Саха сиригэр үүнэр оттор ураты күүстээхтэр

Бүгүҥҥү матырыйаалбар мин Ботаническай сад эмтээх үүнээйилэрин коллекциятын туһунан сырдатыахпын баҕардым. Бу хайысханан үгүс элбэх үлэ барбытын туһунан мин биир күн Ботаническай садка бара сылдьан билэн кэллим. Коллекцияны биологическай наука кандидата, старшай научнай үлэһит Варвара Васильевна Семенова салайан илдьэ сылдьар.

Үүнээйилэри ханнык   ыарыыга туһалаахтарынан араараллар   этэ

Эмтээх үүнээйилэр коллекциялара 1970 сылтан тэриллибит. Варвара Васильевна ол туһунан бу курдук кэпсиир: “Бастаан эмтээх үүнээйилэри ханнык ыарыыттан эмтииргэ туһалаах буолуохтарын сөбүнэн көрөн бөлөх-бөлөххө араараллара. Холобур, ньиэрбэ систиэмэтигэр, сөтөлгө, тыҥа, сүрэх-тымыр ыарыыларыгар уонна да атын бөлөххө араараллара. Мин Ботаническай садка бу коллекцияны куратор быһыытынан 2008 сылтан салайабын. Бэйэм СГУ биолого-географическай факультетын бүтэрбитим. Дипломнайбын “родиола розовая”диэн эмтээх от туһунан суруйбутум, кандидатскайбын эмтээх валерианаҕа көмүскээбитим”.

Ол курдук, 2010 сылтан эмтээх үүнээйилэри ыарыыга туһаларынан буолбакка, састааптарыгар ханнык туһалаах биологическай веществолара баһыйарынан араартыыр буолбуттар. Холобур, “флавоноидоносные”, “алкалоидоносные”, “эфиромасличные”, “витаминоносные” уонна да атыттар.

“Биһиэхэ   үүнэр эмтээх   оттор   ураты күүстээхтэр”

Биһиги Варвара Васильевналыын бөлөх-бөлөҕүнэн кичэллээхтик үүннэриллибит үүнээйилэр быыстарынан хаамабыт. Сорохторо сиринэн тэлгэнэн үүммүттэр, сорохторо талах маска маарыннаан халлаан диэки дьулуспуттар. Варвара Васильевна чөкөтүк үүнэн турар сэбирдэхтээх оттор тастарыгар тохтуур. “Бу биһиэхэ, Саха сиригэр, үүнэр хонуу мятата (мята полевая). Амсайан көр эрэ, хайдах курдук амтана хойуутуттан сөҕүөҥ”, — диэн баран сэбирдэҕи миэхэ уунар. Илиибэр ылан сыттаан көрөбүн, сыта дыргыйан үчүгэйин! Мята кэмпиэт курдук. Амсайан көрөбүн, туох да эбиилигэ суох мята амтана айахпар биллэр. “Төһөнөн хоту диэки баран иһэҕин да, оччонон үүнээйилэр биологическай веществолара быдан күүстээх, “насыщеннай” буолаллар. Ол веществолар атын сылаас килиимэттээх сирдэр үүнээйилэриттэн күүстээх буолалларын биһиги тосту уларыйымтыа килиимэппит хааччыйар – күнүспүт итиитэ, түүммүт тымныыта, сайыммыт сырылас куйааһа, кыһыммыт томороон тымныыта. Биллиилээх учуонайдар криолитозона усулуобуйатыгар үүнэр үүнээйилэри үөрэтэн, чинчийэн көрөн баран, оннук түмүккэ кэлбиттэр”, — диэн кэпсиир.

Үүнээйини харыстыыр  сокуон   наада

Саха сирин үүнээйилэрин туһатын туһунан кэпсэтиибит өссө биир боппуруоһу үөскэттэ. Варвара Васильевна өр сылларга Саха сиригэр үүнэр үүнээйилэри үөрэтэр соруктаах хонууга да, лабораторияҕа да үлэлээбит киһи быһыытынан, баар кыһалҕаны үчүгэйдик билэр. “Үүнээйилэрбитигэр харыстабыла суох сыһыаннаһарбыт олус хомолтолоох. Кэлиҥҥи кэмҥэ эмтээх отунан үлүһүйүү элбээтэ. Эмтээх от дии-дии харса суох үргүүллэр, маһы-оту тохтоло суох кэрдэллэр. Билигин баһаар бөҕө буола турар, хас да сыллар усталара үүммүт үүнээйибит буруону кытта симэлийдэҕэ. Атын дойдуларга курдук үүнээйини харыстыыр сокуону ылыныахха баара. Холобур, Норвегияҕа биир да маһы кэрдиллибэт, улахан ыстараап уураллар”, — диэн кэпсии-кэпсии бүөбэйдиир үүнээйилэрин көрдөрөр.

Мин тылым төбөтүгэр биир боппуруос түбэ-таба сылдьыбытын ыйытабын: “Варвара Васильевна, бөрө сиир ото ураты туһалааҕын туһунан сурах киэҥник тарҕанна дии. Эһиги коллекцияҕытыгар баар дуо?”

“Оо, баар буолумуна! Ол эрээри, мин бөрө сиир отун туһунан кэпсиэм иннинэ биири бэлиэтиэм этэ. Үөһэ эппитим курдук, Саха сиригэр үүнэр үүнээйилэр биологическай веществоларын дьайыыта быдан күүстээх. Онтон сиэттэрэн, эмтээх от эмиэ сэрэнэн туттуллара наада. Кэлиҥҥи кэмҥэ үүнээйинэн эмтэнии олус тарҕанна. Дьон ылбычча ылан эмтэнэллэр, дозаларын, нуормаларын билбэттэр. Ол түмүгэр от эмтиир хаачыстыбата дьаакка кубулуйар. Онон өссө төгүл тоһоҕолуом этэ — эмтээх үүнээйини сэрэнэн туттуҥ диэн”, — диир кини.

Варвара Васильевна салгыы миэхэ хас да көрүҥ бөрө сиир отун көрдөрдө. Холобур, “василистник вонючий” диэн Саха сирин киин өттүгэр үүнэр эбит. “Щитовник пахучий” папоротниктар көрүҥнэригэр киирсэр, бу от хайаҕа үүнэр. “Вздутоплодник сибирский” эмиэ бөрө сиир отун биир көрүҥэ эбит. Бу икки көрүҥ — Кыһыл кинигэҕэ киирбит үүнээйилэр, Саха сиригэр сэдэхтик көстөллөр.

Кирээдэлэр устунан салгыы баран иһэбит. Варвара Васильевна  акониты көрдөрөр. “Бу олус күүстээх от, ону туһанар буоллахха, булгуччу дозатын тутуһуллуохтаах. Күүстээх оттор бактыарыйаны утары охсуһаллар уонна ньиэрбэҕэ дьайаллар”, — диэн кэпсиир.

Салгыы лүөн арыытын ылар “лен Комарова” үүнэн турар, онтон “зверобой оттопыренный” кэлэр. “Коллекциябытыгар биир киэн туттар үүнээйибит “бадан толстолистный” буолар. Кини эмиэ Кыһыл кинигэҕэ киирбит. Бу көрүҥ Алдан биир эрэ сиригэр үүнэр. Олус эмтээх үүнээйи, дьахтар уорганын эмтииллэр, оттон былырыыҥҥы хаппыт сэбирдэҕинэн киэҥник биллибит чигирскэй чэйи оҥороллор”, — диэн баран хатан хараарбыт былырыыҥҥы сэбирдэхтэри көрдөрөр.

Бу курдук биһиги Варвара Васильевналыын кини өр сыллар тухары оҕотун курдук бүөбэйдээн, көрөн-харайан кэлбит эмтээх үүнээйилэрин коллекциятын кэрийэ сылдьан көрдүбүт. Бииртэн биир интэриэһинэй туһалаах үүнээйилэр бааллар: “родиола розовая”, календула, Ленскэйтэн аҕалыллыбыт тымныйыыга туһалаах “мать-и-мачеха”, Ураалтан кэлбит “солодка уральская”, ландыш, “шлемник байкальский”, тархун утаҕы оҥорорго туһаныллар уонна да атын элбэх туһалаах полынь, эстрагон уонна да атын эмтээх оттор үүнэн тураллар.

Варвара Васильевна салайар коллекциятыгар 100-тэн тахса эмтээх үүнээйи көрүҥэ баар. “Биһиги сыал­бытынан-сорукпутунан  үүнээйи чопчу эмтээҕин үөрэтии буолбатах, биһиги сорукпут – Саха сиригэр ханнык эмтээх от баарын, бу үүнээйилэр Саха сирин килиимэтигэр сиэмэлэриттэн тыллыахтарыттан хагдарыйыахтарыгар уонна кырдьыахтарыгар диэри хайдах үүнэллэрин үөрэтии, тэҥнээн көрүү, онтон сыанабыл оҥоруу, тастан аҕалыллыбыт үүнээйилэри бэйэбит килиимэппитигэр сөп түбэһиннэрэн үүннэрии, чинчийии, булкуһуннаран тулуурдаах хаачыстыбалаах оҥоруу буолар”, — диир. Варвара Васильевна бу үлэтин түмүгүнэн научнай ыстатыйалары суруйар, оччотугар эмтээх оттор тустарынан кинигэлэр оҥоһуллан тахсаллара саарбаҕа суох. “Оскуола оҕолоро кэлэн экскурсиялыыллар, студеннар практикаларын ааһаллар, биирдиилээн дьоҥҥо да консультация биэрээччибин”, — диир научнай үлэһит.

Мин бу курдук Ботаническай сад биир салаатын үлэтин кытары билистим. Эмтээх үүнээйилэри чинчийии өссө да үгүс үлэни ирдиир, инникитин да үөрэтиллиэ турдаҕа.