Тохсус ыһыах уйгулаах түһүлгэтэ түстэннэ

Чурапчылар ыһыах тэрээ­һинигэр икки сыл устата кичэллээхтик бэлэмнэнэн, Олоҥхо ыһыаҕын бары ирдэбилигэр сөп түбэһэр тэрээһиннээх, күүстээх үлэни ыытаннар, мааны мандардаах культурнай-этнографическай комплексы тутан киллэрдилэр. Тойон түһүлгэ килбэйэр киинигэр үгэс сиэринэн олоҥхоҕо хоһуйуллар баараҕай Аал-Луук мас туруорулунна, хас биирдии ураһа сиэдэрэй оҥоһуутунан комплекс силигин ситэрэн биэрдэ. Тэрээһин үлэтигэр улуус бары нэһилиэктэрэ, тэрилтэлэрэ, дьоно-сэргэтэ ахсаабат кыһамньыларын, дьоһун кылааттарын киллэрдилэр. Олоҥхо уон сылын бэлэмнээн, тэрийэн ыытар национальнай комитет, Олоҥхо ыһыаҕын тэрийэр республикатааҕы комитет, СР Правительствота, бөдөҥ тэрилтэлэр, улуустар күүс-көмө, сүбэ-соргу буоланнар, ылыллыбыт соруктар кэмигэр ситэриллэн олоххо киирдилэр. Ол да иһин Олоҥхо ыһыахтарын тэрээһиннэрэ сылтан-сыл тупсан, байытыллан, суолталара үрдээн иһэллэрэ кэрэхсэбиллээх.
Быйылгы тохсус ыһыах иннинээҕи ыһыахтартан кэпсээҥҥэ киирэрдии уратытык саҕаланна. Бэс ыйын 19 күнүгэр тоҕус чаас тоҕус мүнүүтэҕэ Чурапчы тойукка туойуллубут тоҕус томторугар Чурапчыны аар-саарга аатырдыбыт чулуу дьон албан ааттарын туругурдан тутуллубут балаҕаннарга Саха сирин бүгүҥҥү күҥҥэ тоҕус бастыҥ олоҥхоһутун тэҥинэн толоруута бар дьон болҕомтотун тарта. Маныаха олоҥхоһуттары биир тэҥник тутан олорон көрүү онлайн көмөтүнэн ситиһилиннэ.

Оттон историяны сэгэтэн көрдөххө, Улуу Кудаҥса саҕаттан оччоттон-баччаҕа диэри Чурапчы сирэ-уота олоҥхоһуттар үөскээбит түөлбэлэринэн биллэр. Иннокентий Тимофеев-Теплоухов «Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур» олоҥхотун аатын истибэтэх саха аҕыйах буолуохтаах. Ол быһыытынан ыһыах театрализованнай дьүһүйүүтэ ала-чуо бу айымньыга олоҕуран туруорулунна. Олоҥхо ыһыаҕын сылыгар үтүө бэлэх быһыытынан Чурапчы олоҥхоһуттарын кэпсиир, билиһиннэрэр 14 кинигэ, ол иһигэр антология бэчээттэнэн бар дьоҥҥо тарҕаныа.

Олоҥхо ыһыаҕын үөрүүлээх аһыллыытыгар сүүрбэ алта улуус уонна Дьокуускай куорат делегациялара тоҕуорустулар. Ыҥырыылаах ыалдьыттарынан «Аан дойду норуоттарын эпостара – Олоҥхо дойдутугар» норуоттар икки ардыларынааҕы форумҥа кыттар 14 государство бэрэстэбиитэллэрэ уонна Россия суруйааччылара буоллулар. Ыһыах саҕаламмытын диктор чуор куолаһа биллэрээтин кытары, тойон түһүлгэҕэ республикабыт салайааччылара – Ил Дархан Егор Борисов, Ил Түмэн спикерэ, республикаҕа Олоҥхо уон сылын тэрийэн ыытар Национальнай комитет председателэ Александр Жирков, Правительство председателэ Галина Данчикова, вице-премьер, Олоҥхо ыһыаҕын тэрийэн ыытар республикатааҕы комитет председателэ Алексей Дьячковскай, Чурапчы улууһун баһылыга Андрей Ноговицын, Россия Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Валерий Ганичев, норуот депутаттара, о.д.а. сэлэлии хааман тахсыбыттарын, мустубут хас эмэ тыһыынчанан киһи сүһүөҕэр туран уруйдуу көрүстэ.

Ыалдьыттар бочуоттаах олбохторун булааттарын кытары, киин түһүлгэҕэ ыһыах ыһыллар сиэрин-туомун арчылааһын саҕаланна. Үрүҥ таҥастаах 99 дьахтар торҕо түптэни күөдьүттэ, араҥас таҥастаах 45 дьахтар Аар баҕаҕы саламанан киэргэттэ. Алаас илин өттүттэн маҥан акка айаннатан иһэр 9 кыыс хобо чуораанынан хоҥкуната тыаһатта. Хаарыс солко таҥастаах 400 дьахтар илиилэригэр күөх солко киистэлэри далбааттаан ааста. 72 кыталык кыыс, 81 туруйа уол арыаллаах алгысчыт түһүлгэҕэ үктэнэн, Үрдүк Айыылартан алгыс ааттаһар түгэнэ тосхойдо.

Ыһыах сүрүн сиэрэ-туома тутуһуллубутун кэнниттэн “Тоҕус ырыалаах көстүү” дьүһүйүү бар дьон болҕомтотугар таҕыста. Ол онно киэҥ куйаар үөскээһинэ, Орто дойду айыллыыта, киһи-аймах олохсуйуута, олоҥхо геройа – Кулун Куллустуур төрөөһүнэ, ситэн-хотон тахсыыта, Боотурга уһуйуллуута, үрүҥ-хара күүстэр охсуһуулара, өрөгөй түстэниитэ итэҕэтиилээхтик көрдөрүлүннүлэр.

Ыһыах ыалдьыттарыгар өргө диэри өйдөрүгэр хатаныаҕа – улуус 999 эр дьоно кыттыылаах холбоһуктаах хор “Уруйдан, Олоҥхо ыһыаҕа” ырыаны толоруута. Өрө көтөҕүллүүлээх көстүү кэнниттэн киин түһүлгэҕэ тахсан эҕэрдэлээһин буолла. Ил Дархан Егор Борисов бэйэтин этиитигэр билиҥҥи кэмҥэ ханнык баҕарар государство аҥардас экономика боппуруостарынан эрэ буолбакка, норуотун өйө-санаата күүстээх буоллаҕына, сайдар кыахтааҕын бэлиэтээтэ. «Норуот тылын билэр, ураты культуратын, үгэстэрин өрө тутар буоллаҕына, кини өлбөт тыыннаах, сайдар аналлаах, инникитэ бөҕөх буолар. Биһиги норуоппут кыайыытын туоһутунан бүгүҥҥү Олоҥхо ыһыаҕа буолар. Олоҥхо – норуоппут өлбөт-быстыбат биир тутула. Биһиги суругу-бичиги билбэт эрдэхпитинэ, олоҥхонон инникибитин түстүүр этибит. Олоҥхонон салайтаран кэскилбитин көрөбүт. Ол өттүнэн сайыннарыллан, саха дьоно олоҥхону аан дойду таһымыгар таһааран, киһи аймах культуратын эйгэтигэр сүдү кыайыы быһыытынан ЮНЕСКО-ҕа бэлиэтэппитэ уон сыла буолла. Ол да курдук, биһиги тылбытын-өспүтүн сайыннарар тирэхпитин булунан олорор норуот буолабыт», – диэтэ Ил Дархан.

СР Государственнай Мунньаҕын (Ил Түмэн) спикерэ Александр Жирков эҕэрдэ тылыгар бу курдук бэлиэтээн эттэ: «Ыһыах уонна олоҥхо – бу биһиги норуоппут түҥ былыргыттан илдьэ кэлбит, бүөбэйдээбит, сайыннарбыт уонна бүгүҥҥү көлүөнэҕэ, кэнэҕэски ыччаппытыгар бэлэх гынан, кэс тыл оҥостон уунар саамай сүдү баайбыт. Ыһыах сиэрэ-туома сылтан сыл аайы тупсан, чочуллан иһэр. Ол тупсан, кэҥээн истэҕин ахсын биһиги омук быһыытынан чочуллабыт, дириҥээн иһэбит. Омук төһө ахсааннааҕыттан уонна аан дойду билиҥҥи тутулугар ханнык миэстэҕэ турарыттан тутулуга суох, кини духуобунай баайа, сиэрин-туомун дириҥэ – ол улахан суолталаах буолар. Ким баай үгэстэрдээх, ким умнуллубат сиэрдээх-туомнаах, ол омук хаһан баҕарар күүстээх, чиҥ тирэхтээх. Ол омук инникигэ дьулуурдаах уонна инникигэ дьулуһарга мэлдьи бэлэм. Биһиги бэйэбит үгэстэрбитинэн киэн туттуубутун атын омук дьоно бүтэй сэрэйэллэр, ылыналлар уонна биһиги олоҥхобутун, ыһыахпытын сөхпүттэрин-махтайбыттарын курдук саха норуотун, саха омугун сөҕөллөр-махтайаллар.

Быйылгы Үрүҥ Тунах ыһыахтар Улуу Кыайыы 70 сылыгар ананаллар. Ити бары өттүнэн сөптөөх уонна табыгастаах. Саха сирэ, саха норуота Улуу Кыайыыга атын норуоттартан итэҕэһэ суох бэйэтин көмөтүн оҥорбута, бастыҥ ыччатын бүтүн Россияны, Сэбиэскэй Сойууһу, аан дойдуну босхолото сэриигэ ыыппыта, тыылга Кыайыыны уһансыбыта.

Быйылгы Олоҥхо ыһыаҕа хатыҥнардаах-чараҥнардаах, хампа, солко алаастардаах, тоҕус томтордоох Чурапчы сиригэр ыытыллар. Чурапчы улууһун дьоно-сэргэтэ бииргэ түмсэн, бу олоҥхо ыһыаҕа элбэх ыалдьыттардаах, үрдүк таһымнаахтык ааһарыгар оҥостон туран, дьоһуннаахтык бэлэмнэннэ. Эһиги, чурапчылар, баҕа санааҕыт туоллун, Олоҥхо тохсус ыһыаҕа санаа хоту үчүгэйдик бардын, алгыс баһа сыаланнын. Саха дьоно-сэргэтэ биир бэйэҕит биэс буолуҥ, эһиги кэнчээри ыччаккыт ситиһиилээх, дьулуурдаах буоллун. Биһиги норуоппут эбиллэ, үксүү турдун, кыаҕа улаатан, күүһүрэн истин! Күндү төрөөбүт дойдубут, Сахабыт сирэ, сайда-чэчирии турдун. Ытык ыалдьыттарга бука барыларыгар уруй-айхал буоллун! Олоҥхо ыһыаҕар уруй-айхал буоллун!» – диэн баҕа санаатын Александр Николаевич тириэртэ.

Олоҥхо ыһыаҕын сиэрин-туомун ситэрэн тойон түһүлгэҕэ Ытык Дуоҕаны астылар. Ол кэннэ кымыс үрдүн охторуу сиэрэ-туома ыытылынна. Тоҕус түөлбэ оһуохайа ыраахха тиийэ дьиэрэйдэ.

Ыһыах үөрүүлээх сүрүн чааһын кэнниттэн түһүлгэлэринэн талыы-талба талааннаахтар күөн-күрэстэрэ, быыстапка-дьаарбаҥкалар, Тоҕус томтор оонньуулара, «Олоҥхо дойдутун кэхтибэт кэрэтэ» диэн ат тэрилигэр Бүтүн Россиятааҕы фестиваль, тимири уһаарыы күрэхтэһиитэ икки күн устата салҕанан барар.

Ийэ айылҕабыт барахсан бар дьонун үөрүүтүн үллэстээри, ыһыах кэмигэр анаабыт курдук тупсан-туран биэрдэ. Күндээрэр халлааҥҥа күммүт чэмэлийэ тыган, бырааһынньык тыынын өрө көтөҕөн, сырдык алгыс быһыытынан үөрүүнү үксэттэ.

Ил Түмэн пресс-сулууспата.