Үйэлэргэ ахтыллар үтүө ааттар

Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ Саха сирин народнай суруйааччылара, РСФСР М.Горькай аатынан бириэмийэтин лауреаттара, партия сийиэһин делегаттара, Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттара, өр кэмҥэ Суруйааччылар сойуустарын салайан үлэлэппит ини-бии Семен уонна Софрон Даниловтар үбүлүөйдээх сылларын бииргэ бэлиэтээтибит. Биир ийэттэн-аҕаттан үөскээбит, төрөөбүт, биир иһиттэн-хомуостан аһаан-сиэн улааппыт дьон олохторун тускула олус майгыннаһар суолунан барбыта кими баҕарар кэрэхсэтэр. Ол да буоллар, кинилэр иккиэн туспатык көрүллэр, сыаналанар дьоһун олохтоохтор. Тэрээһиҥҥэ мустубут дьон ини-бии Даниловтар олохторун, айар үлэлэрин сырдатар «Норуот сайдыытын түстээн, кэскилин санаан» баай ис хоһоонноох быыстапканы сэргии көрдүлэр.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков муус устар 21 күнүгэр Былатыан Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырыгар ыытыллыбыт саха народнай поэта Семен Данилов төрөөбүтэ 100, саха народнай суруйааччыта Софрон Данилов төрөөбүтэ 95 сылларын бэлиэтиир уопсастыбаннас үөрүүлээх мунньаҕар кытынна.

Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, саха народнай поэта, Ил Дархан сүбэһитэ Наталья Харлампьева Семен, Софрон Даниловтар литература, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар киллэрбит кылааттарын туһунан дьоһун дакылааты оҥордо.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков саха литературатын бас-көс дьоно Семен Петрович уонна Софрон Петрович Даниловтар биир дойдулаахтарын, чугас дьонун, үөлээннээхтэрин, кинилэр талааннарыгар сүгүрүйээччилэри, дьоро киэһэ бары кыттыылаахтарын бэлиэ түгэнинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин аатыттан эҕэрдэлээтэ.

Семен, Софрон Даниловтар айылҕаттан бэриллибит ийэ өйдөрүнэн өбүгэлэрин төрүт өйдөбүллэригэр тирэнэн, сүдү талааннарынан олох кыһатыгар уһаарыллан, куруук инники күөҥҥэ буһан-хатан, булгуруйбат модун санаалаах патриот дууһалаах, омук уйгутун иһин туруулаһааччы буола үүммүттэрэ. Ил Түмэн спикерэ Семен Петрович убай киһи быһыытынан быраатыгар сабыдыала улаханын, Софрон Петрович убайа тэлбит суолун дьоһуннук салҕаабытын бэлиэтээтэ.Александр Жирков ини-бии Даниловтар саха литературатыгар, тыл эйгэтигэр биллэр суолу-ииһи хаалларбыттарын, холбоон 32 сыл устата Суруйааччылар сойуустарын салайбыттарын, ону саха норуота умнубатын, дириҥник ытыктыырын уонна суолта биэрэрин аҕынна.

«Даниловтар айар үлэлэрин чыпчаала ХХ үйэ 50-60-70 сылларыгар сөп түбэһэр. Бүтүн дойду үрдүнэн 50-60-с сыллардааҕы уопсастыбаннай олоххо сымнааһыны, көҥүл тыыннаах айымньыга кыах биэрбит кэми туох-ханнык иннинэ бастаан Семен Петрович Данилов сөпкө таба туһаммыта диэн билигин сыаналыыллар уонна ол саамай сөптөөх. Бэйэтэ Литературнай институкка бииргэ үөрэммит доҕотторугар тирэҕирэн уонна айылҕаттан ылбаҕай, дьоҥҥо-сэргэҕэ ураты чугас сыһыаннаах киһи буолан, атын омуктар литератураларын кытта сибээһи күүскэ олохтоон, саха литературатын киэҥ эйгэҕэ түргэнник таһаарбыта. Бу суруйааччылары түмэр сойууһу салайа сылдьар киһиттэн бэйэтиттэн туох да сүрдээх улахан тэрийэр дьоҕуру, кыаҕы ирдээбитэ. Ону Семен Петрович Данилов чиэстээхтик толорбут киһинэн буолар», – диэтэ спикер.

Салгыы кини Семен Петрович уонна Софрон Петрович Даниловтар саха фольклорун, олоҥхону киэҥник тарҕатыыга оҥорбут үтүөлэрин ахтан аһарда. Биллэрин курдук, кинилэр тэрээһиннэринэн, Владимир Васильевич Державин ылынан, Иннокентий Васильевич Пухов киниэхэ сүбэһит эрэ буолбакка, тылбааһыгар көмөлөһөн, 60-с сс. Саҕаланыыларыгар Серафим Романович Кулачиковтаах оҥорбут тылбаастарын чочуйан, 1975 cыллаахха «Ньургун Боотур» олоҥхо классическай нууччалыы тылбааһа күн сирин көрбүтэ.

Александр Николаевич Семен Петрович Данилов өссө биир улахан үлэтинэн аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар суруйааччыларын айымньыларын киэҥ эйгэҕэ таһаарыыны иилээһин-саҕалааһын буолбутун санатта: «Үгүстэр өйдүүр буолуохтааххыт, 70-c cc. бүтүүлэригэр – 80-c cc саҕаланыыларыгар, Саха сиригэр аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар литератордара түмсүбүттэрэ. Григорий Ходжер, Андрей Пассар, Владимир Санги уо.д.а. кэлэннэр, улахан көрсүһүүлэр буолбуттара, кинилэр айымньылара сахалыы тылбаастаммыттара. Ону таһынан Василий Лебедев, Платон Ламутскай, Николай Тарабукин, Семен Курилов айымньылара саха тылынан тахсалларыгар Семен Данилов күүс-көмө буолбута. 1966 cыллаахха юкагир бастакы суруйааччыта Николай Иванович Спиридонов – Тэкки Одулок «Улахан Имтеургун олоҕо» диэн айымньытын Михаил Дьячковскай тылбаастаан, саха дьоно бэйэтин тылынан аҕыйах ахсааннаах омук айымньытын ааҕар кыахтанарыгар улахан хардыы буолбута». Итини таһынан, Семен Данилов 1966 сыллаахха П.А.Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ олохтонуутугар улахан суолталаах үлэни ыыппыта бэлиэтэннэ.

«Семен Петрович, Софрон Петрович аҥардас айар үлэлэринэн дьоҥҥо-сэргэҕэ ааттарын ааттаппыт дьон эрэ буолбакка, саха литературата сайдарыгар, киэҥник биллэригэр, суруйааччыларбытыгар, поэттарбытыгар бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар ытыктабыллаах сыһыан олохтоноругар, кинилэр ааттара атын дойдуларга иһиллэр буоларыгар тугунан да кэмнэммэт улахан үтүөнү оҥорбуттара», – диэтэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ.

Софрон Данилов айар үлэтиттэн ураты төрөөбүт норуота өйө-санаата үрдүүрүн, олоҕо-дьаһаҕа тупсарын, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһа бөҕөргүүрүн иһин сыламтата суох туруулаһан үлэлээбитин билэбит. Ити санааларын 1992 сыллаахха буолбут саха норуотун I Конгреһыгар оҥорбут «Саха норуота барҕарыы суолунан» диэн дьоһуннаах дакылаатыгар кэс тыл кэриэтэ түммүтэ. Ырыынакка киирии кытаанах бириэмэтигэр саха омуга кэнэҕэски олоҕун хайдах тэринэрин түстээн, ордук социальнай сайдыыга, экономикаҕа норуот модун күүһµн, каадырдары бэлэмнээһин, омук ахсаан өттүнэн элбиирин уо.д.а. тыын суолталаах боппуруостары бэлиэтээбитэ. Саха норуота нация быһыытынан сомоҕолоһуутугар, атын омуктары кытта бырааттыы доҕордоһуулара бөҕөргүүрүгэр айар дьоҕурун, күүһүн-уоҕун бүттүүнүн анаабыта. Суруйааччы үтүмэн үгүс айымньылара история кэрдиис кэмнэрин кэрэһиттэрэ буолаллар. Кини олус элбэх ааҕааччылардаах суруйааччы этэ. Аҥаардас «Сүрэх тэбэрин тухары» романа сурулла сылдьан «Хотугу сулус» сурунаалга 1,5 мөлүйүөн тираһынан тахсыбыта!

Түмүккэ Александр Жирков тэрээһин кыттыылаахтарыгар народнай суруйааччы Семен Руфов баҕа санаатын кэпсээтэ. Ол курдук, Горнайтан саҕалаан, ыаллыы сытар улуустар 10 народнай суруйааччылаахтар: Горнай улууһугар – С.И.Тарасов, Сем.П.Данилов уонна С.П.Данилов. Үөһээ Бүлүүгэ – М.А.Тимофеев, Н.Г.Золотарев, П.Н.Тобуруокап, С.Т.Руфов, В.Т.Сивцев, Бүлүүгэ – И.М. Гоголев, Сунтаарга – Л.А.Попов. Онуоха Семен Титович ити суруйааччылар олорбут түөлбэлэринэн «Литературнай ыллыгы» оҥоруохха наада диэн санаалаах эбит. «Ол баҕа санаа олоххо киириэхтээх. Соторутааҕыта ити туһунан кэпсэтии Култуура уонна духуобунас, Үөрэх уонна наука министиэристибэлэрин таһымыгар буолла. Быйыл сэтинньигэ П.Н.Тобуруокап төрөөбүтэ 100 сылын, С.Т.Руфов төрөөбүтэ 90 сылын бэлиэтиэхпит. «Литературнай ыллык» саха литературатын, поэзиятын классиктара, үрдүк чыпчаалын тута сылдьыбыт дьон холобуругар ыччаты иитиигэ сөптөөх хайысха буолуо этэ», — диэн Александр Николаевич санаатын үллэһиннэ.

Александр Жирков Ил Түмэн Бочуотунай Грамотатынан Софрон Петрович огдообото, СӨ үтүөлээхучуутала, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, тыыл, үлэ бэтэрээнэ Мария Егоровна Данилова наҕараадаламмытын, кыыһа М.К.Аммосов аатынан ХИФУ профессора, философскай наука доктора Вера Софроновна Данилова±а туттарда.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Махталынан РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, үлэ бэтэрээнэ Мария Николаевна Лукина, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Махтал суругунан Семен Данилов аатынан Бэрдьигэстээх орто оскуолатын дириэктэрэ, улуус Сэбиэтин дьокутаата Маргарита Гаврильевна Константинова наҕараадаланнылар.

Салгыы Софрон Данилов төрөппүт кыыһа Вера Данилова, Саха сирин народнай суруйааччыта Николай Лугинов, народнай поэт Иван Мигалкин, эдэр поэт Василий Тимофеев, Горнай улууһун баһылыга Никита Андреев уо.д.а. саха норуотугар бырааттыы Софроновтар суолталарын, үтүөлэрин туһунан истиҥник-иһирэхтик ахтан-санаан аһардылар. Суруйааччылар тустарынан үтүө өйдөбүл кинилэри кытта алтыспыт дьон иэйиилээх тылларынан-өстөрүнэн дьоһуннаахтык этилиннэ. Ити курдук, үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ норуот бэйэтин уһулуччулаах уолаттарыгар хаһан да намтаабатах истиҥ сыһыана, итии таптала толору көһүннэ. Бу киэһэ оҥоһуллубут ахтыылар Семен, Софрон Даниловтар тустарынан ійдібµл мэлдьи истиҥин, иэйиилээҕин, дьон өйүгэр-сүрэҕэр тыыннааҕын көрдөрдүлэр дии саныыбын.

«Дойду, норуот төһө улахан, төһө дириҥ, төһө былыргыттан историялаах буолар даҕаны, ол историятын төһө күндүтүк саныыр, төһө харыстыыр даҕаны, ол норуот, ол дойду соччонон бөҕө-таҕа, дьоно-сэргэтэ соччонон үчүгэй майгылаах-сигилилээх, соччонон культурата үрдүк буолар идэлээх эбит» диэн Софрон Данилов тыыннааҕар радиоҕа эфиргэ олорон эппит… Саха норуота ини-бии Даниловтар олорон ааспыт олохторун, уһулуччулаах айар үлэлэрин үрдүктүк сыаналыыр уонна харыстыыр.

Норуот кутун-сүрүн туппут, өйүн-санаатын түммүт, тулхадыйбат тулааһын буолбут духуобунай лидердэр – ини-биир Даниловтар үтүө холобурдара аныгы ыччаты кэрэҕэ сирдиир эркээйи буола туруохтара!