Үйэлэри уҥуордаабыт үтүө ааты өрө тутан

Тыл этэн кыттыбыт дьон, түмсүү салайааччыта Михаил Дмитриевич Егоров, кини солбуйааччыта Юрий Наумович Иванов, холкуос чилиэнэ, үйэтин тухары ыччат сүөһүнү төлөһүтүүгэ олоҕун анаабыт үлэ ветерана, бэйэтин кэмигэр Москваҕа бүтүн Россиятааҕы тыа сирин уус-уран самодеятельноһын көрүүгэ бастаан, Кремль дыбарыаһыгар түмүктүүр концерт киэргэтиитэ буолбут норуот ырыаһыта, сцена ветерана Евдокия Максимовна Иванова – Хаарылык Дуунньа, өр сылларга Хорула нэһилиэгэр сопхуос отделениетыгар, салалтатыгар өйүн-санаатын ууран үлэлээбит-хамсаабыт Семен Григорьевич Никифоров, Ион Отчутов сиэнэ Туйаара Никитична Николаева уонна да атыттар саҥа кинигэ нэһилиэк ити кэминээҕи олоҕун үйэтитэр, историческай, социальнай-экономическай уонна сиэр-майгы өттүнэн иитэр суолтатыгар тохтоотулар. Тэрээһин кыттыылаахтара РСФСР уонна Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, «Бочуот Знага» уордьан кавалера, ССРС кинематографиятын туйгуна, Российскай Федерация бочуоттаах кинематографиһа Иван Спиридонович Жараев кинигэ ис хоһоонугар тохтоон, тус ахтыытын, сыанабылын кэпсиир видеотун сэргээн иһиттилэр. «Бичик» национальнай кинигэ кыһатын аатыттан кинигэни бэчээккэ бэлэмнээбит редактор Наталья Игнатьева «Үйэлэри уҥуордаабыт үтүө аат – Дьуона Оччуутап» кинигэ «Саха сирин үлэһит дьоно» сериянан тахсыбытын ыйда итиэннэ кинигэ суолтатыгар санаатын үллэһиннэ.

Кинигэни Гаврил Степанов иилээн-саҕалаан, бэчээккэ таһаартарбыт. Гаврил Степанов тыл этиитигэр кинигэ тахсыытыгар өйөбүл-тирэх буолбут Ил Түмэн депутаттарыгар Антонина Григорьеваҕа, Владимир Прокопьевка уонна Василий Иннокентьевка тус бэйэтин уонна олохтоох нэһилиэнньэ барҕа махталын тиэртэ. Итини сэргэ кини нэһилиэк килбэйэр киинигэр көстүүлээх миэстэҕэ И.Н.Отчутов бюһун итиэннэ Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыыны уһансыбыттарга икки стеланы туруорууну норуот депутаттара Антонина Афанасьевна уонна Владимир Михайлович ис сүрэхтэринэн ылынан, өйдөөн, улахан көмөнү оҥорбуттарын бэлиэтээтэ. «Хорула» түмсүү салайааччыта Михаил Егоров улуус саамай ыраах сытар кырыы нэһилиэгин кыһалҕаларын быһаарыыны тус накаас быһыытынан ылынан үлэлиир норуот депутата Антонина Григорьеваҕа олохтоох нэһилиэнньэ махталын тиэрдэн туран, киниэхэ Ньурба улууһун Хорула нэһилиэгин бочуоттаах киһитин үрдүк аатын иҥэриигэ быһаарыы ылыллыбытын туһунан иһитиннэриитэ тэрээһин кыттыылаахтарын биһирэбилинэн, ытыс таһыныытынан доҕуһуолланна.
Антонина Григорьева Хорула олохтоохторо Кыайыы 70 сылыгар анаан киэҥ далааһыннаах үлэни ыыппыттарыгар тохтоон тыл эттэ. «Ньурба оройуонуттан уоттаах сэриигэ 2 754 киһи ыҥырыллыбытыттан 1 509 буойуммут төрөөбүт түөлбэлэригэр төннүбэтэхтэрэ», – диэтэ кини уонна Улуу Кыайыыны тыыл үлэһиттэрэ, кырдьаҕастар, ийэлэр, оҕолор бэйэни харыстаммат килбиэннээх үлэлэринэн аҕалсыбыттарын бэлиэтээтэ. «Кинигэҕэ холкуостаахтар күн тахсыаҕыттан хара киэһээҥҥэ диэри Кыайыы туһа диэн күүстээхтик үлэлээбиттэрэ сырдатыллар. Маннык кинигэ тахсыыта, туох да саарбаҕа суох, үүнэр көлүөнэ ыччаты төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолууга иитэр-уһуйар сүдү суолталаах», – диэн эттэ Антонина Григорьева.
«Өктөөп төлөнө» холкуос 1937 сыллаахха тэриллибит. «Торуудьааҥҥа, Сабыылаҕа, Тыһаҕаска, Көтөрдөөххө, Быһыттаахха саҥа солооһун бааһыналарын мас суханан, табыыканан бэрт элбэх бааһыналары оҥорон, бурдук ыһыытынан дьарыктаммытынан бараллар. Оҕолуун-улаханныын да ордубакка бары үлэлииллэр. 1940 сс. Дьуон Ньукулаайабыс Ньурбаҕа киирэн, Антоновкаттан Өлөксөөндүр кэриэйи кэпсэтэн, көһөрөн таһааран Торуудьааҥҥа, Тыымпылыырга хортуоппуй, хаппыыста, эриэппэ, турунуопус олордуутун саҕалыыр. Умсаннаахха, Булдугур Кулуһуннааҕар, Ойуур Кулуһуннааҕар уонна Тыымпылыырга улахан иэннээх бааһыналары оҥортоон, бурдук ыһыыта саҕаланар. Саҥа сиртэн уонна эмньик сиртэн бурдук үрдүк үүнүүтүн ылан, «Өктөөп төлөнө» уонна «Энгельс» холкуостар Бүтүн Россиятааҕы Тыа Хаһаайыстыбатын Ситиһиитин быыстапкатын кыттыылааҕа буолаллар», – диэн саҥа кинигэҕэ РФ Журналистарын союһун чилиэнэ, Хорула бочуоттаах олохтооҕо Иван Николаев суруйар.
Ити курдук күүрээннээхтик үлэлээн, «Өктөөп төлөнө» сүөһү, сылгы иитиитигэр, сир үлэлэригэр нуорматын аһара толорон, 1940 с. Саха АССР Совнаркомун уурааҕынан Саха АССР холкуостарын Бочуотунай дуоскатыгар киллэриллибит, үс сыл субуруччу Союз НХСБ-н (ВДНХ) кыттыылааҕынан буолбут. 1940 с. холкуос ССРС улахан быыстапкатыгар иккис истиэпэннээх дипломунан, 10 тыһ. солк. харчынан, бэрэссэдээтэл Дьуона Оччуутап «Ирбис» диэн германскай мотоциклынан, өйдөбүнньүк кинигэнэн бириэмийэлэммиттэр, бурдугу үүннэриигэ үрдүк көрдөрүүлэри ситиспит бэрэссэдээтэл Дьуона Оччуутап аата НХСБ Бочуотун кинигэтигэр кыһыл көмүс буукубанан суруллан, үйэ-саас үйэтитиллибит. Бэрэссэдээтэл бэйэтигэр бэриллибит мотоциклын молотилкаҕа атастаһан, холкуоһугар аҕалан үлэлэппит. Бурдук тардар миэлиҥсэттэн бурдугу саас ахсын хас эмэ атынан Ньурбаҕа тиэйэн киллэрэр эбиттэр.
Ити ситиһиилэр барылара холкуостаахтар бэйэни харыстаммат күүстээх үлэлэрин түмүгэ этэ. «Ходуһаҕа, бааһынаҕа үлэ сарсыарда 5 чаастан саҕаланара, киэһэ 10 чааска түмүктэнэрэ», – диэн суруллар кинигэҕэ.
И.Н.Отчутов сиэнэ Туйаара Николаева эһэтин олоҕо кини биэс сиэнигэр, икки хос сиэнигэр салҕанарын, кинигэ суруллар кэмигэр кини эһэтэ дьон-сэргэ, нэһилиэк туһугар ыыппыт үлэтин, олоҕун туһунан элбэҕи билбитин-көрбүтүн бэлиэтээн туран, кинигэни билиһиннэриини тэрийбит, эһэтин туһунан үтүө ахтыыларын эппит-тыыммыт биир дойдулаахтарыгар махтанна.

Елена Иванова.