Өлүөнэ үрэххэ тэҥнээх буолар кутталланна

| Национальнай бырайыак “Экология” |

30 сыл кэннэ аан маҥнайгытын өрүс уута муҥутуур намыһах бэлиэҕэ чугаһаата

Иһитиннэрэр хампааанньаларга ыксаллаах быһыы үөскээтэ — Илин Сибиир өрүстэрин уута муҥутуур түһэр, ол иһигэр Өлүөнэ өрүс  урукку кэм 30 сыл анараа өттүнээҕи антирекордун олохтоото. Уу түһүүтэ өрүскэ балык ыамыгар ыксаллаах быһыыны үөскэтэр. Экспертэр өрүстэргэ уу түһүүтүн сүрүн биричиинэтинэн аномальнай куйаас  күн-дьыл  буолуон сөп диэн сабаҕалыыллар, ону таһынан от ыйыгар уонна атырдьах ыйыгар сөҥүү суоҕуттан. Учуонайдар быһылаан аймалҕаны аҕалыаҕын көрөллөр.

Экологтар   киин болҕомтолоругар

Айылҕабыт дьайыыларыгар уонна ыксаллаах быһыы тахсарын биричиинэлэригэр — өрүстэр киртиийиилэригэр, Сибиир өрүстэрин уута муҥутуур түһүүлэригэр аны ойуур баһаардара эбилиннилэр. Ол курдук, россия экологтара, өрүс уута муҥутуур түһүүтүн сүрүн биричиинэлэриттэн биирдэс­тэрин — ойуур баһаара буолуон сөп дииллэр.

Специалистар кэтииллэринэн, кураан дьыл ойуур баһаар­дарын тэҥэ 3-5 сыл устата хатыланаллар. Санатар буоллахха, Сибиир уонна Уһук Илин регион­нарыгар, быһа холоон, 2 мөл.гектар тайҕа умайа турарын туһунан үгүстүк иһитиннэрбиттэрэ. Билиҥҥи туругунан, атырдьах ыйын 1 күнүгэр Саха сиригэр ойуур баһаардарын биричиинэтинэн биллэриллибит ыксаллаах быһыы-майгы режимэ тохтотуллубута. СӨ Экология министэристибэтин атырдьах ыйын 26 күнүнээҕи суһал иһитиннэриитинэн, Абый, Үөһээ Дьааҥы, Орто Халыма оройуоннарыгар 4 ойуур баһаарын умуруоруутун үлэтэ ыытыллар, ону таһынан Өлүөхүмэҕэ биир ойуур баһаара умуруорулунна. Ааспыт өрөбүллэргэ өрөспүүбүлүкэ үр­дүнэн барыта 42 ойуур баһаара умуоруллубут.

Өрүстэргэ   уу  түһүүтэ   тохтообот

Этиллибитин курдук, экологтар сайыҥҥы кэмҥэ Өлүөнэ өрүс уутун түһүүтэ сүрүн биричиинэлэригэр күн-дьыл дьайыыларын киллэрэллэр, ону таһынан глобальнай итийиини эмиэ болҕомтоҕо ылаллар. Өссө биир биричиинэнэн ойуур маһын кээмэйэ суох кэрдии буолуон сөп. Ойуур маһын кэрдиитин түмүгэр тайҕаҕа кыра үрэхтэр, маардар ууларын балаансата кэһиллэр. Ити кэннэ, улахан өрүстэргэ мунньулар уу таһыма намтыыр, судургутук эттэххэ, айылҕа өрүстэргэ бэйэтэ киллэринэр уута аҕыйыыр. Манна эбии, Хотугу полушарие өрүстэрэ арҕаа биэрэккэ сыҕарыйан, төрүт сүнньүтэ уларыйар диэн санаалар кытта норуокка үөскүүллэр. Ол эрэн, гидрологтар  хоппулар, барытыгар быһаарыы баар. Бэс ыйыгар уонна от ыйыгар Саха сиригэр салгын температурата сайынын мэлдьи +20°, ардыгар +30°, +35° уонна +40° кыраадыска тиийэ куйаас күннэр тураллара, хаһан даҕаны уу таһыма намтаабат этэ диэн этэллэр.

МГУ гидрология кафедратын сэбиэдиссэйэ, география наукатын доктора Наталья Фролова бэйэтэ кэтээн көрөн, үөрэтэн “Известия” хаһыакка иһитиннэрбитинэн: «От ыйы­гар уонна атырдьах ыйыгар Илин Сибииргэ аномальнай куйаас күннэр турбуттара, сөҥүү суох этэ, бу барыта өрүстэргэ уу түһүүтүн сүрүн биричиинэтинэн  буолар. Региоҥҥа салгын температурата билигин ортотунан +20-25 кыраадыс сылаас. Уу түһүүтэ суудуна сылдьыытыгар төһө да кыһалҕалары үөскэтэрин таһынан, үлэлэрэ тохтообот. Бу сайыҥҥы айылҕа көстүүтэ, күһүн балаһыанньа тупсуохтаах». Кини санаппытынан, Өлүөнэ өрүскэ куттала суох уу таһымын намтааһына 2003, 2013 уонна 2015 сылларга бэлиэтэммит.

Сибиир экологтара сыаналыылларынан, кэлэр сылларга ирбэт тоҥ балаһыанньата улам төннөн иһиэҕэ. Кинилэр этэллэринэн, маннык балаһыанньа тахсыбатын туһугар бэлэмнэнии үлэлэр билиҥҥэттэн ыытыллыахтаахтар. Ол курдук, күн бүгүн, Саха сиригэр сир ньуура түһэрэ бэлиэ­тэнэр, ону таһынан оҥуһахтарга карстовай күөллэр үөскүүллэр. Мин санаабынан, бу тахсыбыт түгэнтэн ыла, үрдүкү былаастарга климат уларыйыы­тын аномалияларыгар бэлэмнээх буоларга үлэ ыыталлара наада. Өлүөнэ өрүс үрдүк суолталаах уу тырааныспарын сүрүн хорук тымыра буолара биллэр. Өрүс уута муҥутуур түһүүтүн кэмигэр хотугу улуустар суһал табаардара да, иһэр уулара да, үүнүүтэ да суох хаалыахтарын сөп. Суруллубукка эбэр буоллахха, сибиир эколога, Уу ресурсатын Федеральнай агенствотын уопсастыбаннай Сэбиэтин чилиэнэ  Александр Колотов Россия регионнарыгар муҥутуур кырата суох климат адаптациятыгар туһуламмыт миэрэлэри ылары ыҥырар. Бу түгэҥҥэ инникитин айылҕа алдьатыылаах күүстэригэр бэлэмнээх буолары ситиһиллиэҕэ диир. Манна даҕатан, урукку кэмтэн дойду учуонайдара саҥалыы усулубуойаларга бэлэмнээх буоларга ыҥырыылары тиэрдэллэрэ  ырааппыт. Ити курдук, айылҕа куйаарар, күн-дьыл туруга уларыйар түмүгэр Илин Сибиир экологиятыгар улахан охсуулары таһаарыан сөп.

УГМС    дааннайынан

Бу нэдиэлэҕэ уу таһыма Өлүөнэ өрүскэ Дьокуускай куо­рат гидропоһун дааннайынан  -171 см бэлиэҕэ тиийбитэ биллэр. Сууккаҕа уу таһыма 7 см үрдүүр. Оттон Саха сирин гидрометеорологияҕа уонна тулалыыр эйгэни кэтээн көрөр управление бэйэтэ агрометеорологическай сибидиэнньэлээх. Кинилэр дааннайдарынан, сөҥүү түспэтэх кэмин уһунуттан, салгын температуратын сылааһа үрдүгүттэн, буор  10 см дириҥэр тиийэ сииктэн тахсар уу хаһааһа кутталлаах бэлиэҕэ тиийбит. От ыйын үс декадатын тухары күнүскү салгын температурата   итии уонна 25 кыраадыстаах бэлиэни  куоһаран 12-16 күн устата турбут. Бу биричинэттэн суһал агрометеорологическай айылҕа көстүүтүгэр — буор курааныгар тиэрдибит.

УГМС гидрологтарын билгэлээһиннэрин ылан көр­дөххө, Өлүөнэ өрүс уутун таһы­мын түһүүтэ критическэйэ суох.   Бу нэдиэлэҕэ Өлүөнэ ардах уутун киллэринэн уу таһыма 15-30 см үрдүө. Киин оройуоннарын эргин Өлүөнэ өрүскэ уу таһыма сууккаҕа 10-тан 20 см диэри үрдүүр. Усть-Миль Алдан өрүс гидропоһун көрдөрүүтүнэн, ардах уута киирбитин түмүгүттэн уу таһыма 2,4 см улаатар. Яна өрүс Адычча өрүскэ түһэр учаастагар уу таһыма  1-5 см үрдээбит.  Индигирка уонна Колыма өрүстэргэ уу таһыма 0,1-тэн 0,5 см диэри намтыыр. Оттон уу таһыма намыһах муҥутуур бэлиэҕэ уонна суудуна сылдьыытыгар харгыстары үөскэтэр балаһыанньаҕа чугаһаабыт учаастактара: Өлүөнэ өрүскэ — Витим-Өлүөнэ, Табаҕа-Хабарово; Алдан өрүскэ  — Томмот куорат уонна Батамай бөһүөлэк аныларынан; Яна өрүскэ — Усть-Куй-Аллараа Усуйаана учаастактарыгар бэлиэтэммит.

Ыспыраапка

Өлүөнэ өрүс аан дойдуга уһунунан 10 миэстэни уонна уута элбэҕинэн 8 миэстэни ылар. Өрүс Саха сиринэн уонна Иркутскай уобалаһынан устар. Сорох өрүс салаалара Забайкальеҕа, Хабаровскай уонна Красноярскай кыраайдарга, ону таһынан Бурятияҕа тиийэр. Өрүскэ 37 көрүҥ балык устар. Ордук сыаналаах өрүс балыгынан сибиирдээҕи хатыыс буолар.

Судно   сырыытын  режимэ кэһиллибэт

Арктика навигациятын үгэнигэр өрүс уонна муора үлэһиттэригэр хотугу улуустарга таһаҕас тиэйэн илдьиитигэр уонна аҕалыытыгар кытаанах кэм саҕаланна. Хотугу улуустарга уунан таһаҕаһы тиэрдиигэ ыарахан кэм саҕаламмытынан ыраах сытар бөһүөлэктэргэ балаһыанньа мөлтүүр. “ЛОРП” ПАУо пресс-сулууспата бэлиэтииринэн, хоту дойду дьонноро чох уонна ньиэп бородуукталарын ыксаллаахык кэтэһэллэр. Хампаанньа арктикатааҕы Өлүөнэ өрүс кытылыгар сытар нэһилиэктээх пууннарга 300 тыһ. тахса тн кыстыкка бэлэмнэнэр булгуччулаах таһаҕаһы тиэрдиэхтээх. Бу күннэргэ Яна өрүскэ навигация боппуруос сытыытык турар. Санатар буоллахха, 2018 с. атырдах ыйын 8 күнүгэр ФБУ «Ленскай бассейн дьаһалтата»  РФ Уу тырааныспарын Кодексатын 77 ыст. Нижнеянск – Усть-Куйга учаастагар суудуналар кумахха олоруутун хааччахтааһына киллэриллэн турар. Өлүөнэ флотун пароходствота суудуна сөптөөхтүк сылдьарыгар уонна таһаҕаһы тиэрдиигэ уу таһыма үрдүүрүн кэтэһэллэр. Атырдьах ыйын 22 к. дааннайынан навигациянан 25 тыһ. тн чох Певек куоракка тиэрдилибитэ. Ыксаллаах балаһыанньа Индигирка баровой учаастагар салҕанар. Ол эрэн, бу балаһыанньалары учуоттаан туран флот штатнай режиминэн үлэлиир. Барыта хампанньанан 859 тыһ. тн таһаҕас тиэрдиллибит, ол иһигэр ньиэп бородууксуйата 191 тыһ. тн, атын таһаҕас 668 тыһ. тн. Бу сылааҕы таһаҕас тиэйиитин былаана 76% туолбут. Саха сиригэр суудунанан тиэйии төһө да кытаанах усулуобуйалаах буоллар, өрүс үлэһиттэрэ график быһыытынан ыйыллыбыт былаанынан бириэмэлэрин тутуһаллар.

Туох   содулга тиэрдиэй?

Өлүөнэ өрүс уутун түһүүтэ туох содулга тиэрдиэҕин туһунан атын быһаарыы эмиэ баар. Өлүөнэ өрүскэ тахсыбыт түгэни быһааран, Россия академиятын наукатын уу проблемаларыгар Институтун кылаабынай научнай сотруднига, гидролог, лаборатория сэбиэдиссэйэ Михаил Болго: “Дойду өрүстэригэр уонна үрэхтэригэр уу түһүүтэ уонна элбиирэ бэйэтэ кэмнэрдээх. Биһиги билигин Өлүөнэ өрүскэ кэнники сылларга сыл ахсын уу таһыма намтаан иһэр диир кыахпыт суох. Төттөрүтүн, бу дааннайдар чахчыларынан, Арктикаҕа түһэр өрүс уулара кыралаан элбиир диэх­хэ сөп. Бу түгэнтэн сылтаан араас уу бассейналарыгар кураан кэмнэр тураллар. Манна сиэттэрэн өрүскэ уу киириитэ намтыыр уонна суудуна сылдьыытыгар харгыстары үөскэтэр. Бу айылҕа буолуохтаах процеһа.

Холобурга, Ангара өрүс бассейныгар биһиги 2014-2017 сс. түөрт сыллаах уу таһымын муҥутуур намтааһынын бэлиэтээбиппит. Маннык түгэн хаһан даҕаны бэлиэтэммэтэҕэ. Учуонайдар быһааралларынан, бу балаһыанньа уомул балык үөскээһинигэр тосту уларыйыылары киллэрбит. Уу намтааһына балык ыамыгар харгыстары үөскэтэр, бастакы уочарат уомул курдук өрүс балыктарыгар. Өлүөнэ өрүскэ уу намтааһына мөлтөх бырайыактаах уу оботторор тутууларыгар охсулаах буолуо. Ол эрэн, мин Илин Сибиир биоресурсаларыгар киэҥ масштабтаах охсууну аҕалыа диэн түмүгү таһаарбаппын”, — диэн эппит.

Балаһыанньа тупсуо   дуо?

Атырдьах ыйа түмүктэннэ. Сайын бүттэ. Балаһыанньа тупсуо дуо? Салгын температурата дойду үрдүнэн климат көрдөрүүтүн  нуорматын куоһарар. Күһүн өлгөм сөҥүүлээх уһун ардахтар суохтар, ардыгар кылгастык уонна күүстээхтик түһэр. Былырыын күһүн балаҕан ыйыгар Саха сиригэр кылгас ардахтаах сылаас күннэр турбуттара. Быйыл Россиятааҕы Гирометеоцентр билгэлээһининэн, балаҕан ыйыгар Сибииртэн циклон Саха сирин улахан өттүгэр кылгас кэмнээх ардаҕы аҕалыа, соҕуруу этиҥнээх. Салгын температурата түүн +8…+13°, күнүс +17…+22°, соҕуруу +27° кыраадыска тиийиэ. Ордук хоту тымныы буолара күүтүллэр, суукка устата кыраадыс  0…+5° түһүө.

Күн-дьыл туругун бил­гэлээһинин көрдөххө, киһи санаата көтөҕүллэр, ол эрэн айылҕа бэйэтэ быраабыла олохтуур. Киһи таабырыннаах айылҕа көстүүлэрин сатаан чопчу билгэ­лиир кыаҕа суох. Ол эрэн, инникигэ, табыгастаах стратегия оҥоһуннахха уонна баар ресурсалары таба туһаннахха, маннык тахсар айылҕа аномалияларыгар бэлэмнээх буолуохха сөп этэ. Бу курдук балаһыанньаҕа, холобур, Астраханскай уобалас былаастара “Экология”  национальнай бырайыак чэрчитинэн Волга өрүс уутун таһымын проблемаларын быһаарары былаанныыллар — уу түөлбэлэрин ыраастааһын, дириҥэтии үлэлэрэрин ыытыы уонна сөптөөх ууну аһардар  гидротехническай тутуулары бырайыактаан оҥорууну.

Василий ПРОКОПЬЕВ