Өлүөнэбит үрдүгэр химическэй собуот тутуллара төһө сөптөөҕүй?

Өбүгэлэрбит бэйэлэрин Ийэ айылҕа оҕолорунан ааҕыналлара. Кинилэр өйдүүн-санаалыын, эттиин-сиинниин тулалыыр эйгэни кытта биир ситимнээхтэрэ.

Аныгы кэмҥэ айылҕабытыттан тэйбиппит, өбүгэлэрбит үтүө үгэс­тэрин тутуспакка олорон кэлбиппит баар суол. Ити да иһин буолуо, кэлиҥҥи кэмҥэ айгыр-силик айылҕабыт барахсан соһуччу көстүүлэринэн араастаан соһутар. Айылҕа бэйэтэ туспа суруллубатах сокуоннардаах.
Сахабыт сиригэр Өлүөнэ Эбэбит үрдүгэр гааһы таҥастыыр метаноловай собуоту тутар туһунан боппуруос күөрэйбитэ быданнаата. Биллэрин курдук, тустаах боппуруоһу уопсастыбаннас күүскэ утарда. Дьон-сэргэ дьаахханара оруннаах. Биһиги итинтэн сирбитигэр-уоппутугар, айылҕабытыгар, кырдьык, өтөрүнэн көннөһүллүбэт охсууну ылыахпытын сөп.
Ону араас сайдыылаах су­даа­рыс­тыбаларга химическэй собуот­тарга буолбут саахаллар туоһулууллар. Ол курдук, 1984 сыл­лаахха ахсынньы 2 күнүгэр Индия Бхопал куоратыгар АХШ Union Carbide хампаанньатын гааһы таҥастыыр собуотугар дэлби тэбии буолбута. Гаас дьаатыттан сутуллан 4035 киһи суорума суолламмыта уонна 40 тыһыынча киһи эчэйбитэ. Биэс көс усталаах уонна уонна 2 көс туоралаах сир-уот токсическай гаас дьаатыгар сутуллубута.
1978 сыллаахха балаҕан ыйыгар Кытай Сучжоу куоратыгар эмиэ химическэй собуокка буолбут саахал түмүгэр 48 мөлүйүөн киһи күн сириттэн күрэммитэ. Тустаах дойду былааһа маны кистээн, сиэртибэ ахсаанын 3 тыһыынча диэн иһитиннэрбитэ. Маннык саахаллар ити судаарыстыбалары таһынан Великобританияҕа, Италияҕа, Мексикаҕа уонна Литваҕа бэлиэтэммиттэрэ. Онон, этэргэ дылы, тустаах собуот алдьаммакка-кээһэммэккэ үлэлиэ диэн мэктиэ суох.
Оттон дьаатынан сутуллубут сиртэн уутун туһаныллыбат, манна мэччийбит сүөһү, сылгы, кыыл, көтөр эттэрин, оҕуруот аһын сиэниллибэт. Быһаччы эттэххэ, икки атахтаах олорбот сиригэр-уотугар кубулуйуохтаах.
Ол эрээри өрөспүүбүлүкэбит экономикатын ыарахан балаһыан­ньаттан таһаарар сорук турарын уопсастыба эмиэ өйдүүрүн бэлиэтиибин. Норуот сайдыыны, кэскили утарбат. Бары өттүттэн чинчиллибит, үөрэтиллибит, кылаабынайа, тулалыыр эйгэҕэ куттала суох ньиэп, гаас переработката баар буолуон баҕарар.
Биһиги хаһыаппыт эрэдээксийэтэ мантан туора турбакка, өрөспүүбүлүкэ биллэр-көстөр дьонуттан бу боппуруоска туох санаалаахтарын, толкуйдаахтарын кытта билистибит.

Тыыннаах хаалыы боппуруоһа

Егор Ларионов, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин ХII, Ил Түмэн I уонна II ыҥырыыларын депутата, Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлэ:
— Мин тустаах боппуруоска позициям чуолкай, чопчу. Өрөспүүбүлүкэбитигэр Өлүөнэ Эбэ үрдүгэр химическэй собуот тутуутун боппуруоһа күөрэйбитигэр, хара маҥнайгыттан утарбытым. Бу боппуруоһу анал идэлээх дьон, олохтоох нэһилиэнньэ утараллара оруннаах, сөптөөх.
Бастатан туран, ирбэт тоҥноох сиргэ химическэй собуоту тутуу содула хайдах буолуон сөбүн туһунан дириҥ үөрэтии, чинчийии суох эбит. Баараҕай тутуу, кини туттубут уута-хаара ханна барара, хайдах өтөн тахсара биллибэт. Онон манна анал идэлээх дьон, учуонайдар сөпкө утараллар. -60 кыраадыс тымныылаах дойдуга тустаах собуот хайдах үлэлиэ биллибэт ээ. Бу боппуруос сыбаайаны түһэрэн баран, көннөрү дьиэни тутуу буолбатах. Ымпыктаан-чымпыктаан үөрэтии наада.
Иккиһинэн, төһө даҕаны тулалыыр эйгэҕэ буортута суох производствоны тутабыт диэбиттэрин үрдүнэн, киһи итэҕэйбэт. Итэҕэйбэт буолууну аан дойду практиката бигэргэтэр. Оннооҕор аныгы технологиялары толору баһылаабыт дойдуларга химическэй собуоттар саахалланаллар. Итинтэн киһи ытырыктаппат буолуоҕун табыллыбат. Маны билэ-көрө сылдьаммыт, биһиги курдук кытаанах климаттаах, ураты нарын айылҕалаах дойдуга, буолаары буолан, уутун иһэн, иитиллэн олорор, аҕыйах ахсааннаах саха омук түөлбэлээн олорор сиригэр Өлүөнэ Эбэбит үрдүгэр химическэй собуоту туттарыа суохтаахпыт. Туох содуллаах буолуохтааҕын, үөрэҕэ суох да киһи сэрэйэр дии саныыбын.
Оҕолорбут, сиэннэрбит, кэнэҕэски кэскилбит хайдах буолуохтаахтарый диэн санаанан салайтарыахтаахпыт. Собуоту оҥорбут, туппут дьон дуогабардара бүтэн, баран хаалыахтара. Оттон биһиги манна хаалыахпыт. Нэһилиэнньэ тугу да гынара суох буолан, бу боппуруоһу утарбат. Ханнык да национальнай боппуруос буолбатах. Тыыннаах буолуу, хаалыы боппуруоһа.
Тустаах боппуруоска аан дойдуга барытыгар үчүгэй эбитэ буоллар, син да этэ. Дьон-сэргэ үүнүүнү-сайдыыны утарбат. Ыччаттарбытын үлэлэтэ-үлэлэтэ, дохуот киллэрэ-киллэрэ олоруох этибит. Бу боппуруоска улахан чинчийии, үөрэтии үлэтэ барыахтаах.
Кистэл буолбатах, бутуурдаах кэмнэр үүннүлэр. Онон инникитин сиртэн хостонор баайбытын таба туһанарга киин сири кытта күүстээх үлэ барара наада. 90-с сылларга өрөспүүбүлүкэбит суверенитетын туһунан Декларацияны, Федеративнай дуогабары, Төрүт Сокуоммутун оҥорууларга үлэлээбит араас идэлээх дьону түмэн, оробуочай бөлөхтөр тэриллэн үлэлииллэрэ наадалаах. Оччоҕо бу собуот тутуллуо дуу, суох дуу диэн таайбаккабыт, үлэ чопчуламмыт хайысханан барыах этэ.

Переработка баар буолуохтаах

Климент Иванов, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин, Ил Түмэн үстүү ыҥырыытын депутата:
— Химическэй собуоту тутуу — бөдөҥ боппуруос. Улахан чинчийэн, үөрэтэн көрүү кэнниттэн тустаах боппуруоска хардыы оҥоһуллуохтаах. Ол гынан баран сиртэн хостонор баайы переработкалыыр хайаан да наадалаах. Барыс, дохуот итинтэн киирэр. Өрөспүүбүлүкэ баалабай бородууксуйата улаатар. Элбэх үлэ миэстэтэ тахсар.
Урукку өттүгэр биһиги «Саханефтегазка» үлэлии олорон, Таалакааҥҥа ньиэп, Чайаҥдаҕа гаас переработката хайаан да баар буолуохтаах диэн боппуруоһу туруорбуппут. Миэстэтин талыыга анал идэлээх дьон кыттыыны ылбыттара. Алдан уонна Нерюнгри икки ардыгар баар, бары өттүнэн табыгастаах сир-уот талыллыбыта. Итиннэ тимир суол, электроэнергия, инфраструктура барыта баар. Ол эрээри Саха сирэ итини куоттаран кэбиспитэ. Ньиэби уонна гааһы переработкалыыр собуоттар Амурскай уобаласка Сковородиноҕа тутулуннулар. Онон кинилэр бүтэһик бородууксуйаттан киирэр дохуоту аахса олороллор.
Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбит бюджетыгар нолуоктан эрэ үп-харчы киллэринэ олорор. Манна миэстэтигэр переработка баара буоллар, дохуот киириитэ улаатыа этэ. Хачайдыы-хачайдыы турбанан Амурга ыыта олоробут. Биһиги суоппутугар кинилэр экономикалара бөҕөргүүр, кыаҕырдылар.
Өлүөнэ Эбэ үрдүгэр метаноловай собуоту тутуу боппуруоһугар нэһилиэнньэ айманара олохтоох. Тустаах баараҕай тутуу айылҕаҕа олус кутталлаах. Этэргэ дылы, сыыһа тутуннуҥ да, бүттүҥ. Үрдүк технологияны ирдиир. Маны таһынан собуот толору күүһүнэн үлэлииригэр сөптөөх гаас саппааһа наада.
Кыһыл Сыырга Чайаҥда курдук элбэх гаас саппааһа суох уонна технологическай өттүнэн уратылар бааллар. Саха сирин киин өттүгэр, уопсайынан, гаас саппааһа үгүһэ суох. Саппаас Ленскэй, Сунтаар, Мииринэй, Өлүөхүмэ улуустарыгар баар. Оттон Кэбээйигэ ньиэп да, гаас да саппаастара бааллар эрээри, билигин чопчу бачча баар диэн этэр кыах суох. Өрөспүүбүлүкэ киин өттүн Кыһыл Сыыр гааһынан 50-ча сыл устата хааччыйар буоллахпытына, ити саппааһы тыытыа суохтаахпыт. Билигин переработкалаан, ороскуоттаан киирэн бардахпытына, инникитин бэйэбитин да кыайан хааччынарбыт биллибэт. Манна сүрдээх ымпыктаан-чымпыктаан үөрэтэн көрүү наада. Бу үлэҕэ учуонайдар, анал идэлээх дьон кыттыахтаахтар. Тустаах боппуруоска ыксыыр наадата суох.
Ол эрээри, мин санаабар, инникитин ньиэп, гаас переработката миэстэтигэр баар буолуохтаах. Манна Алдан диэки бары өттүнэн табыгастаах миэстэлэр бааллар.

Гааспыт туһаҕа туруохтаах

Дмитрий Наумов, Ил Түмэн төрдүс ыҥырыытын депутата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ:
— Сахабыт сиригэр гаас хостонуллар буолан баран, туһаҕа туруохтаах. Дьон-сэргэ түөлбэлээн олорор сиригэр, Өлүөнэ Эбэ үрдүгэр буолбакка, атын тэйиччи миэстэҕэ гааһы таҥастыыр собуот тутуллуон сөп.
Билигин бырайыактары үчү­гэйдик, хаачыстыбалаахтык оҥороллор. Ол бырайыак элбэх хамыыһыйаны ааһар. Маны таһынан бу докумуон дьүүлүгэр дьон-сэргэ, уопсастыбаннас кыттыыны ылар. Собуоту бырайыактыыр, эксплуатациялыыр дьон, биллэн турар, саахал тахсыан баҕарбаттар.

Бүтүн киһи аймахха куттал үөскүөн сөп

Ульяна Винокурова, Ил Түмэн бастакы уонна иккис ыҥырыылаах депутата, социологическай наука доктора:
— Саха сирин өрүстэрэ, бука бары Хотугу Муустаах Байҕалга түһэллэринэн сибээстээн, айылҕа ураты харыстанар кэрэ-бэлиэ миэстэлэринэн буолуохтаахтар. Биһиги сирбит-уоппут эмсэҕэлээтэҕинэ, аҕыс судаарыстыбаны эбэтэр бүтүн планетаны буортулуохпутун сөп.
Онон биһиги сирбитигэр-уоппутугар туох да тутуллара наадата суох. Саха сирин олохтоохторугар эрэ буолбакка, бүтүн киһи аймахха кутталы үөскэтиэхпитин сөп. Онон Өлүөнэ Эбэ үрдүгэр химическэй собуот тутулларын төрдүттэн утарабын.

Хорук тымырбытын харыстыахха

Федора Захарова, иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн депутата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин киһи быраабыгар өр сылларга таһаарыылаахтык үлэлээбит экс-Боломуочунайа:
— Өлүөнэ Эбэ үрдүгэр метаноловай собуоту тутууну утарабын диэн быһаччы этэбин. Сахабыт сирин айгыр-силик айылҕата наһаа намчы-нарын, уйан. Уутун иһэн, көмүс хатырыктааҕын аһатан-сиэтэн, үрүҥ тыыммытын өллөйдөөн олорор баар-суох Эбэбит хоту сир, аан дойду да диэтэххэ омуннааһын буолбата биллэр, хорук тымырынан ааҕыллыан ааҕыллар. Ону киртитэрбит, буортулуурбут, инники кэскилбитин кэрбэммиккэ тэҥнээх.