Наука кыраныыссаны билиммэт

Маныаха, дойду бэрэсидьиэнин бу тылларын, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаланыан уонтан тахса сыл иннинэ, хаалыы быһа сиэбит аарыма улахан дойдутун индустриализациялааһын эриэлсэтигэр көһөрөр сүүнэ соругу туруоран баран, «Бытыктаах Оҕонньор» — И.В. Ыстаалын эппит тылларыгар ханыылыы тутуохха сөп.

Үрдүк хаачыстыбалаах үөрэх, модун кыахтаах уонна талааннаах нау­ка, бастыҥ технологияҕа олоҕурбут оҥорон таһаарыы уонна төрөөбүт дойдуга сөҕүрүйбэт таптал, биир ньыгыл сомоҕо күүһүнэн тарааннаатахтарына, сайдыыны хаайан турар хаалыы халыҥ истиэнэтэ көтүрү барыах этэ. «Көҥү көтүү» сүнньүнэн сэрии хаамыытыгар уонна стратегиятыгар сыһыаннаан элбэхтик туттуллар байыаннай өйдөбүл, тиэрмин, бирикээс буолар. Арассыыйа хаалыыттан көҥү көтөн тахсыахтаах саҥа соруга — уочараттаах сэриигэ булгуччулаах кыайыыны ситиһэргэ тиэрдиллибит ти­мир бирикээскэ холоонноох. Маныаха туора өстөөҕү кытта сэриилэһии туһунан этиллибэт, бэйэ тиһэххэ сыһыллыытын-соһуллуутун булгуччу кыайыллыахтааҕа бэлиэтэнэр.

Саха учуонайын вакцината — Казахстааҥҥа

Бэтэринээрийэ наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр, РФ уонна СӨ наукаларын үтүөлээх дьиэйэтэлэ, СӨ судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Михаил Неустроев бэйэтин дойду бэрэсидьиэнин ыам ыйынааҕы ыйаахтарын олоххо киллэрсэ сылдьар киһинэн сокуоннайдык ааҕынар. Кини кэпсээнин истиэҕиҥ.

— Субу аҕай түмүктэммит сыл сэтинньитигэр, дьиэ сүөһүтэ сыстыганнаах бактериянан сутуллар ыарыыларын утары охсуһууга, биһиги «Хоту-Бакт» лабаратыарыйабыт оҥорбут вакцината бигэргэннэ. Ол курдук, Казахстаан Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бэтэринээрийэҕэ кэмитиэтэ, сылгы хабарҕаһыт ыарыытын эмтээһиҥҥэ оҥорбут вакцинабыт толору көдьүүһүн бигэргэттэ  уонна бэйэлэригэр туттарга көҥүлү биэрдэ. Ол аата, Саха сирин туһааннаах наукатын төрүтүгэр олоҕуран айыллыбыт вакцина, аан бастакытын омук дойдутугар туттуллар кыахтанна.

Казахстаан 1 мөл. 700 тыһ. сылгылаах. Биһиги вакцинабыт мантан 600 тыһ. ыччат сылгытыгар туттуллуоҕа. Маны таһынан, сылгы ринопневмония уонна төрүүр биэ сальмонеллезтан кээһэн кэбиһэр ыарыыларын утары оҥоһуллубут вакциналардаахпын. Казаахтар ол онтубун ыларга эмиэ улахан баҕалаахтар гынан баран, тырааныспарын ороскуотун ыарырҕаттылар. Ону мин технологиятын уонна штаммы бачча суумаҕа ылыҥ диэтэхпинэ, сөбүлэһэллэр.

Үлэм бу түмүгүн, В.Путин 2018 сыл ыам ыйынааҕы ыйаахтарыгар сөп түбэһиннэрэн, олоххо киллэрии быһыы­тынан ааҕабын. Ол ыйаахтарга олох-дьаһах бары эйгэтигэр тастан киириини бэйэ оҥорон таһаарар табаарынан солбуйуу, ол оннугар бэйэ оҥоһуутун таска таһаарыыны сайыннарыы туһунан этиллэр. Наука саҥаны арыйыылаах, ситиһиилээх, дойду сайдыытын генераторынан буолуутун боппуруоһа эмиэ таарыллар.

Бу вакциналарбын бэйэм өрөспүү­бүлүкэбэр оҥорон таһаарыы боппуруоһун бэрт уһуннук, өссө унньуктаахтык диэххэ наада, туруорса сатаан бараммын, аккаастаммытым. Өрөспүүбүлүкэ Баһылыгар үстэ суруйбутум да, харданы ылбатаҕым. Үс вакцинам иккилии-үстүү компоненнартан тураллар. Оҥорон таһаарыытын манна бэйэбитигэр тэрийбиппит буоллар, ороскуота 15-20 мөл. солк. буолуо этэ. Дьиҥэр, бу оннук улахан харчы дуо?

Оҥорон таһаарыыта тэриллибитэ буоллар, нолуок киириэ, үлэ миэстэтэ тахсыа этэ. Сахабыт сирэ сылгыны иитии хайысхатын тутуһуох курдук майгыннанар. Төрдүттэн онно көспөтөҕүн да иһин, дьон-сэргэ сылгы иитиитигэр күүскэ ылсан эрэрэ – олохпут бүгүҥҥү чахчыта. Хабарҕаһыт, ринопневмония, төрүөҕү кэбиһии – Саха сиригэр сылгы тарҕаммыт ыарыылара. Биһиэхэ төрүөҕү ылыы, уһун сылларга 40%-ҥа тиийэ түһэн кэллэ. Төрүөх түмүгэ 60-70%-тан кыра буоллаҕына, дьиэ сүөһүтүн иитиитин туһааннаах салаата  ночооттооҕунан ааҕыллар. Билигин бэйэбит вакцинабытын Казахстаантан төттөрү атыылаһыахпытын наада. Оннук түбэлтэҕэ, вакцина аны Арассыыйаҕа хаттаан бигэргэтиини  ааһыан наада.

Дьэ, буоллаҕа, дииргэ эрэ тиийиллэр. Атыны тугу этиэҥий. Тылбыт баһа: технология, инновация, цифровизация, роботизация, технопаарка, супер-саҥаны айыы. Тус бэйэм Михаил Петровичтан бу вакциналарын туһунан истибитим ыраатта, өссө хаста да суруйан турардаахпын. Тыа хаһаайыстыбата хаалыылааҕын туһунан, турардыын-турбаттыын бары мээрилиибит, мэктиэтигэр мэнэрийэн эрэ барбаппыт дии.

Казахстаан туспа судаарыстыба, омук дойдута буолбута быданнаата. Атын дойду бэтэринээрийэтэ, ол эбэтэр наукатын тустаах эйгэтэ саха учуонайа айан оҥорбут препаратын (вакцинатын) бигэргэтэр, атыылаһарга сөбүлэһэр. Бу аата тугуй? Ол дьон акаарылара оччо буоллаҕа дуу, биитэр биһиги бэйэлээхтэр били кэпсэлгэ киирэн сылдьар бэйэ-бэйэбитин сиэһэр, сууһарсар «албаннаах адьынаппыт» көстүүтэ дуу? Бу маннык майгыбытынан, ычабыт сыыһынан, кыараҕас өйбүтүнэн-санаабытынан биһиги хаһан уһун уоту оттуох, торҕо буруону унаарытыах дьон буолабытый? – П.И.).

Бииргэ үлэлээһин чэрчитинэн

— Ааспыт сыл күһүөрү сайын Германия Штутгарт куоратын Хоэнхайм үнүбэрсиэтиттэн биһиэхэ 12 киһи, дьиэ сүөһүтүн сыстыганнаах ыарыыларын чинчийиинэн дьарыктанар аан дойдуга биллэр учуонайдарын бөлөҕө кэлэ сылдьыбыта, — Михаил Петрович кэпсээнин салгыыр. — Бөлөхтөрүн састааба сүнньүнэн бэтэринээринэй наука бэрэстэбиитэллэриттэн турар этэ. Ааспыт сыл ахсынньы ыйын саҥатыгар Хоэнхайм үнбэрсиэт ыҥырыытынан, аны ТХССНЧИ, ССТХА, ХИФУ уонна Биология үнүстүүтүн учуонайдарыттан састааптаах  бөлөх  сылдьан кэллэ. Туох баар ороскуотун Хоэнхайм үнүбэрсиэт уйунна. Бу үнүбэрсиэт агыраарынай, естественнэй-научнай уонна экэнэмиичэскэй дьиссипилиинэлэргэ идэтийэн үлэлиир. Ыҥырыы сыала-соруга – үөрэх уонна научнай бырайыактары холбоһуктаах бэлэмнээһиҥҥэ хардарыта өйдөһүү уонна үлэлээһин меморандумугар илии баттаһыы.

Тиийдэхпит иккис күнүгэр үнүбэрсиэт тыа хаһаайыстыбатын экспериментальнай пиэримэтигэр сырыттыбыт. Пиэримэҕэ ынах сүөһү, сибиинньэ уонна дьиэ көтөрө тутуллан тураллар. 500 сыл историялаах сылгыны үөрэтэр Марбах собуоту көрдүбүт. Собуот олохтоох боруоданы үөскэтиинэн, тириэньэрдэри, куонньуктары, бэтэринээр быраастары бэлэмнээһининэн дьарыктанар. Ат туризмын, ускуустубаннай сиэмэлээһин өҥөлөрүн оҥорор. Пиэримэ элэктэриичистибэ уотун  ылар биогаз установкалаах. Элэктэриичистибэтин сорҕотун, субсидиялааһын бэрээдэгинэн, судаарыстыба атыылаһар эбит. Биһиги гидтэрбитинэн уонна тылбаасчыттарбытынан  биир дойдулаахтарбыт Хоэнхайм үнүбэрсиэт менеджерэ Катерина Потапова уонна ССТХА-ны бүтэрбит Анна Шадрина буоллулар.

Бөлөхтөрүнэн хайдыһан үлэ­лээтибит. Мин, б.н.д., бэрэпиэссэр М.П. Тарабукина уонна б.н.х., доцент К.Р. Нифонтов буоламмыт сүөһү иитиитин уонна гигиенэтин үнүстүүтүгэр, В.Байер бэрэпиэссэр лабаратыарыйатыгар сырыттыбыт. Үнүбэрсиэт туһааннаах учуонайдарын кытта бииргэ үлэлииргэ былааннанар научнай-чинчийэр бырайыактарбытын дьүүллэстибит. Түмүккэ, 5 научнай-чинчийэр тиэмэҕэ бииргэ үлэлииргэ быһаарынныбыт.

Бастакы тиэмэбит: кыыллар уонна айан көтөрдөрүн ыарыыларын чинчийии. Маны үөрэтии биһиэхэ суоҕун кэриэтэ. Табаарыһым үс туртас өлүгүн булан биэрбитин чинчийбитим, сальмонеллезтан өлбүт этилэр. Томпо, Аллараа Халыма уонна Эбээн Бытантай табаларыттан хааннарын ылан чинчийбитим, айан көтөрдөрүттэн сыстан вирустаах диареяламмыт этилэр. Бииргэ үлэлэһии сыалынан, мин бэйэм матырыйаалларбын илдьэн биэрдим. Вирустаах ыарыыны биһиги чинчийэр кыахпыт төрдүттэн суох. Биһиги кинилэргэ боруобаларбытын биэрэн туран, кыттыгастаах ааттаныахпытын сөп. Технология, анал тэрил, үрдүк кылаастаах лабаратыарыйа  чааһынан, биһиги кинилэр аттыларыгар да турар кыахпыт суох. Наука дуоктарыгар үлэлэһэр бэйэбит киһибитин ыытыахпытын наада.

Дьиэ сүөһүтүн сыстыганнаах ыарыыларын эмтээһиҥҥэ бактериофагтары туһаныы уонна үөрэтии. Айылҕа да, организм да ханнык баҕарар ыарыыны утарсар бактериофагтары үөскэтиэхтэрин сөп. Биһиги билэрбит уонна туттарбыт – антибиотик. Маныаха туһата суоҕу сэргэ, туһалаах микробтар эмиэ өлөллөр. Түмүгэр, организмҥа дисбактериоз үөскүүр. Күүстээх антибиотик аллергияҕа тиэрдэр. Дьэ ол иһин аан дойдутааҕы быраактыкаҕа альтернативнай бактериофагтар туттуллар буоллулар. Бу саҥа кэллиэгэлэрбит кэлин Саха сиригэр бактериофаг киинин  тэрийэргэ, онуоха биһиги аспираннарбытын бэйэлэрин суоттарыгар босхо үөрэтэргэ этэллэр.

Саха сирин усулуобуйатыгар Сибиирдээҕи сотууну утары өлбүт вакцинаны боруобалааһын. Баэр бэрэпиэссэр Сибиирдээҕи сотууну үөрэтэр лабаратыарыйалаах. Билигин биһиги тыыннаах штамм вакцинатын туттабыт. Табаҕа, сылгыга биэрэбит, онтубут мэлдьитин үчүгэй түмүктээх буолбат. Ырыганнаабыт, организма мөлтөөбүт дьиэ сүөһүтүгэр ордук сэрэхтээх. Баэр бэрэпиэссэр вакцината, өлбүт микробтан оҥоһуллубут буолан, куттала суох. Вакцинатын туттары көҥүллүүр, түмүгүн чинчийэрбэр бэйэбэр ыытыҥ диэн усулуобуйа туруорар. Кэскиллээх аспираммытын эбэтэр магистрбытын талан ылан ыытыахпытын наада.

Сибиирдээҕи сотууну ирбэт тоҥҥо көмүү эпидемиологиятын үөрэтии. Саха сиригэр Сибиирдээҕи сотуун үөскээн сылдьыбыт 720 сирэ баар. Мантан  хараллыбыт 420 сирин чопчу биллибит. Сыстыганнаах микроб спора оҥостон, бүрүнэн баран, түспүт сиригэр төһө баҕарар өр сытар. Хааҥҥа, тыыннаах организмҥа киирдэҕинэ тиллэн кэлэн, улахан кутталы үөскэтэр. Биһиги үнүстүүппүт (ТХССНЧИ) Сибиирдээҕи сотууҥҥа үлэлэһэр бырааба суох. Чугастааҕынан оннук бырааптаах Уркуускайдааҕы чуманы утары охсуһар үнүстүүт баар. Биһиги 2 аспираны ыыттахпытына ньиэмэстэр босхо үөрэтэргэ сөбүлэһэллэр.

Хардарыта өйдөһүү уонна бииргэ үлэлээһин меморандумугар илии баттаһылынна. Бары тиэмэлэр биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр дьоһун суолталаахтар. «Бэтэринээринэй быраас» уонна «биология» идэлэрдээх 5-6 аспираннарбытын уонна магистраннарбытын талыахпыт. Чинчийиилэр Германияҕа уонна Саха сиригэр ыытыллыахтара. Бастыҥ ыстатыйалар норуоттар икки ардыларынааҕы үрдүк эриэйтиннээх научнай сурунаалларга бэчээттэниэхтэрэ. Германия уонна аан дойду биллэр учуонайдарын кытта бииргэ үлэлээһин Арассыыйа наукатын аптарытыатын үрдэтэрин таһынан, саҥа фундаментальнай уонна прикладной түмүктэри ситиһэр кыаҕы биэриэҕэ. Бииргэ үлэлээһин түмүгүнэн, вакциналар уонна препараттар Саха сиригэр уонна Германияҕа оҥоһуллуохтара.

Бэлиэтэммит былаан олоххо киирэригэр биЬиги өттүбүтүттэн харчы наада.  Манна Саха Өрөспүү­бүлүкэтин бырабыыталыстыбата болҕомтотун уурарыгар эрэл кыыма баар.