Төрүттээччи? Саҕалааччы?

Нуучча литэрэтиирэтин уһулуччулаах гуманистическай үгэстэригэр иитиллибит уонна ону суолдьут сулус оҥостубут литэрэтиирэлээх буоламмыт, духуобунай баайдаах норуоппут. Сэбиэскэй литературоведениеҕа «саҥа суруктаах литэрэтиирэлээх омуктар» диир түөрүйэ баар этэ. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн суруктаммыт-бичиктэммит, литэрэтиирэлэммит омуктары итиннэ киллэрэр этилэр. Сэбиэскэй кэмнээҕи литэрэтиирэни харыс да саҕанан намтаппакка туран эттэххэ, литэрэтиирэбит Өктөөптөн саҕаламмыта эбитэ буоллар, олус улаханы сүтэрбит буолуох этибит. Кылаассабай сыһыанынан кэлтэйдии салайтарыыттан, саҥа былаас күүстээх идеологиятыттан уонна цензуратыттан литэрэтиирэбит силис тардан барбыта эбитэ буоллар, бука, улаханнык дьадайбыт буолуон сөп этэ.

Өллөллөр, уҥуохтуун сүттэллэр даҕаны, баардарын барытын норуоттарыгар биэрбит өркөн өйдөөх өбүгэ дьонноох буоламмыт, эрдэттэн сайдыыга кыттыһан, нуучча улуу литэрэтиирэтин үөрэнээччитинэн уонна салҕааччытынан буолар эрдэтээҥҥи литэрэтиирэлэнэн, күн бүгүнүгэр диэри олорон кэлэн истэхпит. Норуот быһыытынан ол биһиги дьолбут буолар диэтэххэ, омнуота суох ини.

Литэрэтиирэбит – норуоппут духуобунай баайа

Дьол дьолунан, ол гынан баран, саха литэрэтиирэтэ ыарахан дьылҕалааҕа, ыарахан суолунан айаннаан иһэрэ – эмиэ история чахчыта эбээт. Саха литэрэтиирэтин боппуруостара, чуолаан интэлигиэнсийэ ортотугар мөккүөр бөҕөнү мөҥүрэппит, араас бөлөхтөһүүгэ хайыппыт, тиһэҕэр тиийэн бэлитиичэскэй эрэпириэссийэҕэ тириэрпит алдьархайа эмиэ баара. Мөккүөр, хайдыһыы күн бүгүнүгэр диэри тохтообот, салҕанар. Ол утарыта турсуу үйэ саас салҕанар кырыктаах өстөһүүтэ, бааһа-үүтэ, хаана-сиинэ суох барар буоллаҕына, бардын. Этэргэ дылы, мөккүөртэн дьиҥ үөскүүр. Үчүгэй ис хоһоонноох мөккүөртэн сайдыы олуга ууруллар.

Саныыр санаабын маннык ырааҕынан эргитэн туран, бүгүҥҥү биир чопчу боппуруоска чугаһыы сатыыбын. Ол – төрүттээччи уонна саҕалааччы туһунан боппуруос. Бу икки тыл араас өйдөбүлгэ туттуллуон сөп эрээри, бүгүн чуолаан уус-уран литэрэтиирэҕэ кытыаран кэпсэтэн көрүөҕүҥ.

Саха уус-уран литэрэтиирэтин төрүттээччилэринэн Өксөкүлээҕи, Алампаны уонна Н.Неустроевы билинэбит. Өссө саха сэбиэскэй литэрэтиирэтин төрүттээччинэн Б.Ойуунускай буолар. Нуучча тылыгар «основоположник» уонна «зачинатель» диэн тиэрминнэр туттуллаллар. Сахалыы эмиэ туох да эгилитэ-бугулута суох «төрүттээччи» уонна «саҕалааччы» диэн өйдөбүллээхтэр.

Бу мантан хайата уруттата тутуллуохтааҕый дуу, тэҥ суолталаахтарынан билиниллиэхтээхтэрий дуу? Мөккүөр төрдө буолуохтарын сөптөөх төрүөттэр көстүтэлээн ааһаллар. Эһиил төрөөбүтэ 150 сааһа бэлиэтэниэхтээх, саха норуотун уһулуччулаах бэлитиичэскэй бас-көс киһитэ, идеолога, наукаҕа, литэрэтиирэҕэ, суруналыыстыкаҕа, тыйаатыр ускуустубатыгар, кырдьык даҕаны, элбэх саҕалааһыны оҥорбут В.В.Никифоров-Күлүмнүүр 1906 сыллаахха Дьокуускай түрмэтигэр сытан, саха литэрэтиирэтигэр бастакы «Манчаары түөкүн» драматическай айымньытын суруйбута. Бу дыраамата 1908 сыллаахха кинигэнэн бэчээттэнэн, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи кэмҥэ сыанаҕа оонньонон, норуокка киэҥник иһиллибитэ-биллибитэ.

Маны таһынан, Күлүмнүүр бэйэтэ: «Я являюсь основоположником якутской литературы», — диэбит этиитэ баар. Сүдү киһи, ханнык эрэ оҕолуу киһиргэс эбэтэр бэрдимсийэр санааттан, итинник тыллары эппэтэх буолуохтаах. Сахаҕа бастакы драматическай айымньыны суруйбут уонна онто кинигэнэн бэчээттэнэн күн сырдыгын көрбүт суолтатын үрдүктүк тутан, итинник эттэҕэ дии саныахха сөп.

Саха өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи бастыҥ интэлигиэннэриттэн биирдэстэрэ К.О.Гаврилов 1912-1913 сс. «Саха саҥата» сурунаалга бэчээттэппит үчүгэйкээн бэйэлээх хас да кэпсээннээх. Быйыл хаһыакка К.О.Гавриловы, алҕаһаабат буоллахпына, саха прозатын төрүттээччинэн билиниэххэ диир кылгас бэлиэтээһин баара.

Оҥорбут үтүө дьыала умнуллуо суохтааҕын таһынан, өссө өрө тутуллуохтаах. Ол мөккүөргэ турбат. Бу гынан баран, биһиги боростуой дьон, ааҕааччылар, литэрэтиирэни таптааччылар, сорох-сорох түгэннэргэ бутуллан, мунан ылыахпытын сөп курдук балаһыанньа баар. 70 сыл тухары, саха литэрэтиирэтин төрүттээбит дьоммутун, ааттарын ааттаан, ытык кэриэстэригэр сүгүрүйэн кэллибит. Мантан антах хайдах дьаһанабыт? Литэрэтиирэбитин төрүттээбит дьоммутун ахсааннарын элбэтэн биэрэбит дуу эбэтэр «төрүттээччи» уонна «саҕалааччы» тиэрминнэр өйдөбүллэрин чуолкайдаан, чопчулаан биэрэбит дуу?

Итинник ыйытыктаах саха билиҥҥи литэрэтиирэтин ытык кырдьаҕаһа, сааһын тухары литэрэтиирэ чымпыктарын, историятын хасыһан үөрэппит уонна чинчийбит, киэҥ Арассыыйа уонна урукку бырааттыы өрөспүүбүлүкэлэр литэрэтиирэлэрин эргимтэлэригэр биллэр, билиниллэр наукаҕа үлэлэрдээх, бэрэпиэссэр, суруйааччы сойууһун чилиэнэ Николай Николаевич Тобуруокапка тиийэбин.

Кыараҕас ыырдаах мөккүөргэ кубулутумуохха

— Оттон итинник ыйытарыҥ төрүөттээх уонна оруннаах курдук. Дьон бутуллуон сөп. Кылаабынайа, маныаха кэтэх санаалаах, алааһынан, улууһунан ыырдаах кылгас, кыараҕас көхсүлээх мөккүөрү таһаарымыахха наада. Былыр да, быйыл даҕаны олох диэн бараммат байҕал, элбэх биллибэттээх, эмиэ биир оннук таайтарыылаах кистэлэҥнэрдээх, икки атахтаах эт мэйиитинэн мээрэйдээн муҥурун булбат далайа буоллаҕа эбээт.

Билиҥҥи «Саха быһаа­рыылаах тылдьытыгар» «Саҕа­лааччы – туохха эмит төрүт уурааччы, төрүттээччи» дэммит. Аны эмиэ ити тылдьыкка нууччалыы тылбааһыгар «зачинатель, основоположник» диэн сылдьар. Тус бэйэм маннык быһаарыыны кытта сөбүлэһэбин. Күннээҕи туттуу, туһаныы тылыгар-өһүгэр киһи улаханнык араара сатыыра суох курдук. Аны туран, Нуучча тылдьытыгар «Зачинатель – создатель какого-либо направления, школы, учения» дэммит. Өссө «Зачинатель – тот, кто начинает что-либо, основоположник» дэнэр.

Нууччаҕа «зачинатель» уонна «основоположник» диэн тыллары биир өйдөбүлгэ туттуу баар. Нуучча биллиилээх суруйааччыта Леонид Леонов: « Мы имели счастье слышать и видеть зачинателя советской литературы Максима Горького», — диэбиттээх. Ол да буоллар, нуучча литэрэтиирэтигэр сыһыаннаан, бу икки тыл оннук хойуутук туттуллубатын бэлиэтиэххэ сөп. Холобур, энциклопедияҕа Александр Пушкины «Родоначальник новой русской литературы, создатель русского литературного языка» диэн ааттаан киллэрбиттэр. Нуучча литэрэтиирэтин атын классиктарыгар, холобур, И.Крыловка, А.Островскайга уо.д.а. сыһыаннаан, «основоположник» диэн тылы туттубаттар. И.Крылов нуучча литэрэтиирэтигэр үгэ жанрын олохтообут, төрүтүн уурбут киһинэн ааҕыллар кыахтаах курдук эбээт.

Саха литэрэтиирэтигэр кими «төрүттээччинэн», кими «саҕалааччынан» билинэбитий диэн ыйытык үөскүөн сөп курдук. Тоҕо диэтэххэ, биһиги «саҕалааччы» өйдөбүлүн арыый кыарата, намтата тутарбыт баар суол. Оттон «төрүттээччини», ала-чуо литэрэтиирэҕэ сыһыаран, суолтатын дириҥэтэн ылынабыт. Холобурга, Өксөкүлээҕи ааспыт үйэ 70-с сылларыгар «зачинатель» диэн сылдьыбыппыт. Билигин итинник ааттааһыны кини суолтатын намтатыы курдук ылыныы баара мэлдьэх буолбатах.

Урут литэрэтиирэ биир жанрыгар үлэлээбит суруйааччыны литэрэтиирэни төрүттээччигэ киллэрбэт үгэс биһиэхэ баара. Ити инники эппитим курдук, төрүттээччи да, саҕалааччы да нууччалыытыгар да, сахалыытыгар да өйдөбүллэрэ уонна суолталара биирдэр. Арай адьас бутуйбат инниттэн, наука өттүнэн дириҥэтэн суолталаан биэрэн, бастакынан бары жанрга үлэлээбит уонна норуокка биһирэммит, чулуу айымньылардаах суруйааччыга литэрэтиирэ «төрүтүн уурааччы, төрүттээччи» диэн ааты туттуохха сөп буолуо. Оттон саҕалааччыга, эмиэ кини үлэлээбит бириэмэтинэн, норуотугар тугу биэрбитинэн көрөн, литэрэтиирэ чопчу биир жанрыгар бастакынан суруллубут айымньылардааҕын быһыытынан, итинник туспа быһаарыы биэрэн туран, киллэриэххэ сөп. Бастакыта литэрэтиирэ төрүтүн уурдаҕа, иккиһэ – хайа эрэ чопчу жанрыгар саҕалаан, өлбөт-сүппэт айымньылары биэрдэҕэ.

«Ахтыылартан»— саха уус-уран литэрэтиирэтэ саҕаламмыта

Мин тус бэйэм санаабын интэриэһиргиир буоллаххына, саха уус-уран литэрэтиирэтэ Афанасий Уваровскай «Ахтыылар» айымньытыттан саҕаламмыта диибин. Николай Габышев, Георгий Сыромятников, Марта Михайлова уонна мин буоламмыт 1993 сыллаахха таһаартарбыт «История якутской литературы. 1 том.» диэн кинигэбитигэр, 2001 сылга бэчээттэммит «Саха литэрэтиирэтин историята. (19 үйэ иккис аҥаара)» кинигэбэр уонна Валентина Семеновалыын суруйбут «Саха литэрэтиирэтин историята. 1 туома. (19 үйэ ортото — 20 үйэ саҕаланыыта)» кинигэбитигэр ити санааны утумнаахтык бигэргэппиппит.

Маныаха даҕатан, сиһилии соҕус кэпсиир буоллахха, саха биллиилээх суруйааччыта Николай Заболоцкай 1947 сыллаахха А.Уваровскай «Ахтыыларын» туспа кинигэнэн таһаартарбыта. Ол кэмҥэ А.Уваровскай биографиятын, кини олоҕун историятын ситэ билбэттэн да буолуо, бэл «Ахтыылар» ааптардарын аата-суола суруллубатах. Көннөрү Уваровскай эрэ дэммит. Манна биир кэрэхсэбиллээҕэ, Н.Заболоцкай «Ахтыылары» сахалыы бастакы уус-уран литэрэтиирэ айымньыта буолар диэн сыана биэрбит. А.Уваровскай ийэтин, саха дьахтарын туһунан ис-иһиттэн иэйэн-куойан, ураты долгутуулаахтык уонна тапталлаахтык суруйбутун курдук, биһиэхэ биир да саха суруйааччыта күн бүгүнүгэр диэри суруйа илик диэн бэлиэтээбит.

1948 сылтан суруйааччы Николай Габышев А.Уваровскайы үөрэтэр, чинчийэр үлэтин саҕалыыр. Уваровскай төрүттэрин, Эдьигээнтэн көһөн кэлэннэр Дьокуускай Киллэмигэр олорон аһарбыт оҕо сааһын, тугу үлэлээбитин, Иркутскайга, Санкт-Петербурга сырыытын уонна олоро сылдьыбыт сылларын туһунан сиһилии суруйбута баар. Ол сыралаах үлэтиттэн биир паапканы миэхэ биэрбитэ, «туһан, суруй» диэн. Ол үлэтин туһанан, кылгатан 1993 сыллаахха кинигэ суруйан таһаарбытым. Кылгаппыппын сөбүлээбэтэҕэ. Элбэх көлөһүнүн тохпут сырата буоллаҕа. Феодосия Габышева үөрэх миниистиринэн олорон, 1995 сыллаахха «Афанасий Уваровский и его «Воспоминания» кинигэни таһаартарбыта. Ол кинигэҕэ Н.Габышев муспут матырыйаала толору киирбитэ.

Юрий Васильев-Дьаргыстай Турцияҕа үлэлиир кэмигэр А.Уваровскай «Олоҥхо» айымньытын (Эр Соҕотох бухатыыр) туроктыы тылбаастаабыта. Онтон кэлин алтаайдыы тылга эмиэ тылбаастаабыта. Дьаргыстайдыын кыттыгас «Афанасий Уваровский. Жизнь и творчество» кинигэни суруйбуппут. А.Уваровскай «Пин диэн байҕал хомотун кытыытыгар олорор чукуна кыыһын ырыата» диэн тылбааһа Арассыыйа тас өттүнээҕи олохтоох омук литэрэтиирэтиттэн бастакы сахалыы тылбаас буолар. Онон, «А.Уваровскай уонна саха литэрэтиирэтэ» диэн өйдөбүлгэ сыһыаннаан тугу эмэ этэр буоллахха, өрүүтүн «бастакы» диэн тыл туттулла туруоҕа. Дьаргыстай бу айымньы оригиналын булан, тылбааһын кытта тэҥнээн көрбүт этэ.

Мин «Ахтыылары» саха уус-уран литэрэтиирэтин бастакы айымньытыгар киллэрэрбэр маннык төрүттэргэ олоҕурабын. «Ахтыылар» тыллара-өстөрө уу сахалыы. Биһиэхэ күн бүгүнүгэр диэри туттулла сылдьар сомоҕо домохтор хойуутук көстөллөр. Айымньы литэрэтииринэй дьоруойдардаах: бастатан туран, ааптар бэйэтэ, чопчу сирэйдээн-харахтаан ойууламмыт улуу удаҕан Эдьигээн Аграфената, Эдьигээни халаабыт ороспуойдар уонна кинилэр баһылыктара грузин омук киһитэ, баар-суох баайын, эрэллээх доҕорун – ытын – бөрөлөргө тырыта тыыттаран, онтун аһыытыгар икки хараҕын уутунан сууна олорор тоҥус булчута.

Ааптар литэрэтииринэй дьоруойдарын хараактырдарын ойуулуур. Ороспуойдар баһылыктара бар түү бытыктаах, ынырык дьүһүннээх грузин омук киһитэ кыракый Афанасийы түһэҕэр көтөҕөн олорон дойдутун, төрөппүт оҕотун санаан, хараҕыттан уу саккырыы олорор хартыыната. Манна эбэн эттэххэ, Афанасий аҕата Яков Уваровскай Эдьигээҥҥэ ыспыраабынньык, суут-сокуон бэрэстэбиитэлэ. Оннук сололоох киһиэхэ ороспуойдар хаан өстөөх буолуохтарын сөптөөҕө эрээри, киниэхэ уонна дьиэ кэргэнигэр куһаҕаны оҥоруохтааҕар буолуох, төттөрүтүн олус амарахтык сыһыаннаспыттара өссө үгүһү кэпсиэн сөптөөх түбэлтэ буолар.

Киэҥ биллиилээх эпосовед Иннокентий Пухов бу баара эрэ 800 устуруокалаах «Олоҥхо» сюжетын, уобарастарын толору тута уонна биэрэ сылдьарынан, научнай суолтата сүтэ илигин ыйбыта. Оттон тус бэйэм А.Уваровскай «Олоҥхотугар» билиҥҥи саха бэйиэсийэтигэр туттуллар ритмическэй тутуллар араас көрүҥнэрэ барылара баалларын бэлиэтиибин. Онон, А.Уваровскай «Олоҥхо» айымньытыгар саха бэйиэсийэтин сүрүн уобарастарын киллэрбитин таһынан, ону аан дойду билиитигэр таһаарбыт өҥөлөөх киһи буолар.

А.Уваровскай «Ахтыылара» 1848 сыллаахха бэчээттэнэр. Тыл үөрэхтээҕэ, акадьыамык О.Н.Бетлингк саха тылын алпаабытын оҥороругар уонна ньиэмэс тылынан тахсыбыт «О языке якутов» аатырбыт үлэтэ сурулларыгар А.Уваровскай Петербурга олорор кэмэ буолан, күүһүн-уоҕун, билиитин-көрүүтүн туох да харыһыга суох биэрэн туран, көмөлөспүт сүҥкэн үтүөлээх. «Ахтыылар» 1851 сыллаахха тылбаастанан, ньиэмэс ааҕааччытыгар тиийэллэр. Онтон 1861 сыллаахха «Үккэ айан» суруйуута аны француз тылыгар тылбаастанар. Ю.И.Васильев-Дьаргыстай үөрэнээччитэ, турок эдэр тыл үөрэхтээҕэ киһи «Ахтыылары» бэйэтин тылыгар тылбаастаабытын туһунан сураҕы иһиттибит. Бу хайдаҕый?! Сахалыы тылынан суруллубута 170-ча сылыгар чугаһаабыт айымньы билиҥҥэ диэри улуу омуктар тылларыгар тылбаастана сылдьар. Хайдахтаах дьоллоох дьылҕалаах айымньыный! А.Я.Уваровскай, кырдьыга даҕаны, биһиги, сахалар, дьолбутугар төрөөбүт киһи эбит!

А.Уваровскайга сыһыаннаан, өссө биир суолга тохтоон ааһыахпын баҕарабын. Сахалыы суругунан кини аан бастаан Саха сирин кэскилин түстүүр боппуруостары таарыйбыт эбит. Ол курдук, Хотугу муустаах муора суолун аһыы, Өлүөнэ өрүскэ флоту тэрийии, Кэмпэндээйи тууһун туһаҕа таһаарыы, күндү таастары атыылаан үбү-харчыны киллэрии боппуруостарын туруорбут. Сахалыы сурукка аан бастаан диэн хатылаан бэлиэтиибин. Бу этиилэрэ төһө да кылгастарын иһин, Өксөкүлээх 1912 сыллааҕы «Интэлигиэнсийэҕэ суругун» ис хоһоонун кытта толору дьүөрэлэһэр дии саныыбын.
А.Я.Уваровскай «Ахтыыларын» туһунан тус бэйэм түмүктээһиннэрбинэн уонна биир өйдөөх-санаалаах кэллиэгэлэрбинээн кыттыһан туран, саха уус-уран литэрэтиирэтэ бу айымньыттан саҕаламмыта диэн бигэргэтэбит.

Төрүтүн уурбут уонна саҕалаабыт дьоннордоохпут

А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй норуот уус-уран тылынан айымньытыттан, фольклортан үөрэниэхтээхпит диэн этэрэ. Иккиһинэн, атын норуоттар литэрэтиирэлэриттэн үөрэнэргэ ыҥырара. Үсүһүнэн, уус-уран тылбаастан үөрэнэри ыйара. Өксөкүлээх саха хоһоонун суруйуутун үгэһин олохтообут бэйиэт буолар. Норуот тылынан айымньытыгар бэрт элбэх хатылааһын баар, тылынан этиигэ, ону кулгааҕынан истиигэ ол барыта үөрэ-дьүөрэ кэрэтик иһиллиэн сөп. Оттон сурукка ааҕарга атыннык ылыныллыан эмиэ сөп. Өксөкүлээх саха хоһоонугар маны чочуйан, саҥалыы тыыннаан биэрэр. Олоҕун устата үгүһү айбытынан-туппутунан, ол үлэтэ норуотугар киэҥник иһиллибитинэн-биллибитинэн уонна ааҕыллыбытынан, хаһан да өлбөт-сүппэт уһулуччулаах айымньыларынан сахатын литэрэтиирэтин төрүтүн уурбутунан, Өксөкүлээх төрүттээччи буолара саамай сөптөөх.

Күлүмнүүр биир дыраамалаах, Алампа 13 дыраамалаах уонна пьесалаах. Бастакыта саха драматургиятын төрүтүн уурбут киһи. Саҕалаабыт суруйааччы. Алампа бииртэн биир чулуу айымньылары бэлэхтээбит, суруйуунан идэтийэн дьарыктаммыт аарыма суруйааччы. Өссө аһара түһэн, бары жанрга барытыгар уһулуччу талааннаахтык айбыт-туппут, саха литэрэтиирэтэ баарын тухары аата-суола уратытык тутуллан, уратытык ааттанар киһибит.

Дьиҥэр, хайа да түбэлтэҕэ биирэ атынын хайдах да гынан намтаппат. Төрүттээччи да, саҕалааччы да тэҥ өйдөбүллээхтэр. Оҥорон көрөн, утарыта туруортаамыахха эрэ наада. Урукку идеология уонна бэлиитикэ сабыдыалынан, сорох чулуу дьоммутун өстөөх оҥоруу, кинилэри умуннарыы омсолоох быраактыката баара, мэлдьэһиллибэт дьыала. Ким норуотугар туох уонна төһө үтүөлээҕинэн кырдьыктаахтык сыаналанан, историяҕа бэйэтин бигэ миэстэтин булуохтаах. Өркөн өйдөөх, эрдээх санаалаах, итии хааннаах өлбүт өбүгэ дьоммутугар муҥура суох махталбыт бэлиэтэ ол буолуо этэ.

Прокопий ИВАНОВ.