Өйүнэн өлбөт бэйэтин

Чопчу Саха сиригэр сыһыаннаан этэр буоллахха, эр киһи гендерин анаан чинчийии, үөрэтии биһиэхэ кэмчи. Ити дьиҥэр адьас сатамньыта суох дьыала, олоххо эр киһи, бары тыыннаах харамай кэриэтэ — кыһыл оҕо, бороохтуйуу, улар мэйиилэнии, улаатыы, ситии-хотуу, сааһырыы, кырдьыы уонна өлүү – олох бары оҥкулларын ааһар. Ити кини олоҕун хас биирдии түһүмэҕэ кэлимник хабар туспа чинчийиини эрэйэр дьыала буолуохтаах этэ.

Уус-уран литэрэтиирэҕэ, этнография салаатыгар саха урукку уонна билиҥҥи кыыһын-дьахтарын олоҕун-дьаһаҕын майгытын, кини омук быһыытынан уратытын, майгытын-сигилитин, хараактырын, таҥаһын-сабын уо.д.а. туспалаах дьахтардыы бэлиэлэрин уус-ураннык ойуулааһын уонна наукаҕа олоҕуран чинчийэн суруйуу биһиэхэ элбэх.

Сэбиэскэй былаас олохтоноотун, бэйэтин быраабын туппут, урукку саха ньүкэн дьахтарын өйүгэр-санаатыгар, майгытыгар хайы-үйэ сүүнэ уларыйыы тахсан эрэрин, саха биир бастакы кылаассык суруйааччыта Николай Неустроев «Иирээн» диэн дьоҕус кэпсээнигэр ойуулаабыта. Ойоҕо бөлүөк маһынан төбөтүн хайа охсон кэбиспитин эрэ кэлэн быраабаҕа үҥсэр. Оччотооҕу эр киһи ойоҕуттан кырбаммыт биир эмэ түбэлтэтэ син баара эбитэ буолуо. Олоххо туох буолбата баарай. Оттон ойоҕуттан сынньыллыбытын туһунан үҥсүү киирэрэ, дьэ, сүрдээх дьыала диэтэҕиҥ! Бу баһын хайа оҕустарбыт уһун сордооҕуҥ үҥсүүтэ, быраабаҕа баар дьон эмсэҕэлээччини күлүүгэ-элэккэ ыытыытынан түмүктэнэр. Дьиҥ дьыалатыгар, бу дьоҕус кэпсээҥҥэ эр киһи уонна дьахтар, эрдии-ойохтуу үйэлэргэ олоҕуран кэлбит, үксүгэр дьахтар өттүгэр баттабыллаах сыһыаҥҥа, ону нөҥүө түһүүлээх саҥалыы уларыйыылары саҥа былаас  киллэрэн эрэрэ тыктарыллан ойууланар.

Гендернэй тиэмэҕэ инникитин даҕаны чинчийии, үөрэтии тутаах эбийиэгинэн дьахтар буоларыгар саарбахтыы барбаккын. Ол биһиги дойдубут тыһыынчанан сыллардаах патриархальнай укулаат­тааҕыттан эрэ төрүөттэнэр буолбатах. Биллэрин курдук, оннук укулаакка дьахтар эр-ойох буолууга, дьиэ кэргэҥҥэ, уопсастыбаннай балаһыанньаҕа уһун үйэлэрдээх кытаанах баттабылга олорон кэлбит сордоох-муҥнаах дьылҕалаах субьегынан ааҕыллар этэ уонна билигин даҕаны киниэхэ ол былыргы балаһыанньата «үлэлиир» курдук. Өссө биһиги дойдубутугар дьахтар эр киһитээҕэр элбэх ахсааннааҕынан, майгыта ордук аһаҕаһынан, кини дьылҕатыгар суланарыгар уонна үҥсэргииригэр уопсастыба тулуурдаахтык сыһыаннаһарынан, ала-чуо дьахтар итинник майгытыгар туох эмэ сааттааҕы, кыбыстыылааҕы көрбөтүнэн («Иирээн» кэпсээн дьоруойа күлүүгэ-элэккэ барбытын өйдүөҕүҥ), эмиэ быһаарыахха сөп курдук.

Бүгүн дьахтар уопсастыба инники күөнүгэр тахсыбыта – олохпут мэлдьэһиллибэт чахчыта. Эмиэ бүгүн дьахтар улахан бэлиитикэҕэ, үрдүкү былааска дьулуһар. Кини үөрэх, билии-көрүү, өй-санаа өттүнэн таһыма үрдээбитэ, кыаҕа улааппыта  мэлдьэһиллибэт. Арай итиннэ биири бэлиэтээн этиэххэ сөп буолуо. Үрдүккэ талаһар дьахтар ол-бу кубуотаҕа, киниэхэ анаан аан тэлэччи аһыллан биэрэригэр, күрэстэһээччилэрин өттүттэн сымнааһыҥҥа, албын-көлдьүн тоҥхолдьуйууга төрдүттэн суоттаныа суохтаах. Тиис тиискэ, муос муоска, тэҥнээх тэҥнээҕиниин буолуохтаах. Аһыннаран, албыннаан, дьахтар араас албаһын туттан ырааппаккын. Мин бэрэсидьиэним дьахтар, судаарыстыбатын ис да, тас да бэлиитикэтигэр бэйэтэ эрэ билэр «штучкаларын» тутта, туһана сатыыр буоллаҕына, сирэйим кытарыа этэ. Манна сыһыаран эттэххэ, дьиэ кэргэн экэниэмикэтин дьахтар тутан олорор, оттон ол мини-судаарыстыба кэриэтэ, онон дьахтар судаарыстыбаны салайарга төрүкү бэлэмнээх диир саҥа-иҥэ баар буолар. Эчи, били эһээ Элиэнньин «ханнык баҕарар кухаарка судаарыстыбаны салайар кыахтаах» диэн элэктээн дуу, бэйэтэ үөскэппит судаарыстыбатын аанньа ахтыбатыттан дуу эппит тылларыгар уот харахха биэрээхтээн эрдэҕэ.

Тус бэйэм санаабар, билиҥҥи кэмнээҕи гендернэй чинчийиигэ сүрүн болҕомто дьахтар үөрэхтэниитигэр, култууратыгар (ити ааһыллыбыт суол), социальнай, судаарыстыбаннай анал туруга (ыстаатыһа) үүнүүтүгэр, үрдээһинигэр эрэ буолбакка, кини өйө-санаата, эмоциональнай туруга, уйулҕата, доруобуйата уларыйыыта, кинини туох куттуура, ыччатын инникитин хайдах көрөрө, судаарыстыбатын бэлиитикэтигэр кириитикэлээх сыһыана, уопсастыба олоҕун-дьаһаҕын итэҕэстэрин көннөрүүгэ туох суоллары көрөрө, ол онно бэйэтэ ылыахтаах оруола, о.д.а. хайысхалар тутуһуллаллара наада этэ.

Л.И.Винокурова, Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын үнүстүүтүн Аартыка историятыгар уонна этносоциология­тыгар үлэһитэ, история наукатын хандьыдаата.

Лилия Иннокентьевна социальнай историяҕа  чинчийиилэрин сэргэ гендер боппуруоһунан 90-с сыллартан дьарыктанар. Анал сурунаалларга, литэрэтиирэҕэ бу тиэмэҕэ анаммыт ыстатыйалардаах. Гуманитарнай чинчийии үнүстүүтүн бөлөҕө —  Алена Попова (Томаска), Эльвира Мэрикянова, Сардаана Боякова уонна салайааччы Лилия Винокурова буоланнар 2001 сыллаахха Арассыыйа гранын ылаллар. Онно тирэҕирэн ыыппыт социологическай чинчийиилэрин түмүгэр суруйбут «Хотугу сир дьахтара: саҥа социаль­най сөп түбэсиһиини көрдөөһүн» диэн улахан үлэлэрэ 2004 сыллаахха Новосибирскайга «Наука» издательствоҕа кинигэнэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Лилия Иннокентьевна биллэр уопсастыбанньык, билигин өрөспүүбүлүкэтээҕи Дьахталлар сойуустарын президиумун чилиэнэ, сойуус наукаҕа хайысхатын салайар, сүрүннүүр киһилэрэ. Анжелика Андреева салайааччылаах Дьахталлар сойуус­тара өрөспүүбүлүкэтээҕи «Хотугу сир дьахталлара: Саха сиригэр социальнай кыаҕы олоххо киллэрии» граны сүүйдэ. Улаханы тоҕу түһэр үп-харчы буолбатаҕа чахчы гынан баран, этносоциальнай хайысхалаах бырайыак­ка үлэлэһэргэ эрэл санаалаахтар. Уонна бары көхтөөхтүк кыттан эрэллэр: холобура, дьахтар хамсааһынын биир сирдьитэ Альбина Черепанова тус бэйэтинэн көмөлөһө сылдьар.

— Саха сирин дьахталларын, сүнньүнэн төрүт олохтоох дьа­х­талларын историяларын, олохто­рун-дьаһахтарын, социальнай балаһыанньаларын, кинилэр олохторугар, үлэлэригэр-хамнастарыгар, дьиэ кэргэннэригэр уонна уопсас­тыбаҕа көрсөр проблемаларын үөрэтэбин, — диэн кэпсиир Лилия Иннокентьевна. — Сыл-хонук күлүмэх түргэнинэн уста турар, бииртэн биир улахан уларыйыылар бэйэ-бэйэлэрин солбуһаллар. Саҥа уопсастыбаннай сыһыаннаһыылар олохтоноллор, атын сыаннастар уонна идьийээллэр туругураллар. Бу гынан баран, олох бэйэтэ туруорар уустук боппуруоһун суолтата оннунан хаалар эбит.

1925 сыл кулун тутарга Саха сирин дьахталларын 1-гы сийиэстэрэ ыытыллыбыта. Сийиэскэ 86 дэлэгээт дьахтар кыттыбыта, мантан 36-та төрдүттэн үөрэҕэ суоҕа. Үгүстэрэ ханнык эмэ кыра үөрэхтээхтэрэ. 2001 сылга ыытыллыбыт Дьахталлар XI сийиэстэригэр дэлэгээттэр 97% үрдүк уонна анал орто үөрэхтээх этилэр. Дьахталлар ол маҥнайгы да, кэлиҥҥи да сийиэстэригэр үлэлээх буолуу боппуруоһа тэҥинэн турбута. Ол аата 70-80 сыллар усталарыгар, дьахтар социальнай балаһыанньатыгар сүҥкэннээх уларыйыылар тахсыбыттарын үрдүнэн, олоҕу олорорго биир бастакы уочаратынан турар проблема, дьахтарга сыһыаннаан, оннунан хаалбытын кэриэтэ эбит. Биллэн турар, XX уонна XXI үйэлэр саҥаларынааҕы кэмнэр дьахталларын көрдөбүллэрэ улахан араастаһыылаахтара өйдөнөр. Ол да үрдүнэн, проблема онтон чэпчээн, судургутуйан кэлбэт.

90-с сыллардааҕы тосту бэлитии­чэскэй уларыйыылардаах, экэниэмикэ сууллуулаах, улахан айманыылаах кэм дьахтар дьылҕатыгар ыар охсуулаахтык ааста. Эр киһи, сүрүн булааччы-талааччы, дьиэ кэргэнин иитээччи, туһата суох бөх кэриэтэ суол кытыытыгар быраҕыллан хаалбыт балаһыанньата, дьиэ кэргэн быста дьадайыыта, эр-ойох арахсыыта, оҕо тулаайахсыйыыта сүрүннээн дьахтар үрдүнэн барбыта. Олоххо тардыһыыта күүһүн, оҕотун туһугар бэйэтин толук биэрэргэ бэлэмин дьахтар өссө төгүл (ахсаана суох хаһыс төгүлүн!) дакаастаата. Холобурга, Саха сирин дьахталлара эргиччи быстарыы кэмигэр, таптыыр үлэлэрин быраҕан, бэйэлэрин кэмнэригэр сыралаһан туран ылбыт идэлэрин хаалларан туран, илиилэригэр суумка тутан, көхсүлэригэр мөһөөччүк сүгэн Арассыыйа куораттарын арҕара айаннаан, омук дойдуларыгар тиийинэн-түгэнэн сылдьан, тугу булбуттарын эт санныларынан таһан, сайынын-кыһынын биирдэ өрөөн көрбөккө ырыынакка эргинэн, ыар кэмнэри мүччү түспүттэрэ, оҕолорун улаатыннартаабыттара.

Олох, ууга-уокка түһэриэхтии эмискэ соһутуулаахтык уларыйыыта, киһи отуора уонна уйулҕата күүскэ хамсааһына, итэҕэйэн уонна өрө тутан кэлбит сыаннастара, эрэллэрэ, идьийээллэрэ күппүлүү барыылара киһи дууһатыгар булгуччу суола-ииһэ суох хаалбат. Оттон дууһа ол бааһа оһоро эбэтэр дириҥиирэ киһи санаатын күүһүттэн уонна ырааһыттан тутулуктаах.

Бүгүн тыа сиригэр бюджет тэрилтэлэрэ эрэ дьону бастайааннай быстыбат хамнастыыллар. Оттон ити тэрилтэлэргэ сүрүн үлэһиттэрэ — дьахталлар. Оттон өссө элбэх дьахтар үлэтэ суох олорор. Кэтэх хаһаайыстыбатын көрөн-истэн, үүтүн туттаран дохуоттанан. Ынах сүөһүнү иитии — улахан сыраны эрэйэр уонна биир оннук ороскуоттаах дьарык. Манна эр киһи илиитэ, кини харытын сиилэтэ  суох сатаммаккын. Онон, сүөһү ииттэн, онон тыыннанан олорор тыа ыалын ийэтэ эр киһиттэн экэнэмиичэскэй тутулуктаах. Маныаха төрөппүт оҕоҕор-уруугар тапталыҥ, бэйэ икки ардыгар убаастабыллаах уонна сөбүлэһиилээх сыһыан, уопсай хаһаайыстыбаҥ суолталара уонна интэриэстэрэ бастакы уочаратынан тураллара төрдүттэн саарбахтаммат.

Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар дьахталларын бары проблемалара болҕомто уонна кыһамньы үөһүттэн хаһан да түһүө суохтаах. Бэйэлэрин төрөөбүт айылгыларынан уонна айылҕаларынан, кинилэр хаһан да аһаҕастык ытыы-соҥуу, аймана, үҥсэргии сылдьыахтара суоҕа. Кыһалҕата суох, онон саҥарбат диэн буолбатах.

«Норуоттар» диибин гынан баран, тоҕо дьахталларын проблемаларын уруттата тутабыный.  Бастатан, мин дьахтар гендерин чинчийэбин. Иккиһинэн, уһук хотугу сир иччитэ —  дьахтар. Эр киһитин үйэтэ олох кылгас, ол үөһэ араас оһолго, быстахха өлүү түбэлтэтэ сүрдээх элбэх. Ол түмүгэр, хотугу эр киһи кыанар сааһыгар үлэлээн, бултаан-алтаан, оҕо оҥорон баран, олохтон туораан хаалара баар суол. Оҕолорун иитии, улаатыннарыы, олоҕу тиһэҕэр тиийэ олоруу сыалын-соругун дьахтар сүгэр.

Билигин күүстээх «норуоттар көһүүлэрэ» саҥалыы көрүҥү ылынан бара турар. Биһиги онно бэлэмэ суох олорон биэрдибит. Саамай хомолтолооҕо, ыччаппытын иитэн-такайан, бэлэмнээх оҥорботубут. Ол охсуута олус улахан буолуоҕа. Уолаттарбыт үлэҕэ-хамнаска, олоҕу тэриниигэ уонна оҥостууга күрэстэһэр дьоҕурдара өссө да лаппа намыһах. Кыргыттарбыт атын омук итэҕэлэ, үгэһэ, култуурата, менталитета, кини туора омук дьахтарыгар сыһыана, удьуордааһын диэн киһиэхэ туох суолталааҕын туһунан өйдөбүллэрэ төрдүттэн суох.

Дьолум төрдө – төрөөбүт буорбар, дьахтар буолбут иэһим — норуоппун хаҥатыы диэн, хайа баҕарар омук тутаах  сыаннастарыгар,  хомойуох иһин, ииппэтэх буруйдаахпыт.