120
11 октября 2019 в 12:29
Дьиҥнээх учуутал хас биирдии этиитэ суолталаах…
Ханнык баҕарар реформа алларааттан өйөбүлү, хамсааһыны ылбатаҕына олоххо киирбэт дьылҕаланар
Олохпут сайдыытын тэтимэ олус түргэн. «Үөрэҕирии» нацбырайыак хайысхатынан үөрэтии хаачыстыбатын өрө тардан 15 бастыҥ регион иһигэр киирэргэ Ил Дархан күүстээх сорук туруорда. Бу хайысханы сайыннарыыга федеральнай бюджеттан кырата суох үп-харчы киирэрэ күүтүллэр. Ханнык баҕарар реформа алларааттан өйөбүлү, хамсааһыны ылбатаҕына олоххо киирбэт дьылҕаланар. Хас биирдии учуутал, үөрэнээччи, салайааччы кыттыыны ыллаҕына турбут сорук туолуон сөп. Хайдах гынан дириҥ билиилээх, тэтимнээх үйэҕэ тэҥҥэ олорсон иһэр кыахтаах, бүгүҥҥү олоххо ирдэнэр идэни баһылыыр кыахтаах үөрэнээччини иитэн таһаарабыт? Үөрэтии, иитии хаачыстыбатын хайдах гынан өрө тардабыт? Бу туһунан уопуттаах учууталлар, оскуола салайааччылара туох дии саныылларый?
Педагогическай үлэ ветерана, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ Маргарита Винокурова:
— Мин математика учууталынан аан бастаан Дьааҥы улууһун Боронук аҕыйах оҕолоох бастакы сүһүөх оскуолатыттан (малокомплектная начальная школа) аҕыс кылаастаах оскуола тэриллиитигэр ананан үлэлии барбытым. Дьэ, бу манна мин дьиҥнээхтик учуутал, киһи быһыытынан уһуйуллубутум диэххэ сөп уонна олоххо, тулуурга, дьулуурга бу олох эдэр сааспар үөрэммитим. Тоҕо диэтэххэ, кыра да буоллар син биир туох баар үөрэх программатыгар эппиэттиир ситэтэ суох аҕыс кылаастаах үөрэх тэриллиэхтээх оскуолаҕа мал-сал, үөрэххэ аналлаах тэрил (бэл миэл кытта) букатын суоҕа. Учуутал эмиэ тиийбэтэ. Саҥа тэриллэн эрэр оскуолаҕа урукку алын сүһүөх икки учуутала, онтон саҥа анаммыт эдэр дириэктэр кэргэнин кытта, Бүлүү педучилищетын бүтэрбит Раиса Кангаласова диэн кыыс уонна мин эрэ этибит. Оскуолабыт дьиэтэ маһынан оттуллар аҕыйах хостоох быыкаа мас дьиэ этэ.
Мин ити оскуолаҕа нуучча тылыттан, физкультураттан, ырыа уруогуттан ураты предметтэри учуутал тиийбэтиттэн барытын кэриэтэ үөрэтэргэ күһэллибитим. Ону таһынан оскуолабытыгар чугас учаастактартан оҕолор кэлэн үөрэнэллэрэ, ол иһин интэринээттээх этибит. Онно эмиэ дьүөгэбин Раисаны кытта уруоктарбыт кэнниттэн солбуйсан үлэлиирбит. Оҕолору утутан баран аны букатын киэһэ кулуупка бөһүөлэк эдэр ыччаттарын кытта көрсүһэн, араас тэрээһиннэри ыытар, кыттар этибит. Миигин ыччат хомсомуолун сэкирэтээринэн талбыттара, онон араас өрүттээх үлэни ыытарбыт. Ол курдук сопхуос сүөһүтүгэр эбии аһылыгы, оту-маһы бэлэмнээһин, тиийиммэт дьоҥҥо көмө, ыраах учаастактарга агитбригада эҥин туох да баһаам үлэ-хамнас. Дьэ, ону таһынан тэтэрээт бэрэбиэркэтэ, уруокка бэлэмнэнии….
— Билигин оскуолаҕа сыыппара, отчуот ирдэбилэ элбээн иитии үлэтигэр болҕомто аҕыйаабыт курдук. Урукку кэм учууталлара предметтэрин эрэ үөрэтиигэ буолбакка, оҕону иитиигэ, духуобунаска улахан болҕомтолорун уураллара…
— Билигин биһиги олорбут, үлэлээбит үйэбититтэн букатын атын кэм-кэрдии. Өскөтүн
урут, этэн аһарбытым курдук, боростуой маҥан миэл, тэтэрээт да суох, кэмчи эбит буоллаҕына, билигин туох барыта баар. Боронукка үлэлиир кэммэр электричество уота да кээмэйдээх этэ, уот баран хаалара, ол иһин сасыарда хараҥаҕа чүмэчи уотунан сырдатан үлэлиирбит. Чүмэчини ыраах Верхоянскай куораттан кыһын Дьааҥы өрүс тоҥмутун кэннэ сатыы баран сүгэн кэлэрбит… Уопсайынан, туох баар улахан-кыра наадаҕа Верхоянскай куоракка сатыы күҥҥэ хаста да барарбыт. Оттон билигин букатын атын олох, ол гынан тоҕо эрэ оҕо, ыччат учууталы, оскуоланы соччо-бачча ытыктаабат үйэтэ үүннэ диэн сэрэх баар. Тоҕо?
Оҕо – бастатан туран, киһи. Учуутал кинини иитиэхтээх, билиитин биэриэхтээх, кини эмиэ киһи. Оҕо уонна учуутал ыккардыгар сылаас сыһыан, эйгэ үөскүөхтээх. Ол кыаллыбатаҕына оҕо, эппиккэ дылы, үөрэҕи, такайыыны ис дууһатынан ылыммат. Ону хайдах ситиһиэххэ сөбүй? Мин санаабар, бастатан туран, учуутал талбыт идэтин, үөрэнээччилэрин дьиҥнээхтик таптыахтаах, туох баар өйө-санаата, дууһата талбыт идэтигэр бэриниилээхтик үлэлииргэ ананыахтаах (биһиги эдэр эрдэхпитинэ оҕолору сырдыкка уһуйаары тостор тымныыга сатыы 10-ча биэрэстэлээх сиртэн чүмэчи, миэл сүгэн кэлэрбит). Тоҥуй сыһыан баар буолла да оҕо чараас уйулҕата тута билэр, дууһатынан сэрэйэр…Онон эдэрдэргэ сүбэм диэн: талбыт идэҕитин таптааҥ… Киһини киһи иитэр, үөрэтэр, онон төһө да технология, сыыппара эҥин буолбутун иһин, учуутал ис дууһатын, идэтин, оҕолору таптаан үлэлээбэт буоллаҕына, ханнык да компьютертан улахан туһа тахсыбат диэм этэ. Ити буоллаҕа духуобунас…
— Итэҕэлгэ уһуйар, сиэр-туому үөрэтэр наада дуо? Итэҕэлэ суох омук үнүгэс курдук өҕүллэҥнии сылдьар, тыалга-кууска түргэнник оҕустарар… Оттон күүстээх итэҕэллээх омуктар кытаанах сүрүннээх, түмсүүлээх курдуктар.
— Инники көлүөнэни иитии, үөрэтии, эппитим курдук, улахан эппиэтинэс. Дьиҥэр, дьиҥнээх УЧУУТАЛ хас биирдии этиитэ, көрүүтэ, такайыыта ханнык биридимиэти үөрэтэриттэн тутулуга суох, суолталаах буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, “УЧУУТАЛ” диэн тыл сахалыы тылбааһа “үөрэтэр, такайар”, ол иһин төрүт култуураны, төрүт үгэһи, сиэри-туому ис-иһиттэн билэрэ эрэйиллэр. Онон учуутал идэтигэр анал кыһаҕа үөрэнэр кэмигэр итинник хайысханы, кууруһу ааһыахтаах дии саныыбын. Оччоҕо учуутал бары өттүнэн бэлэмнээх, дириҥ билиилээх, үтүө майгылаах, култууралаах буолуо этэ. Маннык иитээччи үөрэнээччилэриттэн ордук үрдүк ытыктабылы ылан, тылыгар-өһүгэр киллэрэн, оҕолор куттарын-сүрдэрин тутан, сиэр-быһыы үгэстэригэр үөрэтиэ, итэҕэтиэ, ылыннарыа.
— Аграрнай оскуола дьиҥ суолтата сөргүтүллэн эрэрин туох дии саныыгын?
— “Киһини үлэ оҥорбута” – диэн бэргэн этии мээнэҕэ буолбатах, оҕону кыратыттан үлэҕэ сыһыаран үөрэтии хайаан да наада. Биһиги кэммитигэр “политехническай” хайысхалаах оскуолалар элбэх этилэр, сайын оҕолор ЛТО-ҕа үлэлииллэрэ. “Аграрнай оскуола” – үксэ тыа сиригэр тэриллэн үлэлиир, биллэн турар, тыа сирин оҕотун төрүт дьарыкка, тыа сирин үлэтигэр уһуйуу, сыһыарыы, үөрэтии биир ньымата. Бу этнопедагогика биир дьайыылаах көрүҥэ. Оттон куорат оҕолоро үлэнэн иитииттэн туора туран, сүрүннээн компьютерга олорон хаалаллар. Кинилэргэ эмиэ үлэнэн иитии атын хайысхатын үөрэтэр ньыманы толкуйдаан киллэриэххэ наада. Күнү-күннүктээн компьютерга олоруу, төһө да IT-технология үйэтэ буолбутун иһин, үүнэн эрэр бүтүн көлүөнэ доруобуйатыгар охсуулаах. Билигин урукку өттүгэр саастаах дьон ыарыылара: инфаркт, инсульт, сахарнай диабет, тымыр, онтон да атын ыарыылар “эдэримсийдилэр”. Онон эти-хааны эрчийэр, өйү-санааны чэбдигирдэр быччыҥ, илии-атах үлэтэ хайаан да наадалаах.
— Оҕо бу дьалхааннаах, олус түргэнник сайдар олоххо киин сирдэри кытта тэҥ таһымнаах буоларыгар (конкурентоспособный) тыа сиригэр бүгүҥҥү оскуола хайдах буолуохтааҕый?
—Үөрэх эйгэтигэр туһаайыллыбыт РФ Президенин дьаһалынан киирэн эрэр нацбырайыактар, ис дьиҥин ыллахха, Россияны өрө тардар, сайдыыга туһаайар, чопчу сыаллаах кырата суох үбүлээһиннээх сүрдээх улахан хамсааһыны таһаарыахтаахтар. Эргэ мас оскуолалар, оҕо уһуйааннара көтүрүллэн саҥалыы тииптээх, толору хааччыллыылаах дьиэлэр тутуллаллара былааннанар. Ити элбэх хаарбах, тымныы оскуолаларга үлэлээбит учууталы олус үөрдэр. Үөрэх сокуонугар оҕо ханна да олороруттан тутулуга суох тэҥ хаачыстыбалаах билиини оскуола нөҥүө ылар бырааптаах диэн сурулла сылдьар. Бүтүн Россия үрдүнэн бары биир кэлим бырагырааманнан үөрэнэллэр уонна биир кэлим тургутууну ааһаллар. Дьэ, биир тэҥ хаачыстыбалаах билиини-көрүүнү ыларга ыраах сытар оскуолалар учууталларынан да, үөрэх тэриллэринэн, малынан-салынан, саҥа технологияларынан эмиэ тэҥник хааччыллыахтаахтар. Бу ирдэбил ыраах сытар уһук сирдэргэ кыаллыбат этэ, хаалан иһэрэ. Онон билигин кинилэргэ ордук приоритет быһыытынан киирэрэ буоллар. Били мин 70-с сылларга үлэбин саҕалыырбар кыракый миэл да кэмчи буоллаҕына, билигин ирдэбил букатын атын. Ол иһин итини туоратыыга, тэҥнээһиҥҥэ салалта өттүттэн национальнай бырайыак чэрчитинэн үбүлээһин, күүстээх үлэ барыахтаах.
Аны «Земскай учуутал», «Арктика учуутала» диэн бырайыактар биэс сылтан итэҕэһэ суох үлэлээбиттэргэ киирэллэрэ хайаан да наада. Биһиги – урукку кэм учууталлара туох да чэпчэтиини ирдээбэккэ сүрэхпитин ууран туран бэриниилээхтик үлэлээбиппит. Билигин үйэтэ атын, ыччат уоттаах-күөстээх сирдэргэ тардыһар. Ол гынан баран, ким эрэ билиини биэриэхтээх, дьону эмтиэхтээх буоллаҕа. Эдэр эрдэххитинэ сири-дойдуну көрөн, үлэлээн, ыарахаттары тулуйан үлэлээтэххитинэ дьиҥнээх Учуутал буола уһаарыллан тахсыаххыт диэн ыччаттарга туһаайан этиэм этэ. Мин миэл да тиийбэт уһук кытыы оскуолаларга үлэлээбит сылларбын билигин олус истиҥник ахтабын. Бу уопутум миэхэ олоххо баар ситиһиилэрбэр олук уурбутугар саарбахтаабаппын.
Түмүктээн эттэххэ, үөрэх салаатын бары үктэллэригэр үйэ аҥаара үлэлээн кэллим. Элбэх хоту оскуолаларга, улуустарга, кэлин учуонай быһыытынан республика учууталларын, студеннарын үөрэтэн сырабын биэрэн үлэлээбитим. Онон республика учууталларыгар, үөрэнээччилэригэр, төрөппүттэргэ туһаайан бу тэтимнээх быыһык кэмҥэ тулууру, дьулууру уонна сайдыыны баҕарабын. Баҕа санаам диэн – тыа сиригэр оскуолалар, төһө да аҕыйах оҕолоох буоллуннар, сабыллыбакка үлэлииллэригэр баҕарыам этэ. Ханнык баҕарар нэһилиэккэ оскуола сырдыгы, сайдыыны саҕар храм кэриэтэ суолталаах. Төрүт норуот култуурата, тыла-өһө, сиэрэ-туома, үгэс буолбут доруобай аһынан-таҥаһынан хааччыллыыта, кэскилэ, омук быһыытынан тыыннаах хаалыыта тыа сириттэн улахан тутулуктаах.
Кэпсэттэ Наталья ПОПОВА
Арктика оскуолатыгар — олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылаан
Биһиги оскуолабытыгар 2019-2020 үөрэх дьылыгар сүрүн сыалынан оҕолор үөрэххэ тардыһыыларын, үөрэх хаачыстыбатын, үтүө түмүктээх буоларын туһугар учууталлар уонна төрөппүттэр, үөрэнээччилэр эппиэтинэстэрин үрдэтии буолар.
2019 с. балаҕан ыйын 1 к. оскуолаҕа “Үөрэхтээһин” национальнай бырайыагынан “Үүнүү точката” диэн цифровой уонна гуманитарнай хайысхалаах үөрэтэр киин аһылынна. 3 кабинекка, рекреацияҕа өрөмүөн ыытылынна, дизайны тупсарыыга миэбэл атыылаһылынна, аныгы тэриллэринэн хааччылынныбыт, материальнай-техническэй базабыт онон хаҥаата. Үөрэнээччи үрдүк хааччыллыылаах миэстэтэ тэриллэн, онно Өлөөн оскуолатын бары оҕолоро аныгы ньымаларынан технология, олоххо куттал суох буолуутун, информатика бырагыраамаларын баһылыахтара. Ити предметтэргэ учууталлар бэйэлэрин билиилэрин үрдэтэр куурустары аастылар. Маннык кииннэри тэрийии үөрэнээччилэр аныгы билиини-көрүүнү, үөрүйэхтэри ылалларыгар туһаайыллар. Бу киин уопсай култуураны сайыннарыыга, цифровой эйгэҕэ билиилээх буолууга, саахыматынан дьарыкка, бырайыактааһын үлэтигэр, оҕолор, учууталлар, төрөппүттэр айар дьоҕурдара, үөрүйэхтэрэ сайдарыгар анаан уопсастыба эйгэтинэн буолуон сөп.
2020 сылга Өлөөн оройуонугар үрдүк скоростаах (100 Мбит/с үөһэ) Интернет ситимигэр холбонуу күүтүллэр. Итинник Интернет кэллэҕинэ өрөспүүбүлүкэтээҕи, Бүтүн Россиятааҕы, норуоттар икки ардыларынааҕы тэрээһиннэргэ, олимпиадаларга, куонкурустарга кыттар кыах элбиэҕэ. “Үүнүү точката” киини аһыы куорат уонна тыа сирин, бөһүөлэктээҕи оскуолалар икки ардыларыгар арыттаһыыны аччатар сыаллаах. Биһиги оҕолорбут IT-үөрүйэхтэригэр куорат оскуолаларын үөрэнээччилэрин кытта тэҥҥэ күрэстэһэр кыахтаныахтарын сөп. Онуоха Өлөөн оскуолатын учууталлара аныгы уопсастыба ирдэбиллэригэр сөп түбэһэр, күрэстэһэр кыахтаах оҕолору үөрэтэн, иитэн таһаарар кыахтаахтар.
Бары билэрбит курдук, СӨ Ил Дархана А.С. Николаев биһиги иннибитигэр бастакы суолталаах сыалынан үөрэх хаачыстыбатын үрдэтиини туруорда. Үөрэх хаачыстыбатынан Россия 15 бастыҥ регионун иһигэр киирэр соруктаахпыт. Оттон биһиги оройуоммут баһылыга үөрэх хаачыстыбатынан өрөспүүбүлүкэ 5 бастыҥ оройуонун ахсааныгар киирэр соругу туруорда. Ити сыалы ситиһэр туһугар 2019-2020 үөрэх дьылыгар маннык бэлиэ тэрээһиннэр ыытылыннылар:
◆ ОГЭ уонна ЕГЭ көрдөрүүлэрин тупсарар уонна хаачыстыбаны үрдэтэр сыалтан үрдүк категориялаах математика, английскай тыл уонна химия учууталлара ыҥырылыннылар.
◆ 2019-2020 үөрэх дьылыгар үөрэх хаачыстыбатын үрдэтиигэ былаан ылыллыбыта.
◆ 3 сылтан кыра ыстаастаах эдэр учууталларга анаан үрдүк категориялаах учууталлар үөрэх цифровой ресурсаларын туһанан, аһаҕас уруоктары ыыталлар.
◆ 2019-2020 үөрэх дьылын 2-с чиэппэриттэн саҕалаан, ОГЭ, ЕГЭ күүскэ бэлэмниир сыалтан 9, 10, 11 кылаастарга үөрэнээччилэргэ анаан оскуола “Толору күннээх оскуолаҕа” көһөр.
◆ 2019-2020 үөрэх дьылыгар 10-с кылаастар болдьоҕун иннинэ иккис көлүөнэ ФГОС-ка көстүлэр – уруогу таһынан үлэ чаастарын суотугар бырайыактыыр үлэни киллэрии суолунан оҕолор кэнэҕэски идэлэрин бэйэлэрэ талыыларыгар көмөлөһөр аналлаах.
◆ Төрөппүттэргэ маастар-кылаастар былааннаннылар.
◆ 2018-2019 үөрэх дьылыттан бары предметтэри үөрэтэр учууталлары ыҥыран төрөппүт мунньахтара ыытыллаллар уонна үөрэнээччилэргэ – биирдиилээн консультациялар.
◆ Күһүҥҥү, кыһыҥҥы, сааскы каникуллар кэмнэригэр ЕГЭ, ОГЭ күүскэ бэлэмнэниигэ анаан лааҕырдар үлэлииллэр.
◆ 2019 сылтан М.К.Аммосов аатынан ХИФУ оскуола үөрэнээччилэригэр ыытар Хотугулуу-илиҥҥи олимпиадатыгар булгуччу кыттабыт.
◆ Өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус ирдэбиллэринэн “Сыл учуутала” оскуолатааҕы түһүмэҕин булгуччу ыытыы.
◆ 2019 сылтан 2021 сыл олунньу 1 к. диэри оскуола “Эдэр профессионаллар” (Worldskills Russia) хамсааһын регионнааҕы киинин муниципальнай сүрүннээччинэн буолар (Өлөөн улууһугар «junior» хайысхаҕа). Бастакы муниципальнай чемпионат 2019 с. сэтинньи 15 к. былааннаммыта.
Цифровой технологиялары киллэрии түмүгэр учууталлар уонна оскуола оҕолоро кыттыһан аныгы түргэнник уларыйар аан дойду туһунан билиилэрин хаҥатар, талааннарын уонна кыахтарын арыйар үтүө эйгэлэринэн оскуола буолуохтаах.
Өлөөн орто оскуолатын директора А.П. Васильев
