Төрөөбүт дойдум сайдарын туһугар

Мин бөһүөлэгим билиҥҥитэ уонна инники кэскилэ

Мин Саха сирин саамай уhук хоту өттүгэр, Анаабыр улууһугар Үрүҥ Хайа диэн ааттанар сиргэ олоробун. Төһө да ыраах сыттар, биһиги бөһүөлэкпит атын сирдэртэн уратыта суох. Дьиҥэр, аан дойдуга киһилээх, оскуолалаах хотугу эргимтэҕэ саамай уһук сир дииллэр. Олорор сирим нэлэмэн туундара. Элбэх күөллэрдээх, систэрдээх. Манна мас, от үүммэт. Ханна да тур, аһаҕас сир. Бөһүөлэкпин таптыыбын. Ыраах бардахпына ахтабын.

Үрүҥ Хайа арыы үрдүгэр турар. Биһиэхэ кыhыммыт олус тымныы, сотору-сотору күүстээх буурҕа түһэр уонна полярнай түүннэр буолаллар, оттон сайын күммүт киирбэт, төгүрүччү тыгар. Саҥа кэлбит киһи түүнүн-күнүһүн бутуйар. Биhиги хоту дойдубут олус кэрэ, ураты айылҕалаах, ыраас салгыннаах. Сайынын араас кыhыл, саһархай, күөх сибэккилэр, кырачаан хатыҥчаан үүнэллэр. Биһиги ол кырачаан хатыҥчааны уохтала диэн ааттыыбыт. Өссө саас араас элбэх чыычаахтар, көтөрдөр: эмилдэ, моонньоҕон, сыа мурун, хаас, чаайка, сар, пит, туллук көтөн кэлэллэр. Манна таба иитиитинэн дьарыктанар ыстаадалар бааллар, кинилэр көһө сылдьаллар. Олохтоох дьон элбэхтик балыктыыллар. Ону таhынан биhиги оройуоммутугар промышленность сайдыбыт, алмаас хостууллар. Онон атын сиртэн элбэх дьон кэлэн үлэлиир.
Биhиги бөһүөлэкпитигэр кулун тутар ыйга саҥа культурнай киин аһыллыбыта, онно сынньанарга аналлаах барыта баар: концертыыр саала, библиотека, кафе, музей, үҥкүү уонна уруһуй студиялара, киинэ театра. Кулууп аһыллыытыгар биһиги Ил Дархаммыт Айсен Николаев кэлэ сылдьыбыта. Биhиэхэ улахан икки этээстээх кыраhыабай оскуолалаахпыт, улахан икки этээстээх саҥа детсадтаахпыт, саҥа спорт саалата тутуллан үлэҕэ киирбитэ, дьон олорор дьиэлэрэ тутуллубуттара, бу барыта толору хааччыллыылаах дьиэлэр. Бөһүөлэк сотору кэминэн барыта тупсаҕай, хааччыллыылаах буолуо диэн эрэнэбин. Эдэр ыаллар саҥа улахан кыраһыабай дьиэлэри тутталлар. Кинилэр олорор сирдэрин “саҥа бөһүөлэк” диэн ааттыыбыт. Мин эһэм уонна эбэм ол бөһүөлэккэ олороллор. Дьиэлэрэ саҥа. Биһиги урут тутуллубут дьиэҕэ олоробут. Баҕар, сотору саҥа бөһүөлэккэ саҥа дьиэни туттуохпут.
Үрүҥ Хайам Анаабыр өрүс үрдүгэр турар. Өрүспүт Лаптевтар муораларыгар түһэр. Өрүс порда баар. Сайынын танкердар котельнайдарбытыгар уматыгы аҕалаллар. Кыһынын дьиэлэрбит сылаас буолаллар. Бөһүөлэккэ саҥа нефтебаза баар, кыһын уота куорат курдук тыгар. Онно элбэх массыыналар солярканы, бензини таһаллар. Араас массыыналар сылдьалларын көрөбүн, наһаа улахаттар, вольбалар эмиэ бааллар. Баҕар, сотору мин итинник массыынаҕа үлэлиэм. Оттон аҕам эмиэ суоппар, билигин суол оҥорооччунан үлэлиир. Онно массыынаҕа кыһын эрэ үлэлииллэр. Суолбут өрүс тоҥноҕуна эрэ сылдьарга аһыллар.
Бөһүөлэкпитигэр балыыһа баар, кини эргэ дьиэҕэ үлэлиир.Мин баҕа санаам диэн, саҥа балыыhа тутуллуон уонна Үрүҥ Хайаттан оройуон киинигэр Сааскылаахха диэри cиринэн суол оҥоhуллуон баҕарабын. Тоҕо диэтэххэ, сайын суол суоҕар дьон айанныырыгар наhаа ыарахан. Администрация, МУП, уруккунан совхоз хонтуората, биир сиргэ баар. Онно интернат эмиэ баар. Инникитин мин бөһүөлэкпэр саҥа администрация уонна оҕолорго интернат дьиэлэрэ тутуохтарын наhаа баҕарабын. Сайыммыт кылгас, онон оҕуруот аһа сиппэт. Онон сайын улахан теплица тутуохтарын баҕарабын, онно биhиги оҕурсуу, помидор, хортуоска уонна да атын үүнээйилэри үүннэриэ этибит, ол олус үчүгэй буолуо этэ. Өссө биhиэхэ ууну ыраастыыр станция, ууну ыраастаан дьиэлэргэ турбанан ыытара буоллар, иhэр уубут ырааhырыа этэ. Сылы быһа уунан хааччыллыах этибит.
Бөһүөлэкпэр сибэкки үүннэрэр оранжерея, онно араас мастар үүнэллэрэ буоллар, кыһын, сайын ыраас кислородтаах салгынынан тыыныах этибит. Оҕолор ыалдьыа суох этилэр. Манна бассейннаах буоллун. Оччого харбыырга үөрэниэх этибит. Сайын хаһан да сөтүөлээбэппин.
Мин баҕа санаабын барытын суруйдум, инникитин бу барыта олоххо киирэрэ буоллар, тапталлаах Үрүҥ Хайам сайдыа, үүнүө, чэчириэ, олохпут тупсуо этэ. Оччоҕо мин наhаа үөрүөм, астыныам этэ.

Вася Егоров,
Үрүҥ Хайа орто оскуолатын 5 кылааһын
үөрэнээччитэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус
II истиэпэннээх лауреата

Сахам сирин олоҕун тупсарарга бэлэммин

Саха сирэ – мин дойдум. Урут-уруккуттан мин өбүгэлэрим төрөөн-ууһаан олорбут сирдэрэ. Онон мин төрөөбүт дойдубар, киһи буолан кэлбит сирбэр ытык иэстээхпин дии саныыбын.

Билигин биһиги олохпутугар туох буола турарый? Сайдыы, уларыйыы. Олох сайдыытын батыһа биһиги, сахалар, иннибит диэки сайдан иһиэхтээхпит. Хас биирдии киһи сахатын билинэн туран, норуотун туһугар кыһаллыахтаах. Кыра норуот өлөр-сүтэр биричиинэтэ элбэх: арыгы, табах, наркотик, айылҕаны харыстаабат буолуу, сиэри-туому кэһии, араас буруйу оҥоруу, бар дьону убаастаабат буолуу. Төрөөбүт республикабыт сайдарын туһугар саха дьоно бары биир сомоҕо буолан, күүскэ турунан иннибит диэки хардыылыахтаахпыт. Ол иһин сомоҕолоһуу диэн баар. Ол аата демократия дьиҥ сайдыыта. Ыччат олох мөкү өттүн батыспат өйдөөх-санаалаах буолуохтаах.
Бу билигин Сахабыт сиригэр туох хамсааһыннар буола туралларын бары истэ-билэ сылдьабыт. Бу барыта бэйэ-бэйэни өйдөһүү суоҕуттан. Манна мин сахалар өттүлэриттэн аһары түһүүлэри истибитим. Ити төттөрүтүн биһигини түһэн биэрии эрэ буолар. Сомоҕолоһуу диэн бэйэ-бэйэни түһэн биэрбэккэ, бары биир киһи курдук бэйэбит санаабытын тиэрдии, туруорсуу буолар дии саныыбын. Сороҕор истээччибин: «Хара омуктар – хара үлэһиттэр», — диэн тыллары. Бу дьону сэнээһин, дьону күөттээһин дии саныыбын. Алдьархайга күөттээһин туох да үчүгэйгэ аҕалбат. Дьон хаһан өйдүүрэ буолла, куһаҕан норуот диэн суох, бааллар куһаҕан дьон. Аан дойдуга араас омук дьоно атын сиргэ тиийэн үлэлииллэрэ элбэх. Манна миграннары үлэлэтэргэ республика, Россия сокуоннара чуолкай, аһаҕас көстүүлээх уонна ону булгуччу толорторор, ирдиир буолуохтаахтар. Оннук буолбатаҕына, барыта билиҥҥи буола турарын курдук, хатылана туруо.
Иккис улахан проблемабытынан айылҕабытын айгыратыы диэн көрөбүн. Айылҕа – биһиги сүдү баайбыт, тыыннаах буолар уйабыт, киһи буолар кэскилбит. Киһини «разумный» дииллэрин соччо сөбүлэспэккэ олоробун. Тоҕо диэтэххэ, киһи ханна сылдьар, олорор да, онно барытыгар тулалыыр айылҕаны алдьатыы, сүһүрдүү, имири сотуу бара турар. Билигин өлбүт өрүстэр баар буоллулар. Бүлүү эбэни ылан көрүөҕүҥ. Маннык эбэлэр өлүтэлиир түбэлтэлэригэр биһиги, олохтоох норуот, хайдах дьылҕаланабыт? Киһи барыта былыр-былыргыттан уу тула түөлбэлээн олорор. Уу – олох төрдө, иитэр-аһатар ийэҕэ тэҥнээх. Дэлэҕэ «эбэ» диэн ааттыахпыт дуо?! Өлүөнэ эбэҕэ химическэй собуоту тутаары гыналлар. Кими абырыыр собуот норуот дьылҕатын сарбыйан туран тутуллуохтааҕый?! Биһиги тоҕо итини сомоҕолоһон утарбаппытый?! Саха сирэ элбэх күөллээх, өрүстээх. Ол барыта Өлүөнэ эбэ уутуттан угуттанан, тымырданан олорор. Үлэни булуохха сөп, кыһалыннахха. Оттон маннык эбэни тилиннэрэргэ айбыт айылҕа бэйэтэ да кыаҕа тиийбэт ини.
Маны таһынан төрөөбүт Сахабыт сиригэр өссө да ыарахаттар, моһоллор элбэхтэр. Барытын биирдэ суох гынан көннөрөр кыах суоҕун иһин, кыралаан хардыы оҥорон үчүгэй олоххо тиийиэхпит дии саныыбын. Өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ биир санаанан куоластаабыт Ил Дархаммыт Айсен Николаев биһиги эрэлбитин түһэн биэриэ суоҕа диэн эрэнэбин.
Тус бэйэм төрөөбүт төрүт дойдум – Сахам сирин олоҕун тупсарарга бэлэммин. Сыаллаах, соруктаах, олохтоох өйдөөх-санаалаах үтүө киһи буолан биһиги, саха норуотун кэлэр кэнчээритэ, ыччаттара, дойдубутун сайыннарыахпыт.
Сардаана Безносова,
Л.Н. Харитонов аатынан Горнай улууһун
Маҕарас орто оскуолатын 10 кылааһын үөрэнээччитэ