“Чысхаан дойду сылаас тыыннааҕа”

Күндү ааҕааччылар!

Бу ааһан эрэр 2018 сылга саха норуотун тапталлаах суруйааччыта, уус-уран тыл маастара Николай Максимович Заболоцкай – Чысхаан төрөөбүтэ 110 сылын өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн үрдүк таһымнаахтык бэлиэтээтибит. Эһиги дьүүлгүтүгэр Российскай Федерация үтүөлээх учуутала уонна Россия норуотун үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ, Н.М. Заболоцкай – Чысхаан аатынан Томтор орто оскуолатын литературнай, кыраайы үөрэтэр музейын дириэктэрэ Мария Поликарповна Боярова ыстатыйатын таһаарабыт.

Ил Түмэн депутата Василий Местников

Саха биир биллиилээх поэта Николай Босиков эппитинии, “Тымныы полюһун биир эйэҕэстэн эйэҕэс, элэккэйтэн элэккэй, мааны майгылаах, күнү бараппат дьаныардаах, өр кыкырыйан, аалан, үтүө уус курдук уһанан, чочуйан суруйар суруйааччыта – Николай Максимович Заболоцкай — Чысхаан сэтинньи ыйын 21 күнүгэр Өймөкөөн улууһун Үчүгэй нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Уон икки оҕолоох ыалтан “абааһыттан куоттаран” биир аатынан ааттаммыт үс Ньукулайдар эрэ ордон хаалбыттара.

Суруйааччы буолбут бастакы Ньукулай 1921 сыллаахха Кириэс-Томтор 4 группалаах оскуолатыгар үөрэххэ киирбитэ. Учууталынан таайа Иван Семенович Слепцов диэн киэҥ билиилээх, П.Ойуунускайы кытта бииргэ үөрэммит, Н.Д. Неус­троев курдук бөдөҥ суруйааччы чугас табаарыстаах, сатабыллаах уонна кыһамньылаах киһи буолбута, бэйэтигэр олордон уолу билии сырдык аартыгар дьулуһар баҕатын күөдьүппүтэ, элбэх үтүөҕэ уһуйбута. Оскуола попечителинэн бу кэмҥэ аҕата Максим Васильевич Заболоцкай этэ.

Гражданскай сэрии мэһэйдээн Николай Заболоцкай икки сыл үөрэммэккэ күһэллибитэ.

Саха литературатын төрүт­тээччи, чинчийээччи уонна айанньыт А.Е.Кулаковскайы бу кэмҥэ көрсүбүтэ. Бастаан Үчүгэйгэ сирдьит уол оруолун толоро сылдьан, Өксөкүлээх Өлөксөй абылыыр, дьикти дириҥ ис хоһоонноох айымньыларын сөҕө-махтайа истибитэ. Итинтэн ыла бэйэтэ этэринии,  “үөрэх туомалаах киһи” Алексей Елисеевичтан хас көрүстэҕин аайы ып-ыраас буочарынан суруллубут уһун ньолбоҕор хордуон киниискэтин уларсан, таптаабыт хоһооннорун устан ылар буолбута. Кулаковскай Үчүгэйгэ ыалга биллэрик ороҥҥо иттэнэ түһэ сытан: “Чуучугуруур туус тумус, чаачыгырыыр таас таҥалай, бүрүө харах, бүтэй мүлгүн, төгүрүк төрбүү кынат, ала кутурук, тайбыыр дьаҕыл, сүҥкэн эрэли, хомпоруун хотой кыыл”, – диэн субу баардык, киһи өйүттэн арахсыбаттык дьикти үчүгэйдик ааҕарын, онтон сөхпүт санаатын күүһүн хаһан да умнубат этэ. Ити көрсүһүүлэр Николай Заболоцкайга, оччотооҕу чороччу улаатан эрэр уолчааҥҥа уус-уран тыл күүһүн-күдэҕин, кэрэтин, абылыыр дьоҕурун аан бастаан дууһатыгар иҥэрбиттэрэ.

Кыра оскуолалар сабылланнар, 1924 сыллаахха Уолбаҕа 5-6 кылаастары биир сыл иһигэр үөрэнэн бүтэрбитэ. Үөрэҕин Дьокуускайдааҕы педтехникумҥа үлэлии-үлэлии салгыыр. Николай Заболоцкай өссө техникумҥа үөрэнэ сылдьан “Маяк” диэн литературнай куруһуокка киирбитэ. Ыччат олох бары салаатыгар кэрэ кэскилгэ тардыһар көҕө, активноһа өрө көтөҕүллүбүт  биир суол бэлиэтинэн  уус-уран литератураҕа, оччолорго тэриллэр литературнай куруһуоктарга түмсүү, литератураҕа бэйэ күүһүн боруобаланан көрүү буолара.

1928-1929 сылларга “Хотугу ыччат”, “Эдэр большевик” хаһыат­­тарга эппиэттиир секретары­нан, кэлин “Кыым” “хаһыакка ыҥырыллан үлэлиир. 1933 сылтан маҥнай үөрэх инспекторынан, онтон Чурапчытааҕы уонна Дьокуускайдааҕы техникумнарга учууталлыыр.

Николай Заболоцкай  “Биир буулдьа бэйэбэр”, “Анды саҕана” диэн маҥнайгы холонууларын сүүрбэлээҕэр “Хотугу ыччат” хаһыакка  Амма Аччыгыйа редакциятынан бэчээттэппитэ.

1935 сыллаахха  П.А.Ойуу­нускай Москваҕа аспирантураны бүтэрэн кэлбитин кэннэ, Саха АССР Совнаркомун иһинэн Тылы уонна культураны үөрэтэр научнай институту  тэрийбитэ. Ити саҥа уонна эппиэттээх үлэҕэ сүрүн литература уонна фольклор салаатын салайтара эдэр суруйааччыны Н.М. Заболоцкайы ыҥырбыта.

Бу кэмтэн ыла Н.Заболоцкай элбэҕи эрэннэрэр литературнай критик быһыытынан биллэн барбыта. Уус-уран литератураны кытта тилэх баттаһа үөдүйбүт литературнай-критическай өй-санаа оччолорго саҥа сүһүөҕэр туран эрэр кэмэ этэ. Саха литературатын революция иннинээҕи айымньыларыгар сыана бэриллибитэ, саҥа үөскээбит  литература уон сыллаах тэтимнээх сайдыытын ырытан түмүк оҥоһуллубута.

Н.М. Заболоцкай төрөөбүт литературатын маҥнайгы сити­һиилэрин, итэҕэстэрин ырыҥалаан, чөмчөтөн, кини салгыы сайдыытыгар көмөлөһүөх баҕата тус бэйэтин айар интэриэһин баһыйан “Саха литературатын историятын очеркалара” диэн дойдутун литературоведениетын историятыгар бастакы боччумнаах үлэни суруйбута. Бу кинигэ П.А.Ойуунускай редакциятынан 1937 с. бэчээттэммитэ.

1938 иэдээннээх сыл общество, норуот олоҕун хара тыыннаабыта. Сыл саҕаланыыта П.А.Ойуунускай “норуот өстөөҕө” аатыран хаайыллыбыта. Кинини кытта тэҥҥэ саҥа олох туһугар турууласпыт, Саха сирин автономията атаҕар турарыгар олохторун анаабыт, норуоту салайсыбыт бастыҥ дьоннорбут инникилэрэ туора сотуллубута. Николай Заболоцкайы от ыйын 18 күнүгэр хаайбыттара. “Контрреволюционнай-националистическай тэрилтэ чилиэнэ буола сылдьан, Саха АССР үөрэхтээһинин наркомун Жирков ыйааҕынан буржуазнай-националистическай суруйааччылар Кулаковскай, Софронов, Неустроев үлэлэрин саха литературатын программаларыгар киллэрэн, советскай оскуолаларга контрреволюционнай национализм идеяларын тарҕатарга олук уурбут” диэн буруйдаан туран, дьиэтиттэн ньэҥнийэ сылдьан, кинилэр быһаарыыларынан, саамай былааһы утарарын туоһулуур докумуоннары: Тыл уонна культура научнай институтун араас  былааннарын, саха тылын уонна литературатын программаларын, Д.К.Сивцев  уонна А.И.Софронов үлэлэрин уонна Софронов дневнигин илдьэ барбыттара. Алампа Архангельскай түрмэтиттэн босхоломмут үөрүүтүн суруйбут, буруйа суох хаайылла сыппытын, дьиҥнээх дьол көҥүл диэн буоларын суруйбут тыллара силиэстийэлиир дьоҥҥо Заболоцкайы  норуот өстөөҕө оҥоро сатыырга биир сүрүн биричиинэ буолбута бүгүҥҥү киһи ааҕарыгар сүөргүтэ дьулатар.

Исимбаев диэн следователь  58 ыст. 2 уонна 7 пууннарыгар эбии 11 ыстатыйаны киллэрбит. Онто кылгатан эттэххэ: “Сэриилээх-сэптээх баандаларынан былааһы былдьааһын, Советскай Союзтан республиканы араарар сыалтан омук государстволарын кытта дуогабар оҥорсооһун, государствоны утары үлэ ыытааһын”… эҥин диэн суруктары архыып дөкүмүөннэриттэн аахтахха уонна итинник суостаах-суодаллаах норуот өстөөҕүн сытыары-сымнаҕас, киһи киэнэ сэмэйэ Николай Максимович уобараһыгар тэҥнээн көрдөххүнэ, туох тылларынан саллыбыт санааҕын кыайан тиэрдиэххин билбэккин.

Ити бар дьон өйүттэн-санаа­тыттан ааһан-арахсан биэрбэт дьалхааннаах кэмнэргэ оччотооҕу норуот өстөөҕөр тиксэр туох баар накаастабылы барытын көрсөн, күҥҥэ биир курууска тымныы ууну кытта сүүстүү грамм хара килиэбинэн аһаан, муустаах умуһахха атаҕа дүлүҥ курдук иһиэр диэри туруоруллан, көхсүн уҥуохтара тостуохтарыгар диэри үнтү сынньыллан, сыыҥка, уоспа ыарыылартан ордон сору-муҥу көрсүбүтэ. Итинник ыарахаттарга түбэһэн баран өй-санаа өттүнэн өлөн-охтон биэрбэтэҕэ, киниэхэ холобурунан, үҥэр таҥаратынан, тардыһар чыпчаалынан учуутала П.А.Ойуунускай этэ.

Хаайыыга сытан Ойуунускайы кытта түрмэ олбуоругар тиһэх көрсүһүүтүн, харахтарынан эрэ кэпсэтэн ааспыттарын, ис дууһаларыгар тута сылдьар этиэхтээх тылларын тиэрдэр кыахтара суоҕуттан дууһалара аймаммытын туһунан бэйэтин ахтыытыгар Николай Максимович суруйан хаалларбыта.

Буруйдааҕа кыайан дакаастаммакка, ол оннугар доруобуйата улаханнык айгыраан, Н.Заболоцкай хаайыыттан босхолонон баран кинигэ издательствотыгар үлэлээбитэ. Кыыс оҕото хаайыыга сыттаҕына өлбүтэ, кэргэнэ арахсан атын киһиэхэ барбыта, дьиэтэ-уота суох  турар бэйэтинэн хаалбыта барыта олоҕор ыарахан охсуу буолбута. Редакция диваныгар дьон үлэҕэ кэлиэхтэригэр диэри утуйан ыларын, баралларыгар соҕотоҕун суруйа, үлэлии  хаалар биричиинэтин бииргэ үлэлиир дьоно кэлин билбиттэрэ.

Ити дьыл күһүнүгэр Дьокуус­кайдааҕы пединститукка  үөрэнэ киирэр  уонна 1944 сылга нуучча тылын уонна литературатын учууталын дипломун ылар, итиэннэ институкка 19-с  үйэтээҕи нуучча литературатын курсугар лекция ааҕар. 1948-1949 сылларга Саха АССР Наркомпроһугар инспектордыыр. Саха литературатын оскуолаҕа үөрэтэр учебниктарын уонна программаларын суруйарын салгыыр.1964 сылтан ыла Николай Максимович “Хотугу сулус” сурунаалга проза отделын сэбиэдиссэйинэн утумнаахтык, таһаарыылаахтык үлэлиир.

Н.М.Заболоцкай бастакы айымньыларыттан ыла туспа суоллаах-иистээх, ааҕааччыны умсугутар талааннаах суруйааччы быһыытынан биллибитэ. Кини литератураҕа “Ньукуус”, “Дьүлэй Ньукуус”, “Сэттэ Бытык”, кэлин олохтоохтук киирбит “Чысхаан” диэн псевдонимнарынан биллибитэ. Ол туһунан өссө 60 сааһын бэлиэтиир юбилейыгар Константин Туйаарыскай оон­ньоон:  “Дьүдэх түүлгэ түҥнэстибэтэх Дьү­лэй да аатырдаргын, чуор-сэргэх кулгаах улахана, кыҥастаһар кыраҕы харах сытыыта эйиэхэ баар. Сэттэ бытыктаныахтааҕар буолуох, сэттэ да тыһыынча бытыктан, эн кырдьыбат сүрэхтээх эбиккин. Чысхаан тымныы оройуттан, тылга ньургун уус Ньукуус, күн да уһунун, дьыл да үгүһүн курдук үлэлээн үллэҥнэт!” — диэн суруйбуттаах.

Суруйааччы саха үлэһит, дьадаҥы дьоно дьоллоох-соргулаах олоххо тардыстыыларын күүһүн, гражданскай сэрии чаҕылхай хартыыналарын, тыа дьоно күннээҕи күүрээннээх үлэлэрин бэйэтин айымньыларыгар иҥэн-тоҥон долгутуулаахтык ойуулаабыта. Егор Федоров, филологическай наука кандидата мындыр бэлиэтээһининэн, “Н.М.Заболоцкай айымньыларын биир кэрэ-бэлиэ сорҕотунан сиртэн саҥа сэрбэйэн эрэр кыра оҕо хараҕа аһыллан, өйө-санаата уһуктан, тулалыыр эйгэни сыыйа-баайа анааран, олох уопутун күнтэн күн иҥэринэн иһиитин итэҕэтиилээхтик ойуулааһына буолар”. Ону тоһоҕолоон, Егор Шестаков — Эрчимэн бу курдук суруйбуттаах: “Тымныыттан тымныы дойду сылаас тыыннааҕа кини… Николай Максимович — дьиктилээх маастар. Кини кэпсээннэрэ, сэһэннэрэ эдэр киһи илиитинэн суруллубут курдук истиҥ эрээрилэр, ис-иһиттэн түгэхтээх, үтүө юморынан сырдатыылаах бэриллэр буоланнар ордук уустуктар, кэрэлэр…”.

Н.М.Заболоцкай — Чысхаан “Үрүҥ сүүрүктэрэ”, “Ферма олох­тооҕо”, “Сайылыкка”, “Дьэл­­лик кэпсээннэрэ”, “Болот моһуо­гуруулара”, “Күн да уһун” сэһэннэрэ, “Дабаан”, “Мин сүрэх хайам”, “Индигирка” уо.д.а. кэпсээннэрин хомуурунньуктара ааҕааччылар улахан кэрэхсэбиллэрин ылбыттара. Театральнай искусствоны таптааччыларга “Саҥардыыҥҥыттан”, “Тарабукиттар кэргэттэрэ”, “Бодорустахха — бодоҥ биллэр”, “Биһиги умнубаппыт” уо.д.а. пьесалара биллэллэр.

Оттон “Мааппа” (күн бүгүнүгэр диэри театр, кулууп сценаларыттан түспэт, үгүс киинэ оҥоһуллар Мааппата!) ким уйулҕатын хамсап­патаҕай, сор-муҥ суолламмыт Мааппаны аһыйан ким сүрэҕэ аймамматаҕай?!  

Н.М.Заболоцкай айымньыларын нуучча биллиилээх үгүс суруйааччылара — И.Рахтанов, И.Дудин­цев, Ю.Казаков, М.Усцелемова уо.д.а. тылбаастаабыттара. Билигин араас архыыптартан чуолкай­даа­тахха, кини айымньылара Москваҕа эрэ буолбакка, урукку Советскай Союз республикаларыгар, Украинаҕа, Молдавияҕа, Казахстаҥҥа, оннооҕор Болгарияҕа  тахсыталаабыттар уонна ол дойдулар ааҕааччыларын биһирэбилин ылыталаабыттар эбит. Аҥардас “Индигирка” Москваҕа 30000, “На земле Ючюгея” 50000 экземплярдарынан тахсыталаабыттар.  Ордук чугастык Николай Максимовиһы кытта Семен Виленскай уонна Берта Бабина-Невская диэн литератордар сибээстэспиттэр эбит. Бу дьон биһиги Николай Максимовичпытыгар сыһыаннара ураты итиитин, болҕомтолооҕун биричиинэтин биһиги эмиэ кинигэни бэлэмнии сылдьан өйдөөбүппүт. Бу биллэр литературнай критиктар, тылбаасчыттар, уруккута биһиги Халымабыт лааҕырдарыгар түбэһэ сылдьыбыт, эмиэ эрэйи-муҥу эҥэрдэринэн тэлбит дьон кэлин Москваҕа “Колымское братство” диэн литературнай общество тэрийээччилэрэ эбит. Бу дьон чугастарыгар дьылҕалара бараата эмиэ биричиинэ буолуох курдук.

Николай Заболоцкай бэйэтэ эмиэ классическай уонна советскай литература үгүс айымньыларын талааннаах тылбаасчытын быһыытынан биллэрэ. А.Пушкин “Капитанын кыыһын”, “Белкин сэһэннэрин”, “Дубровскайы”, Антон Чехов кэпсээннэрин, Н.Островскай “Ыстаал хайдах хатарыллыбытай” диэн романын уонна да атын суруйааччылар романнарын тылбаастаабыта.

“Хотугу  сулус” сурунаалга  проза отделын салайа сылдьан үгүс эдэр суруйааччыларга күүс-көмө буолара. Ол курдук Василий Яковлев “Өрүстэр кирбиилэригэр” романын суруйарыгар анаан Чурапчыга баран олоро сылдьыбыттаах, Прокопий Чуукаар “чиҥин-чаҥын, бэртээхэй суруйааччытын” бэлиэтии көрөн аҕалыы көмөлөспүттээх. Н.Босиков, В.Дедюкин, В.Голь­деров, Р.Кулаковскай курдук биллэр суруйааччылар уо.д.а. айар үлэлэригэр Николай Максимович улахан өҥөлөөҕүн өрүү махтал тылынан ахталлара. Биир дойдулааҕар И.Готовцевка “Кыыс дьылҕатын” суруйарыгар улаханнык көмөлөспүтүн, П.Тулааһынабы өйөөбүтүн, оннооҕор оскуола үөрэнээччитигэр (кэлин биллэр журналист буолбут С.Егоровка) үгүс үтүө сүбэни анаабытын араас ахтыылартан, бэйэтин кэпсээниттэн билэбит.

Н.М. Заболоцкай саҥа талааннарга ис сүрэҕиттэн үөрэрэ, идэтинэн, туох эрэ үчүгэйи оҥоро сатыырга кыһаллара. “Үүннэ, киэҥник хардыылаата литература, суруйааччы ахсаана элбээтэ. Олор ортолоругар мин рядовой быһыытынан хаамабын. Эдэрдэр иннибэр түһэллэр, кырдьаҕастар куотар быһыылаахтар. Мин хаалар-атар да буоллахпына онтон хомойбоппун, хата үөрэбин. Маяковскайдыы эттэххэ, биһиги үйэбитигэр олох да кэрэ, олорор да кэрэ”, – диэн турардаах Николай Максимович.

Бу көрсүө-сэмэй, дьикти-дьоһун тылларга кини — биһиги Индигирбит уутун курдук ыраастан-ыраас дууһалаах, Үчүгэйин үрэҕин сыа тааһын курдук сырдык-чаҕыл санаалаах ытык кырдьаҕаспыт – Н.М.Заболоцкай –Чысхаан.

Суруйааччылар биир идэлээхтэригэр ытыктабыллаахтык сыһыаннаһалларын, кини талааныгар, киһи быһыытынан кэрэтигэр сүгүрүйэллэрин  норуодунай поэт Семен Петрович Данилов тылларынан этиэххэ сөп: “Мин кинини (Чысхааны) кытта  бииргэ олорбутум, үлэлээбитим  мин олохпор биир табыллыым, дьолум эбит. Дьиҥнээх художнигы кытта сылдьар, кини талаанын сылааһыгар сылаанньыйар, кини литератураҕа сулууспалыыр холобуругар үөрэнэр суруйааччы буола сатыыр, литератураны таптыыр киһиэхэ дьиҥнээх дьол буолар эбит”. Оттон күн бүгүнүгэр диэри Н.М.Заболоцкай туһунан истиҥ-иһирэх ахтыылары суруйа сылдьар П.А.Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Н.Е.Винокуров – Урсун бу курдук үтүөкэннээх тыллары киниэхэ анаабыт: “Суруйааччы киэҥ көҕүстээҕэ, эр санаалааҕа, олоҕу таптыыра ыарахаттары аһарарыгар, бука, көмө-тирэх буолаллара. Суҥхарыыны, санаа түһүүтүн саба баттыыр сатабыл дьиҥ ис күүстээх личностарга эрэ кыаллар быһыылаах… Оҕонньор барахсан тус бэйэтэ айбытынан, маастарыстыбатынан, литератураны, суруйааччыны мындырдык таба сыаналааһынынан тэҥнээҕэ аҕыйах буолуо”, — диэн.

Николай Максимович Заболоцкай “Бочуот Знага” уордьанынан, ССРС мэтээллэринэн, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта, киниэхэ Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитин бочуоттаах аата иҥэрил­либитэ. 1978 сыллаах­ха Өймөкөөн улууһун бочуоттаах олохтооҕо буол­бута.

Н.М.Заболоцкайга анаан ыытыллар хас биирдии үбүлүөйдэр туспа умнуллубат өйдөбүлү хаалларбыттара. Отут сыл анараа өттүгэр Томторго  Н.М.Заболоцкай аатынан музей тэриллибитэ, улуус саамай кырдьаҕас оскуолатыгар суруйааччы аата иҥэриллибитэ. Н.М.Заболоцкай төрөөбүтэ 100 сылыгар анаан Тыл уонна литература институтун үлэһиттэрэ, учуонайдар С.П.Ойунская уонна Л.Н.Романова хомуйан “Кэрэмэс киһи Чысхаан” диэн кинигэни таһаарбыттара. Эмиэ бу үбүлүөйгэ анаан эдэр учуонайдар (хомойуох иһин, эрдэ олохтон барбыт Н.Рыкунов уонна О.Егоров) литературнай критик олоҕун устата суруйбут литературнай-критическай ыстатыйаларын мунньан-чөмчөтөн бэртээхэй кинигэ оҥорон таһаарбыттара  Чысхаан аатын биир суолталаах үйэтитии буолбута.

Үтүө киһи аата сүппэт. Быйылгы үбүлүөй киэҥ далааһыннаахтык дойдутугар, Дьокуускай куоракка ыытылынна.

Улуу Ойуунускай кыыһа, үтүөкэннээх киһи, мындыр учуонай Сардаана Платоновна “Барахсаныа” диэн Чысхааҥҥа анаабыт дьикти истиҥ-итии ахтыытын маннык тылларынан түмүктээбиттээх: “Баара буоллар кэрэ, барахсаныа киһи… Билигин баар дьоннортон эдэрдэр эстафета ылан, кини айар үлэтин туһунан дакылааттары, этиилэри, урут бэчээккэ тахсыбыт ыстатыйалары, ахтыылары – барытын биир кинигэҕэ түмэн – кэлэр көлүөнэҕэ илии ууналлара буоллаҕа дуу”, – диэн. Ити истиҥ баҕа санааны, барытын да буолбатар, уолум Спиридон Спиридонович биһикки, хайдах табыллыбытынан толордубут диэн  бу юбилейга “Чысхаан дойду сылаас тыыннааҕа” диэн саҥа кинигэни күн сирин көрдөрдүбүт.  

Махтанабыт утары кэлэн көмө буолбут үгүс ахсааннаах үтүө дьоҥ­ҥо — ол барыта кинигэҕэ сурул­ла сылдьар, ордук чуолаан А.Н. Коря­кина хаартыскалары­гар: саҥардыллан, чочуллан  са­ҥа тыыннаннылар, балтылара Р.И.Готовцева, П.И.Стручкова тус архыыптарыгар, Томтордооҕу Н.М. Заболоцкай (директор — Дягилева Р.Т.), П.А.Ойуунускай музейдара утары ууммут хаартыскаларыгар, Национальнай архыып, УФСБ (КГБ) архыыбын, Пушкин библиотекатын үлэһиттэригэр.

Саамай улахан махталбыт — историяны сыаналыыр,  Өймөкөөн кыраайы үөрэтээччилэригэр өрүү өйөбүл буолар, бу биһиги хаһыс да кинигэбитин үбүлээн таһаартаран иһэр ытыктабыллаах улууспут баһылыгар Михаил Михайлович Захаровка!

Мария Боярова,

Российскай Федерация үтүөлээх учуутала уонна Россия норуотун үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ, Н.М. Заболоцкай — Чысхаан аатынан Томтор орто оскуолатын литературнай,

кыраайы үөрэтэр музейын

дириэктэрэ.