Туймаада туонатыгар дьүрүһүйэн

Омугу сирэйдээн көрдөрүү, омугу аатырдыы – сүүнэ эппиэтинэс. Хомуһу уус охсор, хомуһу киһи тардар. Онон хомус туһугар эппиэтинэс киһиэхэ, өссө бүтүн саха норуотугар сүктэриллэр. Ол аата хомус аныгы социум эйгэтигэр ылар суолтата улаатан иһэригэр, хомус сайдыытын иннигэр турар уустуктары быһаарыыга – саха норуота сирэй эппиэтинэстээх.
— Балаҕан ыйыгар Владивостокка ыытыллыбыт Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форумҥа, Саха өрөспүүбүлүкэтин официальнай дэлэгээссийэтин култуурунай бырагырааматын чэрчитинэн киирсэн, кыттан кэлбиппит, – диэн кэпсээнин саҕалыыр Хомус аан дойдутааҕы муһуойун дириэктэрэ, хомус аан дойдутааҕы уопсастыбатын генеральнай сэкирэтээрэ Николай Шишигин. – Дэлэгээссийэ култуурунай бырагырааматын иһинэн Национальнай художественнай уонна биһиги муһуойдарбыт, опера, цииркэ, эстэрээдэ артыыстара, «Эрэл» норуот үҥкүүтүн ансаамбыла, спортсмен мадьынылар кыттыыны ылбыттара. Биһиги куосумаска көтүһэ сылдьыбыт хомуспутуттан саҕалаан, саха былыргы уонна аныгы уустара охсубут хомустарын арааһын, араас омуктар бып-быыкаа хомустарын кэллиэксийэлэрин көрдөрүүгэ туруорбуппут. Саха үрүҥ көмүстэн киэргэллэрин арааһа, сэлии аһыытыттан оҥоһуктар, «Көмүлүөк» фирма иһитэ-хомуоһа, «Саха-чэй» бородууксуйата туруоруллубуттара. Биһиги 30-тан тахса хомуһу атыылаатыбыт.

Анна Саввина «Дальнай Восток кэнэҕэски куоратын кэрэ кыыһа»

Хомусчут, тойуксут, тэхиниичэскэй наука хандьыдаата, «Якутия» авиа-хампаанньа үлэһитэ Анна Саввина «Дальнай Восток кэнэҕэски куоратын кэрэ кыыһа» куоҥкуруска кыттан, дьүүллүүр жюри биир санаанан бүттүүнүн куолаһын киниэхэ биэрэн, муҥур кыайыылааҕынан тахсан, биир дойдулаахтарын үөрүүбүтүн үрдэттэ. Хомусчуттарбыт Василена Шарина, Георгий Слепцов-Чаҕылҕан үрдүк тэтимнээх дорҕоону ньиргиччи тарданнар, улахан күргүөм дьону олох «ууга-уокка түһэрэн, чачатан» ыллылар. Дьиҥнээҕинэн, хомус дорҕоонун эрэ буолбакка, бэл аатын кытта олохторугар аан-бастакытын истибит уонна билсибит дьон буолуохтаах. Соһуйбуттара уонна сөхпүттэрэ тас көрүҥнэригэр илэ көһүннэ. Хомуспут барахсан аан дойду хайа да муннугар эймэһийэ, дьүрүһүйэ туойдаҕына, тулалыыр эйгэтин бүттүүнүн бэйэтигэр үмүрү тардан ылар уратылаах абылаҥын күүһүттэн, бэл, бэйэбит соһуйан ыларбыт баар суол.
Саха киһитэ оттоон-мастаан бүтүүтэ, кыстыкка киириэн иннинэ, бу ый 28-29 күннэригэр, Хомус муһуойа «төгүрүк остуол» тэрийэн эрэр. Тиэмэтэ — «Хомус: үгэс уонна аныгы кэм». 1991 сыллаахха ыытыллыбыт Варгаан II кэнгириэһигэр үүт-маас маннык боппуруоска эмиэ «төгүрүк остуол» тэриллэн турардаах. Бу түмсүүгэ «Хомус эйгэтин тула санаалар» сүрүн дакылааты И.Е.Алексеев-Хомус Уйбаан оҥоруоҕа. Хос дакылааччыттар – Н.С.Шишигин уонна Н.Н.Бурцев-Бахсы Уус. Сиэксийэлэринэн арахсан үлэлиэхпит. Сүүсчэкэ кэриҥэ кыттааччылаах буолуоҕа диэн сабаҕалыыбыт. Уустар, хомусчуттар, ансаамбыллар, түмсүүлэр салайааччылара, хомуһу бырапагаандалааччылар, хомусчуттар түмсүүлээх нэһилиэктэр баһылыктара, учуонайдар, исписэлиистэр, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ түмсэн ааһыахтара.
Бу тэрээһин хомус инники сайдыытын тускулун (кэнсиэпсийэтин) ырытан оҥоруу үлэтигэр саҕалааһын кэриэтэ суолталаныаҕа. Автономиябыт үбүлүөйүн көрсө, 2018-2022 с.с. хабан, булгуччу хомуспут сайдыытын оҥкулун охсор кэнсиэпсийэлээх буолуохтаахпыт.
Хомус эйгэтин тула быһаа­рыыны эрэйэр уонна ону ирдиир үгүс кыһалҕа баар. Элбэҕи э­ридьиэстии барбакка, хомуһу охсуу, тардыы, хомуска уһуйуу, наукалаах чинчийии, бигэргэммит уонна ылыныллыбыт уопсай терминологияны олохтооһун, о.д.а. боппуруостар тураллар.
Урукку уус бэйэтэ бииргэ олорор түөлбэтин дьонугар анаан хомуһу охсоро. Ол быһыытынан, кини охсубут хомуһа, уһаммыт мала-сала, тэрилэ нэһилиэгин чэрчитин иһинэн, бэркэлээтэҕинэ улууһун ыырын иһинэн тарҕанара. Саха ууһа алларааттан анатыылаах, үөһээттэн үөтүүлээх идэлээх киһи буолар. Кини бэйэтин аатын-суолун кыраҕытык харыстыыра, идэтин чиэһин-бочуотун үрдүктүк тутара. Бу гынан баран, бэрт киһи бэтиэхэтэ, үтүө киһи үөнэ суох буолбат майгытынан, ардыгар «икки илиилээх» ууһунан ааттанан хаалар түбэлтэтэ, сэдэхтик да буоллар, эмиэ тахсара. Маны тоҕо ахтабын?
Билигин саха ууһун хомуһа аан дойдуга тарҕанар, ол эбэтэр атыыланар. Уус киһи барахсан эллээн, чочуйан, нарылаан охсубут хомуһа, көрбүтү эрэ күлүмүрдэс көстүүтүнэн абылыыр, илиитигэр ылбыты эрэ ыксары долгутар, боруобалаан тардан көрбүтү лып-лыҥкынас тыаһынан күндүлүүр бэйэтэ. Бу гынан баран, ол бэйэлээх хомуспут Дьобуруопаҕа, Эмиэрикэҕэ, Ииндийэҕэ, чэ, ханнык баҕарар омук сиригэр тиийдэҕинэ, бэрт сотору кэм иһигэр бастаан харааран баран, дьэбиннэрэн, тыастыын-уустуун букатын кэхтэн хаалан хомотолуур эбит. Билэттиир омуктарым дьоно тус бэйэбэр этэн, кэпсээн тураллар.
Бу этэрим, били, урут ыаллыы алааска олорор киһитэ, инньэ ууһу уһаннаран баран, астымматаҕын биллэрэн, «икки илиилээх», ол аата кимиттэн-тугуттан көрөн уһанар ууһунан үөҕэригэр ханан да, тугунан да сыһыана суох. Сахаҕа, бэйэм билэрбинэн, албын уус диэн суох. Ортоһуор, үчүгэй уонна чулуу уустар бааллар. Уус диэн – идэ. Оттон хайа баҕарар идэҕэ курдук, уһаныы дьыалатыгар даҕаны аҥаардас чулуулар эрэ баар буолуохтарын сатаммат. Дьыала төрдө биһиги уустарбыт уһанар матырыйаалларын хаачыстыбатыгар сытар. Үрдүк хаачыстыбалаах дьэбиннирбэт ыстаал тимиртэн оҥоһуллубут эрэ буоллаҕына, күүстээх сииктээх килиимэт усулуобуйатыгар барсар кыахтаах. Биһиги билиҥҥи хомуспут тимирэ ол усулуобуйаны тулуйбакка «килиимэттиир», түмүгэр туһатыттан тахсар.
Биһиги, аан дойдуга аатырар хомустаах дьон, мааркабытын үрдүктүк тутуохтаахпыт. Үрдүк хаачыстыбалаах дьэбиннирбэт ыстаалтан хомуһу охсуу үлэтин процеһа ыараан уонна уһаан биэрэрэ өйдөнөр. Өссө атын уустуктар баар буолуохтарын сөп. Ону уопсай сүбэнэн уонна күүһүнэн кыайыахпытын наада. Аны адьас олох судургу суол кыайан быһаарыллан биэрбэт курдук. Хомуспут угуллан сылдьар хаатын үксүгэр олус боростуой көстүүлээн оҥоробут. Дьиҥэр, уустарбыт санааларын уурдахтарына, киһи хараҕа халтарыйар гына уһулуччу сиэдэрэй көстүүлээн оҥороллор эбээт. Сахабыт сирин, саха норуотун ааттарын ааттата сылдьар Хомуспутугар сыһыаннаан, болҕомтоҕо тутуллубат бытархай, аанньа ахтыллыбат суолталаах диэн туох да суох буолуохтаах.
Хомуһу бөлөҕүнэн тардыыга кыараҕас киэпкэ киирэн хааллыбыт. Солист хомусчут таһаарар дорҕооннорун бүтэһик түһүмэхтэрин бүттүүн бөлөҕүнэн хатылаан тардыы судургу ньыматынан бардыбыт. Тутатына истээччи дууһатыгар тиийэр, элбэх тардааччыга дьүөрэлээх ураты баай дорҕоон кыайан иһиллибэт буолан иһэр. Бөлөҕүнэн тардыыны иилиир-саҕалыыр, салайар дьоммут бу боппуруоска үлэлэһэллэрин күүтэбит. Маныаха Бүлүү Дьөккөнүгэр Айаал Дмитриев салайааччылаах «Хомусчаан» оҕо ансаамбыла, Иванида Бугулова салайар куораттааҕы «Эйээр» уонна Агния Жиркова салайааччылаах куораттааҕы «Этигэн хомус» ансаамбыллар бу проблемаҕа ылсан үлэлэһэллэрин бэлиэтиир наадалаах.
Үчүгэй хомусчут, норуотун төрүт дорҕооннорун этигэр-хааныгар иҥэринэн сылдьар, айдарыылаах муусукаан буоларын таһынан, өбүгэтин үгэстэрин, омугун олоххо сыаннастарын өрө тутар, ол туһугар эппиэтинэһин өйдүүр киһи буолуохтаах. Хомусчут, туох ханнык иннинэ, саха хатыламмат дорҕоонун уонна уратылаах этигэн хомуһун бэриниилээх кулута буолар. Итинник кулутунан буолар дьол баҕалаахха эрэ барытыгар тиксибэт. Публиканы сөхтөрөр соругунан буолбакка, кинини толкуйдатар, кинилиин биир сорунан-муҥунан ыалдьар, биир үөрүүнэн олорор сыалы ситиһэргэ суоттаныахтаах. Ол тэҥэ, хомуһун тардарыгар истээччитэ кимин-тугун, төһө бэлэмнээҕин учуоттуохтаах. Ыарахан уонна уустук дьыала буолан баран, саха хомусчута бэйэтигэр булгуччу үрдүктэн үрдүк, ыарахантан ыарахан сыалы туруорунуохтаах. Чэпчэки суолу талар, ону тутуһар түбэлтэтигэр, айар үлэ дьоллоох муҥун, үрдүк үөрүүтүн биллим диир кыахтаныа дуо?
Аныгылыы дьаһанары ким да бобор, хааччахтыыр туһа суох. Төттөрүтүн, ким баҕарар үөрүүнэн ылыныаҕа уонна айхал­лыаҕа. Ыстадьыйыаннарга, болуоссаттарга, киэҥ уораҕайдарга дохсун тэтимнээх тыаһы-ууһу тоҕу тардан, дьиктилээх дорҕооннорунан толорон, сүүһүнэн киһини үөрдүү-көтүтүү, үҥкүүлэтии, дьоҥҥо кэрэ түгэннэри бэлэхтээһин үрдүк үөрүүтэ, ама, туохха тэҥнээх буолуой?!
Саха былыргы хомуһа сүнньү­нэн кэпсиир аналлаах хомус эбит диэн толкуйдуубун. Ол оччотооҕу саха киһитин айыллыбыт айылгытыттан, кини итэҕэлиттэн, олоҕун-дьаһаҕын майгытыттан, аар айылҕатыттан ситимнээҕэ. Иитиллэн олорор айылҕатыгар үҥтэҕинэ-сүктэҕинэ, бу чэҥ муус дойдуга аал уотун начааскыга да сөҕүрэтэн көрбөккө отуннаҕына, наҕыл тэтиминэн эрээри туппутун ыһыктан биэрбэт майгынан үлэлээ­тэҕинэ эрэ, кини ыал-күүс буолан олох олорор, удьуорун ууһатар кыахтааҕа. «Саллаҕар бастаах саха урааҥхай барахсан, санаата салыйар, санаарҕыыр-мунчаарар күнүгэр, ыллыыр ымыы чыычаах буолаҥҥын сахалыы саҥараар, киһилии кэпсээр, хомолтотун халбарытаар, үөрүүтүн үксэтээр», — диэн алҕаан туран, Үрүҥ Аар Тойон тимир хомуһу Орто дойдуга түһэрбитэ үһү.
Урукку саха хомуһун ити аналынан туттара. Чуумпутук, наҕыллык тардан санаатын тар­ҕатара, көхсүн кэҥэтэрэ. Иччилэри, айыылары кытары кэпсэппит кэриэтэ сананара. Ыарахан олоҕор үөрүү кыымнара саҕыллалларыгар эрэлэ күүһү­рэрэ.
Хомус биһиэхэ, сахаларга, үгэстэрбит төрдүгэр турар суолтата хаһан да суураллыбатын! Былыр да, быйыл да Хомус өрүүтүн биһигини кытта! Кэскиллээх кэпсэтии таҕыстын, соргулаах сыал-сорук ылылыннын!