Саҥалыы дьаһаныы сүрүн соруга — олох таһымын үрдэтии

Өрөспүүбүлүкэбит кү­нүгэр биһиги дойдубут судаарыстыбаннаһын түстээбит ааспыт үйэ чулуу уолаттарыгар сүгүрүйэр, бүгүҥҥү күнү ырытар, кэлэр кэскили торумнуур үтүө үгэстээхпит. Норуот быһыытынан салгыы сайдарбытыгар ханнык хайысханы тутуһабыт? Улуу бөлүһүөктэрбит саха сайдар кэскилин туохха көрөллөр этэй? Национальнай сайдыы стратегията диэн тугуй?

Россияҕа национальнай бырайыактар киириилэрин сүрүн сыала  — кэлэр 5 сылга наукаҕа, үрдүк технологияларга, социальнай сайдыыга уонна экономикаҕа тэтимнээх өрө тахсыы хамсааһына барыахтаах. Дойду баһылыга Владимир Путин этэринэн, Россия атын дойдулартан тутулуга суох бэйэтин экономикатын күүскэ сайыннаран, биир сиргэ тэпсэҥнээбэккэ иннибит диэки күүстээх өрө тахсыы хамсааһына хас да хайысханан баран, хас биирдии киһи олоҕун таһымын өрө тардыыга туһуланыахтаах. Бу бырайыактар 12 хайысханан чопчу сыаллаах-соруктаах,  кырата суох үбүлээһини ылан олоххо киириэхтэрэ. Бырайыактары олоххо киллэриигэ федеральнай бүддьүөттэн 35,5 миллиард солкуобайы ыытыах­тара, оттон эрэгийиэннээҕи бүддьүөттэн 9 миллиард солкуо­бай көрүлүннэ. Ол курдук, доруобуйа харыстабыла, үөрэхтээһин, култуура, демография, хаачыстыбалаах суоллары тутуу, экология, дьоҕус уонна орто урбаан сайдыытыгар, хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү, үлэнэн хааччыйыы, саҥа технологиялары киллэрии, о.д.а.чопчу сыаллаах-соруктаах хайысхаларынан дьон олоҕун таһымын үрдэтиигэ туһуламмыт улахан хамсааһыннар барыахтаахтар.

Холобур, доруобуйа харыс­табылын эйгэтигэр – кардиологическай уонна онкологическай кииннэри тутуу, ыарыыны эрдэттэн сэрэтиигэ үлэни күүһүрдүү, дьону эмтээһин хаачыстыбатын үрдэтии дьон үйэтэ уһууругар олук ууруохтаах. Бу бырайыактары олоххо киллэрии, биллэн турар, улахан тэтими уонна олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылааһыны эрэйэр. Хамсааһын хас биирдии улууска, нэһилиэккэ бардаҕына, хас биирдии киһи олоҕун таһымын тупсардаҕына, хас биирдии киһи манна кыттыстаҕына  биирдэ тус сыалын ситэр кыахтаах. Онон олорон хаалбакка, бу улахан хамсааһын сыарҕатыгар тэҥҥэ олорсон,  олус тэтимнээхтик хардыылыыр олох арҕаһыгар хатаастан сайдыыны түстээһин салайааччылартан эмиэ улахан тутулуктаах.

Таатта Эбэ Хотун,
үс төгүл нөрүөн-нөргүй буоллун!
Үс саха үөрүүтэ-көтүүтэ,
үҥкүүтэ-ырыата,
Түөрт саха дьоллоох уйата,
кэтит кэскилэ,
Кэрэ тыла, олоҥхото-тойуга
эйиэхэ сайыннын!

П.А.Ойуунускай

Атын омуктар сайдыыларын кистэлэҥэ туохханый?

Атын омуктарга национальнай идея диэн баар дуо? Кинилэр сайдыыларын феномена туохханый?

Кытай норуота баара-суоҕа 40 эрэ сыл иһигэр бэйэтин  экономикатын аан дойдуга инники күөҥҥэ таһаарда.  Кытайдар конфуцианство үөрэҕин, сиэрдэрин-туомнарын, култуураларын сүрүн тирэх быһыытынан хас да үйэни уҥуордаан илдьэ кэллилэр. Конфуций философскай үөрэҕин сиэрдээх билиилэрэ гуманизмы, дьиссипилиинэни, эйэлээх уонна түмсүүлээх буолууну олохтуур буолан,  Кытай общественнай олоҕор дириҥник өтөн киирбиттэр,  аан дойдуга кытта киэҥник тарҕаннылар. Бу үөрэх сүрүн идеята  — киһиэхэ киһилии сыһыан,  судаарыстыбаны уонна норуоту салайыы сүрүн систиэмэтэ киһиэхэ үтүөнү оҥорууга, сиэрдээх буолууга туһуланнаҕына эрэ көдьүүстээх буолар диэн этэр. Европа цивилизацията кинилэр олохторугар таһыттан төһөнөн өтөн киирэр да, соччонон  төрүт үгэстэрэ, култууралара сайдан, сиэрдэрэ-туомнара күүһүрэн, ис тускуллара кытаатан, норуот быһыытынан сомоҕолоһуулара күүһүрэн биэрэригэр Конфуций философията  олук уурар эбит.

Оттон дьоппуоннар  дириҥ­ник толкуйданан оҥо­һуллубут экономическай сайдыы национальнай стратегиятыгар Арҕаа дойдулар научнай-техническэй сайдыыларын  олоххо олус тэтимнээхтик киллэрэн, ону бэйэлэрин национальнай үгэстэринэн, сиэрдэрин-туомнарынан толорон биэрэн  билигин үүнүү-сайдыы үрдүкү кэрдииһигэр сылдьаллар. Манна кинилэр кытаанах дьиссипилиинэлэрэ, үлэҕэ ураты дьулуурдара эбиллэн сайдыылаах дойдулар инники күөннэригэр тахсалларыгар төһүү буолбута. Бу дойдуга  эппиэтинэс, хаачыстыба күүстээх ирдэбилэ, тэрилтэҕэ бэриниилээх буолуу   уонна «мин кылаатым баар буоллаҕына — тэрилтэм ситиһиилээх» коллективнай өй-санаа сайдыбыта баһылыыр оруолу ылар.   Үйэлэр түгэхтэриттэн илдьэ кэлбит сиэрдэрин-туомнарын, итэҕэллэрин, историяларын харахтарын харатын курдук харыстаан илдьэ кэлбиттэрин ааһан,  электроннай уонна электротехническай индустрия сайдыытынан  аан дойдуга инники күөҥҥэ иһэр улуу держава буолар.

Кинилэр саамай күүстээх өрүттэрэ – айылҕаларын кытта ситимнэрин,  итэҕэллэрин сүтэрбэккэ сайдыыны кытта тэҥҥэ уйулҕаларын чөл кутун күн бүгүҥҥэ диэри илдьэ кэлбиттэрэ.

Түмсүү — төлкө төрдө

Тааттаҕа бара сылдьан бу улуус бэйэтин олоҕор-дьаһаҕар, сиэригэр-туомугар ханыылыы тутан  туһунан 12 хайысханан национальнай бырайыак барылын оҥорон, сомоҕолоһон  көдьүүстээхтик үлэлии олороллорун көрөммүн, биир улуус үтүө холобурун сорох хайысхаларын сырдатарга сананным.

Улуус баһылыгын социальнай эйгэҕэ солбуйааччыта Изабелла Сивцева улуус инники сайдыытыгар ханнык хайысханы тутуһан үлэлиибит диэн хал буолбут халыыбынан буолбакка,  дириҥ, ураты көрүүлээх-истиилээх, бэрт сонун иһитиннэрии оҥорбута.  Былатыан Ойуунускай, Алексей Кулаковскай – Өксөкүлээх курдук  улуу өбүгэлэрин дойдуларын инники сайдыытыгар хаалларбыт ытык илдьиттэригэр, сиэрдээх билиилэригэр тирэҕирэн билиҥҥи кэм балысхан тэтимин кытта хайдах гынан тэҥҥэ хардыылаан сайдабыт диэн кини көрүүтүн уонна «Таатта сайдар эйгэтэ»диэн тэрилтэлэр кластерынан биир ситимнээхтик сайдар бырайыактарын оҥорон үлэлии олороллор эбит. Ол туһунан Изабелла Сивцева манныгы кэпсээтэ:

— Биһиги Таатта улууһугар   «Таатта иитэр-үөрэтэр, сайдар эйгэтэ» диэн  үөрэҕирии, доруо­буйа харыстабыла, култуура, о.д.а тэрилтэлэр кластерынан үлэлэрин сүрүннээн ыытабыт. Ол эбэтэр хас да салаалар сүбэлэрин холбоон  бары саба түһэн улуус сайдар хайысхатын тутуһан  үлэни ыыталлар. Ол курдук, Былатыан Ойуунускай ыра санаатын ытык иэспит курдук ылынан Таатта сиригэр «үс саха үөрүүтэ, түөрт саха дьоллоох уйата,  кэтит кэскилэ» сайдар эйгэтин хайдах оҥоробут диэн бары түмсэн сүбэлэһэбит. Уонна бу күҥҥэ уопсастыба ханнык сокуоннарынан, ханнык хайысханан бардаҕына сайдыан сөбүй уонна урут хайдах олорбутай, кэлэр кэскилэ туохханый диэн историяны барытын хасыһан, үөрэтэн  көрдүбүт. Карл Маркс сүрдээх үчүгэй теорияларын  хаттаан ырытан көрдүбүт. Кини суруйан хаалларбыт «Уопсастыба сайдыытын теорията»  биһиги олохпутугар билигин да баар уонна сайдар кыахтаах эбит.

Национальнай бырайыактар 12 хайысханан чопчу сыал­лаах-соруктаах, кырата суох үбүлээһини ылан олоххо киириэхтэрэ. Бу бырайыактары олоххо киллэриигэ федеральнай бүддьүөттэн 35,5 миллиард солкуобайы ыытыах­тара, оттон эрэгийиэннээҕи бүддьүөттэн 9 миллиард солкуо­бай көрүлүннэ.

Бу теорияны  биһиги  респуб­лика баһылыга Айсен Николаев бүгүн ыытар политикатыгар кытта көрөн олоробут уонна биһиги улууспутугар кластер быһыытынан хайдах сайдан иһэрий диэн кэтээн көрөн олоххо киллэрэбит.

Биһиги бу теорияны сүрүн быһыытынан ылынан Таатта улууһугар кластер быһыытынан киллэрэн киһи сайдыытын сүрүн тускулларын оҥорбуппут: Т диэн духуобунас, С диэн уопсастыба сайдыыта, Э диэн экономиката. Бу таблицаҕа киһи сайдыытын бүүс-бүтүннүүтүн модела тахсан кэлэр.  Биһиги, сахалар, сайдыыбыт эдэр эбит, итинник үрдүк тахсыыны, үрдүк баайыылаах,  тоҕус балаҕаннаах , улуу уус диэн саамай чыпчаал үрдүгэр тахсыбыт дьоннорун этэн кэбиһэллэр эбит. Ону биһиги ХIХ үйэ саҥатыгар тахсыбыт улуу дьоннорбутугар көрөбүт, саха омук сайдыытын киллэрбит инноватордар олороллор. Кинилэр саха омук култууратын кытта нуучча  култууратын холбуу тутаннар саха омук сайдыытыгар сүрдээх улахан, киэҥ хамсааһыннары оҥорбут дьон буолаллар.

Доруобуйа харыстабыла, үөрэхтээһин, култуура, демография, хаачыстыбалаах суоллары тутуу, экология, дьоҕус уонна орто урбаан сайдыытыгар, хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү, үлэнэн хааччыйыы, саҥа технологиялары киллэрии, о.д.а.чопчу сыаллаах-соруктаах хайысхаларынан дьон олоҕун таһымын үрдэтиигэ туһуламмыт улахан хамсааһыннар барыахтаахтар.

Онтон Сэбиэскэй кэмҥэ «бары тэҥ буолуохтаахпыт» диэн бириинсибинэн сайдаммыт чахчы тэҥ буолбут эбиппит. Экономика, социальнай сайдыы, олох-дьаһах, духуобунас сайдыыта барбыт, репрессиялар кэннилэриттэн духуобунас улаханнык түһүүтэ тахса сылдьыбыт. Онтон 90-с сылларга уларыта тутуу (искусственнай өрөбөлүүссүйэ) оҥороннор экономикаҕа уонна социальнай эйгэҕэ сүрдээх улахан охсуу оҥоһуллубут. Ол кэмтэн ыла биһиги бу охсууттан, бу кыһалҕаттан тахса сатыыр суоллары көрдүүбүт.

Бу улуу дьоннорбут аас­пыт үйэ саҥатыгар П.А. Ойуу­нускайдаах саҕалаабыт сайдыыларын, үөрэхтэрин, олохторун бүтүннүүтүн хатылаабыт  бастакы Бэрэсидьиэммит М.Е.Николаев эбит. Кини философияны, экономиканы, үөрэхтээһини, уопсастыба сайдыытын, духуобунаһы барытын тэҥҥэ тутан сайыннарар хайысханы тутуһан  күн бүгүҥҥэ диэри норуот биһирэбилин ылан олорор. Кини омук сайдыытын, үөрэхтээһини национальнай идея курдук көрбүт уонна кадрдары иитэн таһаарыыга улахан болҕомтотун ууран,  тус сыаллаах департамент  арыйан ыччаты Россия киин куораттарынан, омук сиригэр кытта үөрэттэриигэ күүстээхтик ылсыбыт эбит.

Олох  хаамыыта түһүүлээх-тахсыылаах, ханнык баҕарар үйэ уустук кэрдиис кэмигэр  бэйэтэ күүстээх дьонун  анньан таһааран норуотун быыһаан ыларыгар олук уурар курдук эбит. Ол курдук, бүгүҥҥү уустук кэм кириисистэн тахсарга түргэн тэтимнээхтик өрүттүүнү уонна сайдыыны ирдиир буолан, эдэр эрчимнээх Айсен Сергеевич Николаевы  аспыта эмиэ олох ирдэбилэ буолар. Айсен Николаев —  саҥа кэрдиис кэм салайааччыта  Карл Маркстан саҕалаан Михаил Ефимовичка тиийэ тугу салҕаан эрэрий диэтэххэ: кини философията – киһи хапытаалын сайыннарыы диэн, экономиката  – креативная экономика диэн уонна уопсастыба сайдыытын кини кластерынан көрдө.

Онон биһиги бэйэбит улуус­путун ылан көрдөххө, 2015 сылтан саҕалаан бары хайысханы хабар сүрдээх үчүгэй сайдыы саҥа кэрчик кэмигэр үктэннибит диэн көрөбүт. Онно биһиги Мандар Уус философиятыгар тирэҕирэбит — «Киһи сыдьаайа» диэн, ол эбэтэр биһиги култуура буоллун, үөрэхтээһин буоллун, киһи сайдар өрүтүн Мандар Уус философиятыгар көрөн үлэбитин сүрүннүүбүт.

Ону олоххо хайдах кил­лэрэҕит диир буоллахха, сүрдээх элбэх кииннэр улууска тэрилиннилэр: Сатабыл киинэ, агрооскуолалар кииннэрэ, Чөркөөххө  үөрэҕирии киинэ, Харбалаахха үөрэҕирии комплекса  арылыннылар. Россия үрдүнэн 12 национальнай бырайыак үлэлээн эрэр эбит буоллаҕына, Тааттаҕа 12 сүрдээх улахан бырайыак олоххо киирэн үлэлии турар.

Үөрэхтээһин биэс тирэҕэ

Аиза Миронова, улуустааҕы үөрэх салаатын салайааччыта:

—  Биһиги иннибитигэр үөрэх хаачыстыбатын үрдэтии уонна бары өттүнэн сайдыылаах киһини иитэн таһаарыы соруга турар.  Биһиги үөрэхтээһин эйгэтигэр 5 сүрүн тирэххэ болҕомтону ууран үлэлиибит: «Норуот күүһэ – өйүгэр, өйүн күүһэ — тылыгар»диэн улуу өбүгэбит этиитин тутуһан  бу хайысханан үлэбитин сүрүннүүбүт. Холобур, быйылгы үөрэх дьылыгар уһуйааннартан саҕалаан салайааччыларга тиийэ үс тылынан күрэх буолбута.  Биһиэхэ араас бырайыактар үлэлииллэр, тылы сайыннарыыга улахан болҕомто уурабыт.  Инникитин «Сардаана» диэн сыл устата үлэлиир лааҕырдаахпыт, манна араас таһымнаах семинардары ыытар былааннаахпыт. Куорат оскуолаларын, саха тылын үөрэтэр оскуолалары кытта сибээстэстибит. Быйылгы үөрэх дьылыгар иитэр-үөрэтэр  экспедицияҕа иккитэ кэлэннэр, биһиги оҕолорбутун кытта алтыһыннаран, саха оҕоло­ругар саха тыынын киллэриигэ стажировка ыытар былаһаакка арыйан үлэлииргэ сөбүлэһии түһэристибит.  Иккис хайысхабыт – «саахымат — оҕо толкуйдуур өйүн сайыннарыы»  диэн. Манна баһылык бирииһигэр оҕолорго сылын аайы улахан күрэхтэһии ыытыллар. Оҕо муусукаҕа дьоҕурун, уруһуйдуур талаанын сайыннарыыга эмиэ тус-туһунан хайысханан үлэни ыытабыт.

Улуус дьаһалтатын та­һы­мыгар баһылыкпыт өйө­бүлүнэн үөрэҕирии хайысхатын сайыннарар сыалтан 1,5 мөл. солк. анал программа ылыллан үлэлиир. Ол курдук, учууталлар Москва, Санкт-Петербург, Сингапур, Татарстан курдук киэҥ сирдэринэн сылдьан үөрэннилэр, элбэҕи биллилэр-көрдүлэр. Учуутал бэйэтэ киэҥ билиилээх буоллаҕына оҕону билиигэ сирдиэн сөп. Маны таһынан оҕону үлэнэн иитиигэ үлэ этэрээттэрэ тэриллэн үлэлииллэр. Кинилэр агрооскуолалар ситимнэрин иһинэн уһуйааннары, оскуолалары бэйэлэрэ оҥорон таһаарбыт  бородууксуйаларынан хааччыйыыга үлэлэһэллэр. Улуус таһымыгар кластерынан үлэни тэрийии түмүгүнэн улуус бары тэрилтэлэрэ бары хайысханан сомоҕолоһон,бары саба түһэн  үлэни ыытарбыт сүрдээх көдьүүстээх дии саныыбыт.

«Мин доруобуйам — мин илиибэр»

Тааттатааҕы киин балыыһа кылаабынай  бырааһын солбуйааччыта  Мария Семенова:

—  Киһи  ыарыыта суох буоллаҕына доруобай буолар диэн буолбатах,  киһи этэ-хаана, өйө-санаата, олоҕо-дьаһаҕа барыта тэҥҥэ дьүөрэлэһэн этэҥҥэ буоллаҕына, дьэ кырдьык, бу киһи бары өттүнэн доруобай диэн буолар.  Маны сөпкө өйдөөн, өссө  2015 сыллаахха улууспут баһылыгын уурааҕынан тэрилтэлэр бары бииргэ үлэлээн, нэһилиэнньэ доруобуйата тупсарыгар, олоҕо уһууругар туһуламмыт анал былаан ылынан бу 5 сыл үлэлэһэн кэллибит.

Манна сүрүн дьайыылаах миэрэнэн арыгыны атыылааһын хааччахтаммыта буолар. Улууска баар 14 нэһилиэктэн 12-тэ арыгыттан  аккаастанан олорор. Таатта нэһилиэгин депутаттарын сэбиэтэ 2014, 2015 сылларга ылыммыт быһаарыыларынан арыгыны атыылыыр маҕа­һыыннар бөһүөлэк кытыы өттүгэр көһөрүлүннүлэр. Ол түмүгэр, ааспыт сылларга дьон доруобуйатын туруга тупсуутугар, демография өттүгэр  өлүү-сүтүү бырыһыана лаппа кыччаабытыгар кытта көһүннэ. Ол курдук, Саха сирин үрдүнэн дьон өлүүтүгэр 3 намыһах  көрдөрүүлээх улуустарга киирсэбит.

Оттон хаан-тымыр ыарыыларыттан өлүү кэнники 5 сылга 38,2%,  оһолтон-эчэйииттэн өлүү 22% кыччаата. Ити сүрүннээн  бэйэҕэ тиийинии уонна өлөрсүү аччаабытыттан тутулуктанна. Кэнники 5 сылга улууска арыгыттан сүһүрэн өлүү түбэлтэтэ тахсыбата.  Хроническай алкоголизмынан учуокка турааччы ааспыт уон сыл устата 69% аччаата (403-тэн 118-ка диэри). Аан маҥнай учуокка ылыы 72 киһиттэн (2009 с.) 5-кэ дылы (2018 с.) аҕыйаата.

Бырайыак  сүрүн сыала-соруга: ыарыыны сэрэтиигэ, эрдэ булууга, уопсай чэбдигириигэ туһуланар. Ол курдук, сыллата физкультуранан дьарыктанар дьон ахсаана элбиир: 2019 сылга улууска 5707 киһи физкультуранан дьарыктанар, 200 тахса киһи спорт маастардара, кандидаттар уонна разрядтаахтар, ол эбэтэр спордунан утумнаахтык дьарыктаналлар.

Олохтоох төрүт аска төн­нүүгэ уонна тарҕатыыга тыа хаһаа­йыстыбатын тэрилтэлэрэ кыттыылаах үлэ араас хайысханан барар. Бырайыакпыт сүрүн сыала: хас биирдии киһи чэгиэн-чэбдик буоларыгар өйүн-санаатын уһугуннаран, уларытан, доруобай буолуу – бу дьонум-сэргэм, дойдум иннигэр эппиэтинэс, үөрэххэ-үлэҕэ ситиһиилээх, дьиэ кэргэммэр туһалаах буоларбар олук уурар диэн санааҕа кэлиэхтээх.

Сатабыл — тыл, улуус култууратын тирэҕэ

Гаврил Вырдылин, култуура управлениетын салайааччыта:

— Таатта сиригэр былыр-былыргаттан уус-уран тылы сомоҕолоон саҥарар улуу дьон түөлбэлээн олорон ааспыттара.  Таатта — саха омук уран тылын биһигэ, сүмэтэ буолар. Тааттаҕа 200-чэкэ олоҥхоһут уутуйан үөскээбит дойдулара.

Биһиги  улууспутугар бара турар кластерынан үлэни ыытыыга киирсэн, улуус үүнэр-сайдар суолун тутуһан биир сыал-сорук туруоран үлэлиибит. Россия үрдүнэн Театр сыла, өрөспүүбүлүкэҕэ Сомоҕолоһуу сыла, оттон биһиги улууспутугар Туризм сыла биллэриллэн тураллар. Биһиги оҕолору, үүнэр көлүөнэни кытта анал былаанынан үлэлии сылдьабыт. Ордук театр үлэтигэр болҕомтобутун уурабыт. Оҕо кыратыттан театр сыанатыгар тахсан классическай саха, нуучча, омук айымньыларын оонньоотоҕуна үрүҥү-хараны, үтүөнү-мөкүнү араара үөрэнэрин ааһан улуу классиктар айымньыларын кыратыттан ааҕан, билэн ис туруга күүһүрэн, билиитэ кэҥээн, дьон иннигэр саҥара үөрэнэр. Биһиги сылга иккитэ өрөспүүбүлүкэтээҕи улахан таһымнаах фестиваллары ыытабыт. Ол курдук, оҕо драматическай коллективтарын икки ардыгар “Кустук” фестивальбыт быйыл 6-с төгүлүн ыытылынна. Ону таһынан Чөркөөх народнай театра «Эдэр артыыс»  диэн сыллата сүрдээх үчүгэй күрэхтэһиини ыытар. Манна уус-уран ааҕыыга, театральнай көрдөрүүгэ, олоҥхо уонна режиссерскай туруоруу диэн күрэхтэһии 7-с төгүлүн ыытыллан турар.  Маны таһынан фольклор эйгэтигэр  Россия киэҥ киэлитигэр 1948 сыллаахха хомус хомуһуннаах тыаһын аан бастаан иһитиннэрбит Лука Турнин аатынан региональнай күрэхтэһии ыытабыт. 2015 сыллаахха 329 киһи кыттыбыт эбит буоллаҕына, быйыл 510 кыттааччы буолла.  «Куолу» диэн салайааччы саҥарар, этэр-тыынар дьоҕурун сайыннарар күрэх иккис төгүлүн ыытылынна. Манна кинилэр үс тылынан – сахалыы, нууччалыы, английскайдыы саҥаран кытталлар. Биһиги тумус туттар киһибит – Б.Ф.Неустроев – Мандар Уус ааҕыылара быйыл 7-с төгүлүн ыытылынна. Манна 134 оҕо улуустартан кэлэн кытыннылар. Туоһунан тигиигэ, тимири уһаарыыга уонна дакылаат ааҕыытыгар сүрдээх элбэх оҕо кэлэн кыттан, этэн-тыынан барбыттара. Мандар Уус ааҕыылара эһиил 2020 сылга ХИФУ иһинэн ыытыллаллара былааннанар.

Бары оҕолордоох дьон буоларбытынан, сахалыы тылынан ыраастык саҥарыы Интернет ситимэ киириэҕиттэн сымсаабытын бары билэбит. Биһиги 500 тыһ. кыайбат ахсааннаах омукпут, кэлэр көлүөнэ ыччат сахалыы тылынан саҥарыыта сымсыыр түгэнигэр, онтон кэлэр көлүөнэҕэ балаһыанньа улаханнык уустугуруон сөп. Онон телевидение, телефон, ютуб, хаһыат да өттүгэр оҕо сахалыы саҥарар эйгэтин кэҥэтиигэ, оҕоҕо аналлаах ханааллары арыйыы – бириэмэ ирдэбилэ буолбут курдук.

Саҥа технологиялары — тыа сирин сайдыытыгар

Марианна Мосоркина, урбаан сайдыытын өйүүр киин салайааччыта:

—  Биһиги улууспутугар 940 дьоҕус уонна орто урбаан тэрилтэтэ баар. Мантан 30% – атыы-эргиэн,  20% – тыа хаһаайыстыбатын хайысхата, атыттар – араас өҥөнү оҥорооччулар, тутуу уонна оҥорон таһаарыы эйгэтэ. Биһиги сыалбыт – урбаанньыттар ахсааннарын элбэтии, оҥорон таһаарар бородууксуйабытын батарыы, дьон үлэтин чэпчэтии. Бу эйгэбитин кэҥэтэргэ биир сүрүн кыһалҕа – айти-технологиялары тутуһан хайдах гынан дьоммут үлэлэрин-хамнастарын чэпчэтэбит диэн боппуруос турда. Холобур, үүннэрбит хортуоппуйдара, оттообут отторо атыыга барарыгар уонна ону элбэтиигэ кинилэргэ мэктиэ наада. Ол инниттэн, холобур, бааһынай хаһаайыстыбаларыгар, фермердэргэ, урбаанньыттарга  анаан туһунан приложение оҥоруохха сөп. Холобур, сакаасчыт бу приложениеҕа киирэн улуустарынан көрөн, Таатта улууһун арыйан киирэн мин маннык ТХПК этин уонна арыытын атыылаһабын диэн талар уонна сонно тута хайдах төлөһөрүн ыйар (холобур, сбербанк онлайн нөҥүө). Биһиги, тыа сирин урбаанньыттара, сүрүн ырыынакпыт — куорат олохтоохторо. Эһиги аһыыр аскытын сүрүннээн Бааһынай ырыынагыттан баран ылаҕыт. Онно собо барыта Кэбээйи, хортуоппуй Өлүөхүмэ диэн буолар, ол гынан баран ону ким да эһиэхэ мэктиэлээбэт. Оттон биһиги анал сыһыарыыбыт (приложениебыт) эһиэхэ мэктиэ биэрэр, ханнык бородууксуйа хантан кэлэрин, хаачыстыбатын  уонна хантан ыларгыт туһунан. Биһиги, тыа сирин оҥорон таһаарааччылара, айылҕаттан улахан тутулуктаахпыт. Ханнык эрэ улууска кураан туран ото суох хаалаллар, оттон ханна эрэ сүүһүнэн тоннаны оттуур кыахтаах өҥ ходуһалаах дьон баар.  Ким эрэ Таатта уустарын быһаҕын сакаастаан ылыан баҕарыа. Дьэ бу дьон  бу сыһыарыыга телефонунан киирэн ханна балаһыанньа хайдаҕын, хас сыанаҕа туруон сөбүн барытын онлайн кэпсэтэн, көрөн-истэн, билсэ олороллор, бородууксуйаларын батарар кыахтаналлар. Оттон атыылаһааччылар талар, торгуйдаһар уонна мэктиэ ылар кыахтаналлар. Урбаанньыттар саҥа технологиялар нөҥүө салгыы сайдалларыгар уонна бородууксуйаларын батаралларыгар киэҥ эйгэҕэ тахсар кыах ылаллар.