Талааннары норуот төрөтөр

Арассыыйаҕа да, өрөс­пүүбүлүкэбитигэр да хас биирдии саҥа сыл булгуччу туһааннаах анал бэлиэ сылынан биллэриллэр үгэһэ бигэтик олохсуйда. Бастаан утаа, судургу санааҕа, анал сыл биллэрилиннэ да туһааннаах дьыалаҕа үп-харчы кутуллан, үлэ-хамнас оргуйан, хамсааһын тахсан, илиигэ тутуллар, харахха көстөр түмүк баар буолуох тустааҕа. Оннук буолбатах эбит. Хайа да салааны ыл, уонунан сылларга мунньуллубут ыарахаттар уонна уустуктар, төһө да бэлиэ сылы биллэр, кылгас болдьоххо быһаарыллан хаалбаттара өйдөнөр.
Оттон литэрэтиирэни, култуураны, ускуустубаны ойуччу ылар буоллахха, манна үп-харчы проблематын таһынан, киһи санаан санаата тиийбэт уустуктара бааллар. Судургутутан этэ сатаатахха, бу ааттанар үрдүк эйгэ уобаластара киһи киһи буолар үрдүк аналын, бары харамайтан уратыйар туспатын, Сир-Ийэни сириэдитиэхтээх ыйааҕын төрүтүн эллээн уураллар. Өй-санаа, дьоҕур, талаан чыпчаала, уратылаах дьүккүөр уонна сөҕүрээбэт үлэ – литэрэтиирэ, ускуустуба, култуура араарыллыбат аргыстара. Бу маныаха сыллаан-хонуктаан болдьоон тугу да туһаммаккын.

Литэрэтиирэ биир эмэ боппуруоһа быһаарылынна дуо?

Оннугун да иһин, киһи кэпсэтиэхтээх, санаатын ыйытыахтаах, ол онтугар эппиэт ыла сатыахтаах. Итинник санаабын сыал-сорук оҥостон, саха литэрэтиирэтин билиҥҥи аар кырдьаҕастарыттан биирдэстэрэ, норуот суруйааччыта, өрөспүүбүлүкэ уонна Арассыыйа норуоттарын литэрэтиирэлэрин бириэмийэлэрин лауреаттара, ытык-мааны Семен Титович Руфовы кытта кэпсэтэбин.
(Бу иннинэ кыра ыспыраапка сыыһа биэриэхпин баҕарабын. Ытыктабыллаах Сэмэн Тиитэбис кэпсээнигэр литература, поэзия, искусство уо.д.а. үгүс тыллар нууччалыы суруллалларынан бэриллиэхтэрэ. Оттон бэйэм киэнигэр сахалыы тартарыылаах курдук буолуохтара. Бу боппуруоска норуот суруйааччыта, билии-көрүү байҕала — Сэмэн Тиитэбис — этэр этиитин, аҕалар куоһурун, дьиҥэр, утарбаппын. Ол да буоллар, бэйэм эмиэ туспа ыалдьар сүрэхтээхпин. «Наһаа сахатыйары» күүскэ өйүүбүн, аһара түһэн, өссө ситэтэ суох «сахатыйарбытын» бэлиэтиибин. Бэйэм кыахпынан, ити санаабын дакаастаһа сатыахпын сөп этэ даҕаны, манна ол наадата суох).

— Литэрэтиирэ сыла төһө да ааспытын иһин, манна сыһыаннаан өссө төгүл кэпсэтэ түһэн ылар оннук тосту-туора быһыы буолуо суоҕа диэн эрэллээхпин. Дьэ, онон, литэрэтиирэ сылыттан тус бэйэҥ тугу күүтэ санаабыккыный?
— 88 сааспын аһаран олорор, этэргэ дылы, кэнним уһаабыт, инним кылгаабыт киһи буоллаҕым. Өскөтө тус бэйэбэр күүтэрдээх эбит да буоллахпына, ону саҥа таһааран, тылынан дарбыйан ситиһэр санаам суох, оннукка үөрэммэтэх да урааҥхайбын. Оттон литература сылын туһунан уопсайынан ылан этэр буоллахха, бука, үп-харчы татымыттан буоллаҕа, бу тэрээһин ситэри кыахтаахтык ыытыллыбата диэн санаалаахпын.
Эргиччи кыайыылаах-хотуулаах да буолбатар, анаан биллэриллибит сыл туох эмэ түмүктээх буолуохтаах этэ. Мин эмиэ өйдүүбүн: биир сыл иһинэн туох да быһаарыллан хаалбатын. Оттон литературабыт кэскилигэр, инники сайдыытыгар сыһыаннаан, муҥ саатар биир эмэ дьоһуннаах боппуруос киэҥник дьүүллэһиллэн, ырытыллан быһаарыллан хаалыан сөптөөх этэ дуо?
Мин сэбиэскэй литература эрэдьэбиэй саллаата этим, онон урукку өй-санаа олоҕуран хаалбыт киһитэ буолуохпун сөп. Билиҥҥи судаарыстыбабыт идеологията суох дэнэр да, оннук буолуон хайдах да сатаммат. Норуот духуобунаһын аҥаардас таҥара итэҕэлинэн солбуйарга сорунуу оннук бигэ акылаатынан буолуо суоҕа. «Богоносец» норуот 1917 сыллаахха хаан-уруу итэҕэлин бэрт кэбэҕэстик хаалларан кэбиспит чахчыта баар ээ. Норуота өй-санаа, сиэр-майгы, чиэс-суобас өттүнэн бигэ туруктаах буоллаҕына, оннук судаарыстыба чахчы кыахтааҕынан уонна күүстээҕинэн ааҕыллар. Сэбиэскэй Сойуус иккис аан дойду ынырыктаах сэриититтэн килбиэннээх кыайыылааҕынан тахсыбыт биир тутаах куоһура – кини ураты күүстээх идеологията этэ. Оттон ол оннук идеологияны киниэхэ, бастатан туран, уус-уран литературата, искусствота уонна култуурата төрүттээбиттэрэ.
Талаан суолун бэйэтэ солонуохтаах дэнэр. Сөп, солоннун. Арассыыйабыт сирин иэнинэн планета алта гыммыт биирин ылар, акыйаантан акыйааҥҥа диэри тайаан, тэнийэн сытар. Регионнарын экономическай сайдыылара, бэл суола-ииһэ биир тэҥэ суох. Маннык баараҕай сиргэ-уокка олорон, судаарыстыба өйөбүлэ суох хайдах сатаныаххыный. Сахабыт сиригэр биир оннук балаһыанньа. Кинигэ бэчээттэниитэ уонна атыыланыыта, айар командировка, тылбаастааһын үлэтэ судаарыстыбаттан көмөтө суох хайдах кыаллыан өйүм хоппот. Дьиҥнээҕинэн, уус-уран литература, уопсайынан кинигэ билигин тыа сиригэр төрүкү атыыламмат. Дьон манна Дьокуускайга кэллэҕинэ эрэ атыылаһар кыахтаах. Оттон сахалыы литература сүрүн ааҕааччыта урут да, билигин да тыа сиригэр олорорун, ама, ким мэлдьэһиэй. Саатар бу аҕыйах проблема тула боччумнаах кэпсэтии турда дуо?

Тылбааска балачча сырабын биэрбит киһи буоларбынан, бэрт кыратык тохтоон ааһыым. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо нууччалыы бастакы баллыр (подстрочнай) тылбааһын киэҥ биллиилээх поэт Сергей Васильев Суруйааччы сойууһун сэкирэтээринэн үлэлии олорон көҕүлээбитэ. Бастаан биир устуруокатын тылбааһын сыаната 1 солк. этэ. Ону өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата бу олоҥхону тылбаастааһын сүрдээх ыарахан уонна эппиэттээх үлэ, оннук үлэ үрдүк хаачыстыбалаахтык толоруллуохтаах уонна ол курдук төлөнүөхтээх диэн, устуруокатын сыанатын үс төгүл үрдэтэн биэрэр туһунан дьаһалы таһаарбыта. Сергей Васильев миэхэ 3 тыһыынча устуруоканы тылбаастыыр сорудаҕы сүктэрбитэ. Мин оччолорго литинститут устудьуонабын. Гонорарбын 1 тыһыынча солкуобай кэриҥэ харчыны ылбытым, Москва биир саамай баай киһитэ буолбутум. Устудьуон киһи кэргэммэр 350 солк. сыаналаах хара саһыл тыһыттан тигиллибит саҥыйах атыыласпытым, Москва аҥаарыгар харчы иэһээбитим, бэрт үгүс киһи мин остуолбар олорон үөрэн-көтөн ааспыттааҕа.
Билигин баллыр тылбаас олох да төлөммөт дииллэр. Истэр тухары, хааһынаҕа куруук харчы суох аатырар. Ол ыраах 60-с сыллар саҕаланыыларыгар даҕаны хааһынаҕа харчы, бука, татым соҕус буолуо эбитэ ээ. Ол үрдүнэн өрөспүүбүлүкэ салалтата олоҥхо тылбаастанар суолтатын дириҥник өйдөөн, кэскиллээхтик дьаһаннаҕа.

Ааспыт ааспат ахтылҕана

— Кылаассыктарбыт балачча сөргүтүллэн бэчээттэнэллэр курдук дии?
— Дьэ билбэтим. Саха сэбиэскэй литературатын бастакы классиктарын толору хомуурунньуктарын таһаарар туһунан бырабыыталыстыба дьаһала баар быһыылааҕа. Бэл ол дьаһал кыайан толору олоххо киирбэтэ быһыылаах. Суорун Омоллоон айымньыларын толору хомуурунньугун уонтан тахса томунан таһаарарга былааннаммыта баара. Бастакы томнарын редакцияласпытым, миэхэ үс тома баар. Атыттара, арааһа, кыаллыбата быһыылаах.
Эллэй, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон, Күннүк Уурастыырап, Эрилик Эристиин айымньылара суох – саха билиҥҥи литературата суох. Төһө да оччотооҕу идеология ирдэбиллэриттэн уонна таһымыттан айыллыбыттарын иһин, саха норуота бэйэтин хаан-уруу литературатын таптыырын тухары, кинилэр айымньылара өлбөт-сүппэт ыйаахтаахтар. Мэлдьэҕэ суох, бүгүн атын олох, атын идеаллар уонна атын кумирдар… Ол да буоллар, саха норуота бэйэтин саха норуотунан билинэрин тухары, кинилэр ааттара уонна айымньылара саханы кытта бииргэ сылдьыахтара. Ол төрүөтэ – айымньылар уһулуччу талааннаахтык айыллыбыттарыгар, норуоттарын этиттэн-хааныттан силис тардан, лабаа үүннэринэн тахсыбыттарыгар, аахпыт эрэ дууһатын кылын таарыйар күүстээх иэйиилээхтэригэр буолар.

Мин билигин кинигэни, ханнык баҕарар суругу-бичиги күүстээх тардыылаах лупанан сирдэтэн ааҕабын. Бу соторутааҕыта Амма Аччыгыйын «Сааскы кэм» айымньытын 1944 сыллааҕы бастакы таһаарыытын аахтым уонна элбэҕи өйдөөн-санаан кэллим. «Сааскы кэм» сэрии сылларыгар «Хотугу Сулус» сурунаал альманаҕар бэчээттэнэр этэ. Сүр күүстээх долгуйуунан күүтэрбитин уонна ааҕарбытын олус бэркэ өйдүүбүн. Кыайан аахпат уонна кырдьаҕас өттө оҕолорго аахтаран истэр буолаллара. Онон, туох да омуннааһына суох, бу уһулуччулаах айымньыны норуот бүттүүнэ ааҕан, сүрэҕинэн ылыммыта.

Көҥүл хоһоон үчүгэй – формалаах хоһоон дьикти

— Быһа барыллаан эттэххэ, Эн 70-тан тахса сыл саха литэрэтиирэтигэр үлэлээн, «орооһон» кэллэҕиҥ. Төһөлөөх айымньыны эрэдээксийэлээбиккин, чочуйбуккун бэйэҥ да чуолкайдык билэриҥ саарбах. Билэбин, кими даҕаны, эгэ кэлэн эдэрдэри дуо, хаһан да быһа этэн кэбиспэт үгэстээххин. Ол да үрдүнэн, бүгүҥҥү литэрэтиирэбит хаачыстыбатын туһунан туох санаалааххын?
— Биллэрин курдук, билигин ырыынак баһылыыр-көһүлүүр, муусуканы кини сакаастыыр, кыыһы эмиэ кини үҥкүүлүүр. Ол быһыытынан, бэйэтин үбүгэр таһаартарааччы тугу баҕарар, төһөнү баҕарар «мөлбөтөн» кэбиһэр кыахтаах. Оттон кинигэ таһаарар кыһа, бэйэтин суотугар бэчээттиир буоллаҕына, атыыга хамаҕатык барар детектив, секс, эротика, «братва» хайысхалаах суруйууларынан интэриэһиргиир. Ити курдук. Урут, туох-ханнык иннинэ, кинигэ хаачыстыбатыгар киин болҕомто уурулларын туһунан тэнийэн кэпсии барар да наадата суох.
Саха бүгүҥҥү поэзиятын хоһоонугар форманы дьөрү булбаппын. Саха үгэс буолбут поэзиятыгар устуруокалар саҕаланыыларыгар дорҕооннор дьүөрэлэһиилэрэ (аллитерация) хоһоон, ырыа-тойук туллар тутааҕа буолара. Кэлин үөрэх үөскээн-тэнийэн, сайдыы баран, саха хоһооно поэзия араас ньымаларынан байбыта. Рифмата, тэтимэ (ритмэ), дорҕооннор иһиллиилэрин кэрэтэ (музыкальноһа), тэҥ сүһүөҕэ – бу барыта хоһоон формата буолар. Аллитерация эмиэ манна киирэр.
Пушкинтан, Лермонтовтан элбэх хоһоону өйбөр тутан сылдьабын. Ол бэйэм бэрпиттэн буолбатах. Формалара, рифмалара үчүгэйдэрэ бэрт! Киһи өйүгэр бэйэлэрэ хатанан хаалаллар уонна хаһан да тахсан биэрбэттэр. Күннүк, Эллэй үтүөкэннээх формалаах хоһооннорун олус үрдүктүк тутабын. Өрөспүүбүлүкэбит Өрөгөйүн ырыатын (гииминин) үөрэтэ сатаабытым да, өйбөр адьас кыайан түһэрбэтэҕим. Ол буруйум буолбатах эбит, хоһооно формата суоҕуттан өйгө түһэн, сүрэххэ иҥэн биэрбэт эбит.
Хайдахтаах да кэрэ мөссүөннээх кыыһы куһаҕаннык таҥыннардахха, дьүдэх көстүүлэниэҕэ. Поэзияҕа биир оннук. Формата суох хоһоон, дириҥ соҕус санааны эппитин да иһин ааҕааччыга, истээччигэ тиийиитэ уонна дьайыыта ньап курдук буолуоҕа.

Баҕар, Библия Майыһыайа наада буолаарай?

— Саха суруйааччыларын биир сойууска түмэ сатааһын оннук улахан суолталаах дьыала дуо? Суруйааччы түмсүбүтүттэн буолбакка, кэрэхсэбиллээх айымньылар суруллубуттарыттан норуот үөрүөҕэ, санаата кэлиэҕэ, сомоҕолоһуута күүһүрүөҕэ дии саныыбын.
— Сатаан холбооботулар, тас хаҕын дуйдуу эрэ сатаатылар. Тус санаабын этэн уонна суруйан турабын: билиҥҥи икки салайааччыны босхолоон баран, биир саҥа бэрэссэдээтэли талан туран, сойуустары холботолуоҕуҥ диэн. Урукку оннунан хаалла уонна туох уларыйыыта кэлиэй. Саҥа тэриллибит ассоциация хараҕы баайыы: үлэ ыытылынна, дьаһал ылылынна, хамсааһын баар буолла дэтэргэ холонуу. Таарыччы маннык хобдох холобуру аҕалабын. Быһайын манна ыытыллыбыт РФ суруйааччыларын сойууһун пленумугар миэхэ уонна Баһылай Сивцевкэ — өрөспүүбүлүкэ икки норуодунай суруйааччытыгар — ыҥырыы суох этэ. Итинник «миэлэстэһэ» сылдьан хаһан, хайдах сомоҕолоһобут?
— Били, Майыһыай дьэбириэйдэри 40 сыл устата кумах куйаарга бэйэтин батыһыннаран илдьитэлии сылдьан, кырдьаҕастара өлөн бүппүттэрин, кулуттуу өйгө-санааҕа уймамматах букатын эдэр көлүөнэ үүммүтүн эрэ кэнниттэн, дойдуларыгар төнүннэртээбэтин туһунан былыргы үһүйээн номох (притча) биһиги суруйааччыларбытыгар балачча сыһыаннаах курдук эбит ээ. Арай кулуттуу өй-санаа диэни сахалыы ньоҕойдоһуу диэнинэн солбуйан биэриэххэ сөп эбитэ буолуо. Баара-суоҕа.
— Айар үлэһиттэр, ол иһигэр суруйааччылар эмиэ, күүстээх эмоциялаах дьон буолаллар. Оннук майгылара олохторугар, үлэлэригэр көстө сылдьар буолар. Саха суруйааччыларын сойууһа хара тэриллиэҕиттэн мөккүөрү өрө туппут тэрилтэ этэ. Оччотооҕу быһыы-майгы, бэлиитикэ да ону күөртээн биэрэрэ буолуохтаах. Сороҕор биллибэтинэн, сороҕор аһаҕастык даҕаны бөлөхтөһүү мэлдьитин кэриэтэ баара. Улуу киһи Ойуунускай эрдэ суох буолар дьылҕаламмыта. Кэлин Семен Данилов бэркэ салайбыта, кыралаан бөлөхтөһүү кини саҕана да баара. Ол дьаллык Софрон Данилов салайарын саҕана күүһүрэн туран кэлбитэ. Софрон Петрович улахан өйдөөх, сүдү талааннаах киһи этэ буолан баран, бэйэтин эмиэ күүстээх эмоциялаах майгыта мэһэйдээбитэ дии саныыбын. Сойууһу биир бигэ бөлөххө кыайан түмпэтэх уонна туппатах төрүөтүн итиннэ көрөбүн.

Сахаҕа ичээн суруйааччы кэлиэҕэ

— Саха дьоно-сэргэтэ, бэлиэ-бэлиэ түгэннэргэ, бэйэтин ытыктыыр дьонун (үксүгэр оннук киһинэн суруйааччы буолар этэ) ыйааһыннаах тылын-өһүн истиэн баҕарар буолара. Суруйааччы өттүттэн оннук тыл-өс иһиллибэт буолбута быданнаата. Тоҕо?
— Аныгы суруйааччылартан ыллыктаах тылы-өһү норуокка тиэрдэр кыахтаах киһинэн Софрон Даниловы ааҕар этим. Саха норуотун конгреһыгар оҥорбут этиитин дьон-сэргэ күүстээхтик уонна чугастык ылыммыта. Бүгүҥҥү күннээххэ бу уустук боппуруос буолуон сөп. Бастатан, оннук улахан киэҥ эйгэлээх суруйааччыбыт да хаалбата. Атын өттүнэн, олохпут укулаата уларыйбыта үйэ чиэппэриттэн ордук кэм ааста эрээри, бу өссө саҕаланыыта эрэ быһыылаах. Бүттүүн, ол иһигэр, биллэн турар, суруйааччылар эмиэ, күннээҕинэн олоробут. Уһуну-киэҥи толкуйдааһын, инникини ырыҥалааһын, кэскили кэмнэнээһин өйө-санаата, толкуйа, быһаарыныыта улахантан улахан проблемаҕа кубулуйан иһэр курдук. Маннык балаһыанньа өссө бүтүн аан дойду үрдүнэн баарын бэлиэтиэххэ сөп. Ичээн өйдөөх саҥа саха суруйааччыта кэлэрин күүтүөҕүҥ.
— Үйэ уларыйар, эҥинэ дьиктилэр-дьээбэлэр элбииллэр, көлүөнэлэр солбуйсаллар. Аныгы технология киһи аймах олорон кэлбит олоҕун укулаатын, өйүн-санаатын сүр күүскэ хамсатта. Инникитин букатын даҕаны төрдүттэн уларытыах чинчилээх. Робот дьон көлүөнэлэрэ кэлиэхтэрэ. Төрөөбүт сахабыт литэрэтиирэтин дьылҕатын хайдах көрөр буолаҕын?
— Биһиэхэ, Арассыыйаҕа, өй-санаа, сиэр-майгы кириисиһэ, олохпут сыаннастара туллаҥнааһыннара баара мэлдьэх буолбатах. Ол барыта литератураҕа сабыдыала суох буолуон хайдах да табыллыбат. Олох ыарахан уонна уустук, өссө хайдахтаах түрбүөннээх үйэлэр кэлэн ааспыттарын, дьиҥэр, биһиги уһугун-кырыытын, дьоҕус эмтэркэйин билэрбит эбитэ дуу…
Киһи аймах олоҕун устата билиигэ-көрүүгэ дьулуһан кэллэ. Ол дьулуура хаалбатыгар эрэллээхпин. Саха литературата даҕаны, туохтан быстах дьылҕаланан, ити киэҥ суолтан туораан хаалыаҕай? Норуоттан талааннар төрүөхтэрэ уонна тахсыахтара. Онтон атын буолуон сатаммат. Бүгүн саха литературата эрэ быстах ыарыыга ылларбыт туруктаах буолбатах. Аан дойду литературата бүттүүнэ, хайа эрэ өттүнэн, ыарахан турукка сылдьар курдук. Быстах былыт булгуччу халбарыйыаҕа.

[b]Бар дьону үөрдэн

Литэрэтиирэ сылыгар Арассыыйа тэлэбиидэнньэтэ Лев Толстой «Сэрии уонна Эйэ» арамаанын дорҕоонноохтук ааҕыыны тэрийэн ыытта. Маныаха дойду араас араҥатын бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Бэрт кэрэхсэбиллээх, дьиҥ норуот бырайыагын быһыытынан ылыныахха уонна сыаналыахха сөрү-сөптөөх тэрээһин. Литэрэтиирэ сылыгар анаммыт бары дьаһаллартан өйгө-санааҕа олорон хаалар саамай суолталаахтара диэтэххэ даҕаны, улахан сыыстарыы буолуо суоҕа.
Саха тэлэбиидэнньэтэ дьо­нун-сэргэтин эмиэ туспа бүөмнээн үөртэ. Саха литэрэтиирэтин ытык кырдьаҕаһа, норуот бэйиэтэ Семен Руфов кыттыытынан «Мин Пушкиным» диэн гений бэйиэсийэтигэр анаммыт икки түһүмэхтээх биэриини көрдөрдө. Бу биэриини Литэрэтиирэ сылыгар анаммыт Саха сирин саамай бэлиэ бэлэҕин быһыытынан сыаналыахха сөп этэ.
Оҕонньор Пушкин хоһоон­норун уонна «Алтан аттаах» бэйиэмэтин, биирдэ эмэтэ кэлэҕэйдээн, кыратык даҕаны иҥнигэстээн көрбөккө, икки киэһэни быһа өйүттэн ааҕан субурутан биэрдэ. Киһи чахчы үөрэр уонна сөҕөр көстүүтэ! Кырдьар сааска диэри аахпыты өйгө чиҥник тутан сылдьыы – дьыала биир эрэ өрүтэ. Оттон киһи аймах генийигэр таптал, сүгүрүйүү, бэриниилээх буолуу чаҕылхай холобура бу илэ бэйэтинэн буолбатах дуо!? М.Ю. Лермонтов төрөөбүтэ 200 сыла туолуутугар анаан, оҕонньор эмиэ тэлэбиидэнньэҕэ тахсан, чааһы быһа нуучча биир атын генийин бэйиэсийэтин өйүттэн ааҕан биэрэн турардаах.
«Муҥурун төрүкү булларбат, сатамматах оҕонньор эбит», — диир дьону эт кулгаахпынан иһиттим. Ол Уруукап муҥурун булларбатах «дьыалата» өссө да баардыҥы аҕай буолуохтаах, ону кини уочаркаларын, ахтыыларын уонна эсселэрин аахпыттар үчүгэйдик билэр буолуохтаахтар. Чэ, эһиги туох да диэҥ, арай биири эрэ бигэтик этиэххэ сөп: киһи Уруукап курдук буолара, кини курдук кыахтанара үчүгэй даҕаны эбит!

Прокопий ИВАНОВ.