Ыраас хомунньуус этэ

Өрөспүүбүлүкэ ытык суру­налыыһа, 84 сааһыгар диэри суруйар идэтин сөҕүөрүппэккэ сылдьар Дмитрий Пухов хомуйан, таҥан оҥорбут, «Бичик» кинигэ кыһатын «Саха киэн туттар дьоно» сиэрийэтинэн тахсыбыт «Николай Николаевич Барашков» кинигэтин тутан олоробун. Ким хайдах саныырын, сыаналыырын билбэтим, тус бэйэм маннык уонна маныаха хабааннаах кинигэлэри сөбүлүүбүн. Тоҕо?

Саха сирин бэлиэ дьонун туһунан суруйууттан ааҕааччы ол туһааннаах киһи тус олоҕун, үлэтин-хамнаһын, дьиэ кэргэнин туһунан эрэ буолбакка, оччотооҕу кэм быһыытын-майгытын, дьонун-сэргэтин, мөккүөрдээх, охсуһуулаах түгэннэрин кытта билсиэн, санаатыгар санаа, толкуйугар толкуй эбиниэн сөп. Ааспыт кэм, эйэлээҕиттэн-охсу­һуулааҕыттан тутулуга суох – бу история. Оттон ол ааспыт кэм бэлиэ киһитин кытта билсиһии, баҕар, бүтүн үйэ да кэм ааспытын иһин, история күлүм гыммыт түгэ­нигэр сыстан ылыы буолар.

Ол онуоха сүрүн дьоруой кыһыла-үрүҥэ, хомунньууһа-дэмэкирээтэ, тойоно-батараага туох да оруола суох. Чаҕылхай лиичинэс буолуон наада, дьонугар-сэргэтигэр, норуотугар тугу ту­һалаабыта, оҥорбута, кэннигэр туох кэскиллээҕи хаалларбыта – бастакы суолталаах.
Аҕа саастаах биир идэлээ­ҕим, уруккута тойонум, улаханнык убаастыыр киһим Д.И.Пухов хомуйан оҥорбут кинигэтин кытта билсэн баран, итинник сөҥөн сылдьар урукку санаам тус бэйэбэр өссө бигэтийдэ.

Бэйэтин кэмин биир бэлиэ киһитэ Н.Н.Барашков туһунан суру­йууларга «батараактан – обкуом сэкирэтээригэр» дэнэр олохсуйан хаалбыт тыллар уруккуттан баалларын курдук өйдүүбүн. Арай урукку өттүгэр, ити тыллары сэбиэскэй тутулу киэргэтии быһыытынан ылынан, кулҕааҕым таһынан аһарар эбит буоллахпына, билигин атын санааны укта. Сэбиэскэй былаас дьону маассабай үөрэхтээбитин таһынан, норуот адьас үөһүттэн, сүнньүнэн кини хараҥа араҥатыттан арааһынай талааннары булан таһаартаабыта сөҕүмэр суол. Уһулуччулаах салайааччылар, полководецтар, учуонайдар, испэсэлиистэр, айар үлэһиттэр, тыл кыайан тиийбэт төһөлөөх талааннар тахсыбыттарын эридьиэстииргэ. Дьэ, кырдьыга, талааннар норуокка бааллар уонна киниэхэ кистэнэн сыталлар! Дьиҥэр, норуокка үчүгэй усулуобуйаны тэрийиэххэ, сөптөөх кыахта эрэ биэриэххэ наада, талааннары төрөтөрүнэн кини хаһан да тутайыа, быстыа суоҕа.

Манна даҕатан эттэххэ, бүгүҥҥү Арассыыйа норуотун үөрэхтээһинигэр сыыһа суолу тутуста. Ол тугун, тоҕотун быһаарса сатаамыахха, үгүс киһи ити боппуруоска бэйэтэ толкуйдааҕа эрэбил. Билигин элиитэҕэ уонна баай кылааска эрэнии, кинилэри өрө тута сатааһын, дойду инникитин кинилэри кытта сибээстииргэ холонуу баар. Дьиҥнээх олоххо норуот уонна элиитэ икки ардыларыгар дириҥ чөҥөрө хаспах хаһылынна.

Оттон Николай Барашковпытыгар төнүннэххэ, 1905 сыллаахха төрөөн баран, арыычча обургу сааһыттан батараактаан айаҕын ииттэн сылдьыбыт. Биир күн оскуола паартатыгар олорботох киһи. Оччотооҕу саха ыччата дьолломмут Дьокуускай куоратыгар киирэн үлэ булбакка, куорат ыалларын кирдэрин-хохторун ыраастаан киэһэ аһыырын булунан сылдьыбыт киһиэхэ, ким өй укпута эбитэ буолла, биэнньиэргэ киирэр санаа көтөн түспүт. Обкомуол тэрилтэтигэр тиийэн ол баҕатын биллэрбитигэр, соһуйааччы да, күлээччи да тэҥинэн баар буолбут. 21 саастаах сиппит киһи биэнньиэргэ киирээри ыйыталаһа турара, кырдьыга даҕаны, умнуллубат хартыына эбитэ буолуо.

Ити 1927 сылга Николай Барашков «баҕалаах биэнньиэрин» оннугар хомсомуолга киирэр, ликбиэскэ үөрэнэн илиитин баттыыр киһи буолар. Салгыы, улахан дьирээлэһиинэн, сэбиэскэй-бартыыйынай оскуола курсаана буолар. Үөрэнэ сылдьан Тулагы сэбиэтин сэкирэтээринэн үлэлиир. 1929 сылга хомунньуус баартыйа чилиэнэ буолар. Үөрэҕин бүтэрэн, БСК(б)П Мэҥэ Хаҥалас оройуонунааҕы кэмитиэтигэр бырапагандыыстыыр. 1931-1933 с.с. Москубаҕа БСК(б)П КК икки сыллаах бартыыйынай кууруһун истээччитэ. Манна сыһыаран эттэххэ, Николай Николаевич 1955 сыллаахха БСК(б)П КК иһинэн үлэлиир үс сыллаах Үрдүкү баартыйа оскуолатын күнүскү салаатын, онно үрдүттэн олорон, үөрэнэн бүтэрбитэ. Онон Николай Николаевич атын ханнык да идэлээх үөрэххэ сыстыбатах, дьиҥ «бартыыйынай хатарыллыылаах» киһи этэ.

Маннык киһи туһунан, кини үлэтин биографиятыттан хабан ахтыбатахха, ол улахан итэҕэс буоларын таһынан, өссө кыайан өйдөммөт түгэннэри үөскэтиэн сөп.

1933 сыл – БСК(б)П Са­ха сиринээҕи обкуомун үнүс­түрүүктэрэ. 1933-1939 с.с. – БСК(б)П Уус-Алдан оройуо­нунааҕы кэмитиэтин 1-кы сэкирэтээрэ. 1939—1942 с.с. – Дьокуускайдааҕы холкуоһунай оскуола дириэктэрэ. 1942-1947 с.с. – Чурапчы оройуоннааҕы сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. 1947-1952 с.с. – Мэҥэ Хаҥалас райкомун 1-кы сэкирэтээрэ. Баартыйа үрдүкү оскуолатын кэнниттэн ССКП обкуомун тыа хаһаайыстыбатыгар отделын сэбиэдиссэйэ. 1956 сылга ССКП обкуомун сэкирэтээринэн талыллар уонна 1961 сылга бу дуоһунаһыттан босхолонор. «Хатас» сопхуос дириэктэринэн үлэлии олорон, 1961 сылга олохтон туоруур.

Чурапчыга оройуон сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир кэмигэр, 1944 сыллаахха оройуон үлэһиттэрэ бурдугу үүннэрии судаарыстыбаннай былаанын ситиһиилээхтик толорбуттарын иһин, Н.Н.Барашков Аҕа дойду сэриитин ll истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыта. Маны таһынан Николай Николаевич Ленин уордьанынан, икки «Бочуот бэлиэтэ» уордьаннарынан уонна икки «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.
Н.Н.Барашков Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи Vlll сийиэстэрин дэлэгээтинэн (1934 с.), Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи суһал ыҥырыылаах lX сийиэстэрин дэлэгээтинэн (1936 с.) уонна Сэбиэттэр Vlll сийиэстэрин СКСК чилиэнинэн талылла сылдьыбыта. САССР бастакы, үһүс, төрдүс уонна бэһис ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата.

Николай Николаевич кэргэнэ Анна Петровна Бурцевалыын 7 оҕону (5 уол, 2 кыыс) төрөтөннөр дьон, ыал-күүс оҥортообуттара. Билигин сиэннэр, хос-хос сиэннэр олоҕу салгыыллар.

Николай Барашков олорбут уон­на үлэлээбит кэмин ылан көрүөҕүҥ. Сүүрбэһис үйэ бастакы аҥаара. Бу кэмҥэ аҥаардас Арассыыйаҕа үстэ өрөбөлүүссүйэ туран, букатын саҥа былаас олохтоммута. Икки Аан дойду уонна Гражданскай сэриилэр уоттара күүдэпчилэммитэ. Саҥа былаас улахан охсуһуулаахтык атаҕар турбута. Кулаактааһын, кэлэктииптээһин, ис өстөөҕү эһии сиэртибэтэ суох буолбат. Мөлүйүөнүнэн киһи өлүүлээх-сүтүүлээх улахан хоргуйуулар турбуттара. Тохтуу-тохтуу салҕанан бара турбут бэлитиичэскэй эрэпириэссийэ сиэртибэтэ күн бүгүн да чуолкайдана илик. Сэбиэскэй Сойууска дьон сүүрбэһис үйэ 50-нус сылларыттан эрэ арыычча киһилии аһыыр уонна таҥнар кыахтаммыта.

Ити эрэй-муҥ өттүттэн ыллахха. Хайдахтаах да ыар кэмнэргэ олох бэйэтэ син-биир кыайан этиллибэт кэрэлэрдээх, үлүскэн үөрүүлэрдээх. Николай Барашков уонна кини көлүөнэтэ туһугар бэйэлэрэ дьоллоох этилэр. Үгүс үөрүүнү көрсүбүттэрэ, сырдык эрэлинэн олорбуттара уонна үлэлээбиттэрэ. Киһи барахсан, былыргыттан быйылгыга диэритин, айыллыбыт айылгыта уларыйбат – ол кини бэйэтин сир киининэн сананар бэйэмсэх өйө-санаата. Аан дойду кини иннинэ айыллыбыт эбит да буоллаҕына, ол барыта куһаҕан, акаары, хараҥа эбитин, ала-чуо киниттэн эрэ саҕалаан сырдык саарыстыба олохтонуохтааҕар сүр бигэ эрэмньилээх буолуу – олоххо өрүүтүн баар көстүү.

Биһиги бүгүн дьобуруопалыы үөрэхтэммит, эмиэрикэлии дэмэкирээтийбит дьон сэбиэскэй кэмҥэ олорон, үлэлээн кэлбит аҕа көлүөнэлэрбитин күлүү-элэк оҥостуох, акаарыларынан ааттыах курдук майгыннанабыт. Ол эрэн, хайабыт да билбэт эбээт, кэлэр көлүөнэлэр биһигини, бүгүҥҥү «олох хаһаайыттарын», туох күлүүгэ-элэккэ туруоруохтарын. Үрдүк өһүөлээх тойон-хаан да буол, хаһыытыыр харчылаах олигарх да буол, дэмэкирээт атыыра, бэлиитик биһирэмнээҕэ, баартыйа буура да буол – син-биир бары сэмэҕэ-суҥхаҕа туруохпут турдаҕа.

Үс улахан оройуону быһаччы салайбыт, өрөспүүбүлүкэни салайсыбыт Николай Барашков чиэһинэй ыраас хомунньуус буоларын кыратык да саарбахтаабаккын. 1961 сыллаахха баартыйа обкуомун бастакы сэкирэтээрэ С.З.Борисов сорунуулаах «туруулаһыытынан» Николай Барашков сэкирэтээриттэн босхолонор. Ууратыллыбыт сүрүн куоһурунан анал тыа хаһаайыстыбаннай үөрэҕэ суоҕа буолбут. Үлэлээбитин, салайбытын усталаах туоратыгар тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан кэлбит киһини «анал» үөрэҕэ суоҕун саҥа «билэн», эһэн таһаардахтара ол. Үрдүк үлэттэн уураталларыгар 56 саастаах киһи.

Аҕалара өлөрүгэр сэттэ оҕоттон үс улахаттара устудьуоннар, уоннааҕылара оскуола дьоно. Ийэлэрэ Анна Петровна эдэриттэн үчүгэй иистэнньэҥ, дьиэтигэр-уотугар дьаһаллаах дьахтар буолан, оҕолорунаан суулаһан олорон дьон оҥортообут сүүнэ үтүөлээх эбит. «Тойон ойоҕо» буолан туһаммыта диэн, Сэргэлээххэ сайылык сирэ ылан, хаптаһынан дьиэ туттан, хортуоппуй, оҕуруот аһа олордунан күннээҕи олохторугар улаханнык эбиммиттэр.

Обкуом сэкирэтээрэ киһи харчыны таптамматаҕын, кэртиэс дьиэ туттубатаҕын, сири харса суох хаһаамматаҕын быһыытынан, билигин акаарынан ааҕыллыан сөп эбитэ буолуо. Дьэ, ол эрэн, үлэ киһитэ, ыраас хомунньуус Николай Николаевич Барашков, итинник киниэхэ сирэйигэр эппит да буоллар, бука, ону аахса барыа суох этэ диэн бигэтик эрэнэбин. Боруоста, кини ону өйдүө суох этэ. Ол онуоха кэмэ атын, быһыы-майгы оннук этэ диэтэхтэринэ, соччо сөбүлэһимээри гынабын. Уонна өссө онуоха эбэн, оччолорго өй-санаа, чиэс-суобас, сиэр-майгы эмиэ атын этилэр диэхпин баҕарабын.

Прокопий ИВАНОВ.