Василий Сивцев: «Тыл улуу муоратыгар тыыланаммын, эрдииһиттии мин билиннэхпинэ…»

Ол эрээри биирдэ эмэтэ да буоллар, эн хараҕыҥ далыгар дьиҥнээх айымньылар, поэттар хоһоонноро түбэһэллэрэ бырааһынньыкка тэҥнээх. Биир оннук кинигэнэн лирика, публицистика нөҥүө олоҕу хайдах ылынарын хомоҕой хоһоонноругар, суруйууларыгар тиһэр саха народнай поэта Василий Сивцев «Төрүт дорҕоон» диэн сонеттарын хомуурунньуга буолла. Бу – кини 21 үйэҕэ киирэн баран уонча сыл тухары айбыт, талыллыбыт сонеттарын хомуурунньуга.

Биири бэлиэтээн эттэххэ, Василий Сивцев бэрт эдэриттэн тылбаасчыт быһыытынан биллибитэ. Саха оҕолоругар «Чиполлино мүччүргэннээх сырыылара» диэн итальянец Джанни Родари бэртээхэй айымньытын тылбаастаабытын кырабытыгар төрөөбүт тылбытынан умсугуйа ааҕар буоларбыт. Оттон бүгүн, алтынньы 23 күнүгэр Италия коммунист суруйааччыта Джанни Родари төрөөбүтэ 95 сыла туолар бэлиэ күн үүннэ.

Василий Сивцев айар үлэтин кэтээн көрдөххө, кини былыргы Барҕарыы үйэтин поэттара Данте, Петрарка, Шекспир, нуучча улуу поэттара А.Пушкин, В.Брюсов, И.Северянин, саха поэзиятын маастардара И.Арбита, В.Миронов, И.Артамонов, И.Гоголев – Кындыл, о.д.а. холоммут поэзия бу уустук көрүҥүн – сонеты суруйуу­нан дьарыктаммыта балайда буолла. Ол түмүгэр сонеттарын хас да кинигэтэ тахсан, ааҕааччылар, кириитиктэр, айар дьон үтүө сыанабылларын ылбыта.

Бу поэзия уустук көрүҥэр хоһоон айааччылар бэркэ ыарырҕаталлара, сонет былыргыттан баар классическай каноннарын, уларыйбат халыыбын тутуспат да түгэннэрэ баар эбит. Сонет классическай көрүҥүнэн түөрт строкалардаах икки күппүлүөт (катрен дэнэр) уонна үстүү строкалаах икки кэнники күппүлүөт (терцет) буолаллар. Маныаха сонет строкалара булгуччу 11,10 сүһүөхтээх буолуохтаахтара ирдэнэр. Бу айымньыга строка ахсаана барыта 14.

Бүтэһик икки строкаҕа сонет түмүк санаата этиллэр.

Василий Сивцев бэйэтэ этэринэн, саха ырыатыгар-хоһоонугар, тойугар алталыы, сэттэлии, тоҕустуу сүһүөхтээх строкалар чэпчэкитик тахсаллар, оттон айааччылар 10, биитэр 11 сүһүөҕү ыарырҕаталлар эбит. Онон саха поэттара, бэл нуучча улуу поэттара сонеттарыгар ити сүһүөҕү толору тутуспаттара баар суол. Катреннарга рифма куустарыы ньыматынан кытаанахтык тутуһуллар.

Василий Тарасович, тылы имитэн-хомутан, сыралаһан, сонет үрдүк таһымыгар тириэрдибит киһи буоларынан, биир идэлээхтэрин, саха поэттарын айымньыларыгар сонет классическай көрүҥэ хайдах киирбитин сыаналыыра сиэрдээх. Кини Иван Гоголев – Кындыл аатырбыт 150 сонетыгар Шекспир форматын кыайа-хото сайыннарбытын уонна тиһэх икки строкатыгар бөлүһүөктүү түмүктээһиннэрэ дириҥинэн, логикатын күүһүнэн Шекспир айымньыларыттан итэҕэһэ суохтарын этэр. Ол эрээри улуу поэт сонеттара көҥүл сүһүөхтээхтэр, онно болҕомто ууруллубатах эбит.

Василий Сивцев бэйэтэ билинэринэн, түөрт сүүстэн тахса көҥүл формалаах, (сүһүөх өттүнэн) сонеты суруйан эрэ баран, кэлин 10, 11 сүһүөхтээх сонеты баһылыырга уонча сыл тиритэ-хорута үлэлээбит. Оттон сонетын ахсаана барыта 604 буолбут! Бу, дьиҥэр, элбэх, Саха сиригэр, баҕар, атын да сирдэргэ, итиччэ сонеттаах поэт баара дуу? Кини: «… классическай форма бары каноннарын тутуспут тиһэх 150-ча сонеты элбэх көлөһүнүм тохтон, тылым барана-барана, быста-быста салҕанан суруйдум диэн поэзияны дьиҥнээхтик таптыыр доҕотторбор, күндү ааҕааччыбар, этиэхпин баҕардым. Дьэ уонна сөп буоллум дии саныыбын, итинэн саха поэзиятыгар биир саамай уустук форманы киллэрэ сатаатым диэхпин сөп», – диэн 2010 с. бэс ыйыгар «Туймаада уоттара» хаһыакка «Сонет туһунан» ыстатыйатыгар суруйбут.

Дьэ, ити курдук, сонет туһунан сырдата түһэн баран, поэт 2013 сылга «Сайдам» издательствоҕа тахсыбыт «Төрүт дорҕоон» диэн кинигэтин туһунан тугу этиэххэ сөбүй?
Аатыгар сыһыаннаан эттэххэ, ааптар саха поэта, суруйааччыта буоларынан, сахатын тылын үөһэ кэрдиискэ, төрүт дорҕоонун аан дойду улуулара сөбүлээн айар сонеттарын таһымыгар таһаарбытын бигэргэтэр. Бииртэн биир сонеты аахтахха, поэт 10, 11 сүһүөхтээх строкаларыгар санаатын сахалыы сайа эппит, сонун уобарастары киллэрбит, бөлүһүөктүү түмүктээһиннэри оҥорбут. Биир тылынан эттэххэ, сонеты толору баһылаабыт.

Кинигэҕэ барыта 141 айымньы киирбит. Бу хомуурунньук бастакы сонета оруобуна 2001 сыл тохсунньу 1 күнүгэр суруллубута бэлиэ буолар. Ол аата поэт саҥа үйэни саҕалыыр күнү сонеты айыыттан саҕалаабыт. Бүтэһик 141-с сонета 2010 сыл муус устарыгар суруллубут. Онон уон сыл тухары бу көрүҥ бары ирдэнэр каноннарын толору тутуһан, сахалыы тыыннаан хоһооннорун айбыт.

йэ айылҕатыгар чугас поэт үгүс сонеттарыгар тус санаа­ларын тулалыыр эйгэ көстүүлэригэр дьүөрэлии тутан ааҕааччыга тиэрдэрэ ылыннарыылаах. Холобурга ыллахха, 124-с сонетыгар үгүс саха киһитигэр чугас өйдөбүлү тилиннэрэн, маннык суруйар:

Тиит күөх лабаатыттан дыргыйан кэлэр:
Тилэхпэр тиийэ мутукча сыта,
Тигинээн киирэр алааһым кута,
Тиргиллэр эдэр сааһым миигин күүтэр.

Тиргэҕэ иҥнибит куһум, барааҕым
Тилигирии мөхсөрүн көрөбүн.
Тиийэн кэлэ турар бу өйдөбүлү
Тибиилээх сылларбар умнубатаҕым.

Титииккэ ынах ыыр эбэм саҥата
Тиэргэнтэн тэйиччи иһиллэрэ,
Тиэтэллээх туттуута, түргэн хаамыыта

Тэтими, күүрээн көҕүн биэрэрэ,
Тэлибирэс тэллэхтээх ырбаахыта
Тэйиэккэлиирдии күөдүллэнэрэ.

Кини лирик-поэт быһыы­тынан, дьахтарга, олоххо тапталын хоһуйбут, айар үлэтигэр анаабыт, олох дириҥ суолтатын ылыммыт бөлүһүөктүү строкалара элбэхтэр. Бу туһунан биир идэлээхтэрэ, кириитиктэр сыана быһыахтара турдаҕа.

Саха ааҕааччытыгар кэрэх­сэбиллээҕэ диэн, Василий Сивцев сонеттарын хомуурунньугар, үөһэ ахтыллар сонетын да ыллахха, строка иннигэр биир тэҥ дорҕооннору – аллитерацияны туттуута элбэҕэ сөхтөрдө.

112-с сонетын строкаларыгар:
Олоҕу оройуттан кыайа тутан
Олорон ааспыт эдэр күннэрбин
Ончу кэмсиммэккэ кэпсэнэбин –
Орто дойдуну аастым ортотунан.

Онно баара: куолдьаарыы, куодарыһыы,
Оҕолуу окко-маска билкиллии.
Очуртан охтуу, иһэн кэбиһии,
Оттомо суохтук бас-баттах тыллаһыы.

Оройго бэриллэн сыһыйан барыы
Олус үчүгэй кэмэ баар буолар,
Онтон кэлэр тиллии, эстии, барҕарыы.

Оннооҕор күөх сулустар сууллаллар.
Олоҕу сатаан түмүктээн аатырыы,
Онтон матан ытыс соттуу да баар.

Манна кини строкалар иннилэригэр «О» дорҕоону кыахтаахтык туттубута көстөр, ити кини айымньытыгар төрүт сахалыы ураты уобарастааһыны, итэҕэтиини биэрэр.

Василий Сивцев сонеттарын биир тыынынан ааҕаҕын. Ол кистэлэҥэ кини көннөрү көстүүлэргэ олох дириҥ суолтатын этэригэр, ааҕааччыга сырдык санаалары саҕарыгар, ааҕар киһини бэйэтин олоҕор холуу көрөн толкуйдатарыгар сытар быһыылаах. Элбэҕи эппэккэ эрэ, поэзияны төрдүттэн билэр, баһылаабыт дьон сыанабылларыгар сигэнэбин.

Саха народнай поэта Рафаэль Баҕатаайыскай кини «Күһүн» диэн хомуурунньугар киирбит айымньыларга сыһыаннаан маннык эппиттээх: «Василий Сивцев олох муудараһын үөрэтэригэр Семен Даниловы боҕуодьулаабыт; таптал кистэлэҥин арыйарынан Бүөтүр Тобуруокапка ханыыласпыт; уобараһы сонунтан сонуннук туттарынан Иван Гоголевка дьүөрэлэспит», – диэн, ааптар үтүө үгэстэргэ үөрэнэн, бэйэтин суолун солообутун этэр. Уонна саамай суолталааҕа диэн, Василий Сивцев сонет форматын саха поэзиятыгар бигэргэппитин бэлиэтээн, маннык түмүктүүр: «Сонет форматын 10,11 сүһүөхтээх строкаларын бастакынан киллэрэн, өссө эбиитин сахалыы өйдөннүн диэн аллитерацияны тутуһан суруйбут сонеттара биһиги поэзиябыт чаҕылхай ситиһиитин курдук көстүөхтээхтэр».

Кини бу хомуурунньугар киирбит бэртээхэй сонеттара, үгүс сылларга тыл күүһүгэр абылатан айбыт хоһоонноро, поэзия уустук көрүҥүн – сонеты саха поэзиятыгар бигэтик олохтообута, сайыннарбыта Василий Сивцевкэ П.А.Ойуунускай аатынан литературнай бириэмийэ бэриллиэн сөптөөҕөр үгүс ааҕааччыны итэҕэтэр буолуохтаах диэн санаабытын этэбит.

Бу суруйууну поэт бэйэтин айар идэтигэр анаабыт сонетынан түмүктүүбүн.

Хоһоону суруйбатах күннэрим
Сүтэриллибит күннэр кэриэтэлэр.
Умнуллубут, уоруллубут эбиттэр
Хоһоону суруйбатах күннэрим.

Аһыллан туран айбатахпына
Кууран-хатан, сүтэн-иҥэн хаалабын.
Эттэтэбин, ыарыыга ылларабын
Этигэн тылы булбатахпына.

Тыл барахсан тыыллан кэллэҕинэ
Тыҥ хатыыта мин бухатыыр буолабын –
Дьоллоохпун тыл күүһү биэрдэҕинэ.

Тыл улуу муоратыгар тыыланаммын,
Эрдииһиттии мин билиннэхпинэ –
Ылыаҕым дьон-сэргэ ытык алгыһын.

Елена БАИШЕВА,
ааҕааччы, суруналыыс.