбин. Араас абааһы, иччи, сибиэн тустарынан киинэлэр кэмнэрэ хайы-үйэ ааһан эрэр курдук. Оннук буолуохтаах даҕаны. Саҕалааһыҥҥа, баҕар, көрөөччү ньиэрбэтин кычыгылатар «дьулаан» фильмнэринэн айан аартыгын арыйыахха син сөп буолуо. Онтон салгыы хайдах буолабыт? Таһыммыт уларыйыан уонна үрдүөн наада. Ахсаан хаачыстыбаҕа уларыйар эрэ түбэлтэтигэр, саха киинэтин туһунан боччумнаах кэпсэтии тахсар кыахтаныаҕа. Билиҥҥитэ саха киинэтин сайдыытын дуу, мөлтөөһүнүн дуу туһунан тыл туруо суохтаах. Саха киинэтэ бастакы хардыыларын эрэ оҥордо. «Бум» туһунан ол-бу тылы итэҕэйэр, түөһү мөтөтөр наадата суох. Тыл диэн тыл, этилиннэ — сонно умнулунна.
Уопсайынан ылар буоллахха, киинэ ускуустубата аан дойду үрдүнэн таһыма түһэн турар. Оттон Арассыыйаҕа олох илэ-бааччы намтаата. Сэбиэскэйи мөҥөн, үөҕэн тахсабыт. Оттон сэбиэскэй киинэ – бу сүнньүнэн кылаассыка. Билигин ол кылаассыкаҕа ханан эрэ, тугунан эрэ чугаһыы сатыыр киинэлэри уһулар сорук туруохтаах этэ. Ити Арассыыйа таһымыгар турар сорук туһунан этэбин. Оттон саха киинэтин сайдыытын туһунан кэпсэтэр билиҥҥитэ кыаллыбат суол дии саныыбын. Сайдыы туһунан уопсай кэнсиэпсийэтэ, туох да бырагыраамата суох олорон, судаарыстыба өйөбүлэ биир хаарылык компания сыыһынан муҥурданар, биэстии сыл буола-буола ыытыллар биир эмэ үбүлүөйдээх дьаһалга тобох харчы көрүллэринэн дуоһуйар эбит буоллахха, туох улахан кэскиллээх санаа-оноо баар буолууһунуй, ыраахха ытар сыал-сорук турууһунуй.

Вячеслав Николаевич тылыгар эпсэн манныгы этиэхпин баҕарабын. Режиссер литэрэтиирэни, историяны, култуураны эҥкилэ суох билэр киһи буолуохтаах. Энциклопедическай билиилээх-көрүүлээх буоллаҕына, өссө оннооҕор ордук уонна, дьиҥэр, оннук таһымнаах буолуохтаах даҕаны. Ол барыта кини өссө туһааннаах идэтигэр дьиҥнээх профессионал буоларын таһынан. Киинэ маастарын кытта кэпсэтииттэн биллэххэ, Вячеслав Семенов барытыгар бэйэтэ үлэлиир эбит. Киинэ сынаарыйын суруйар, режиссуралыыр уонна өссө устар уонна таҥар. Ону таһынан суоппарыгар тиийэ эмиэ бэйэтэ үлэлиир. Ол үлүгэргэ эт киһи эстибэккэ ханна барыай. Диискэҕэ уһуллубут киинэлэрин көрбүтүм. Сынаарыйдарын суруллуулара ситэтэ суох курдуктар, тыл-өс, диалог туттуллуута кэмчи. Ол үрдүнэн чахчы профессиональнайдык, үчүгэй таһымнаахтык оҥоһуллубут киинэлэр буолаллара хара бастакы каадырдарыттан биллэ сылдьар. Киинэ сынаарыйын суруйар идэлээх дьоммут саха литэрэтиирэтин биэс тарбахтарын кэриэтэ үчүгэйдик билэр, саха киһитин бөлүһүөктүүр өйүн-санаатын, толкуйун, омук быһыытынан уратыйар майгытын-сигилитин ырыҥалаан көрөн ырытар дьоҕурдаах буолуохтаахтар. Оччотугар эрэ дьиҥ сахалыы тыыннаах киинэлэр баар буолуохтара.

Прокопий ИВАНОВ.