Биир дойдулаахтарын, курбуһахтары түмэр сыалтан

Омуоһаптар дойдуларыгар таас дьиэ тутан дьэндэтэн кэбистилэр

Норуот хамсааһына: бастыҥнары батыс» рубрикаҕа матырыйаал суруйарбар санаам биллэрдик көтөҕүллэрин ааҕааччыларбыттан кистээбэппин. Биһиги омук маннык сырдыкка, инникигэ тардыһыылаах, наада тирээтэҕинэ, биир сыалга-сорукка түмсүүлээх, сомоҕолоһуулаах буолан, бу тыйыс усулуобуйалаах сиргэ-уокка олорон, бур-бур буруо таһааран кэллэҕэ.

Маныаха көрдөрөр-иһитин­нэрэр средстволар дьону-сэргэни хамсатар, көҕүлүүр күүс буоларбытын умнуо суохтаахпыт. Уонна бу суолу-ииһи тутуһа да сатыыбыт.

Дьиэ  тутар  санаа хайдах  кэлбитэй?

Сахабыт сиригэр, буолаары буолан, тыа сиригэр биир ыал таас дьиэни тутан, үлэҕэ киллэрбит холобура, арааһа, суох буолуохтаах. Алтынньы 15 күнүгэр Уус-Алдан улууһун Курбуһах сэлиэнньэтигэр аҕыс квартиралаах, толору хааччыллыылаах таас олорор дьиэни үөрүүлээхтик аһыыны үгүстэр күөх экранынан көрбүт буолуохтааххыт.

Бу олорор дьиэни тутуу туһунан санаа хайдах быһыылаахтык кэлбитэй? Курбуһах нэһилиэгиттэн төрүттээх ытык ыал ыччата Владимир Дмитриевич Аммосов 2003 сылтан саҕалаан тутуунан дьарыктанар. Дьокуускай куоракка биэс таас дьиэни тутан, үлэҕэ киллэрбит уопуттаах.

— Билигин киин куоракка тутууну ыытарга сир да суох курдук. Онон тутууттан тохтуурум дуу диэн толкуйдуу сылдьыбытым. Орто уолум Савва «Аартык» диэн хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэлээх. Кини «Көһөрүү» бырагыраамаҕа куонкуруска кыайбыта. Онно дойдубун Курбуһаҕы саныы түспүтүм. Киһи үксэ да төрөөбүт-үөскээбит сиригэр тардыһыыта күүстээх буоллаҕа. Оннооҕор Муустаах муора кытыытыгар хоту дойдуга толору хааччыллыылаах таас дьиэлэри туталлар диэн толкуй төбөбөр киирбитэ. «Биһиэхэ да тоҕо табыллыа суохтааҕый?» — диэн уолаттарбын Владимиры, Савваны уонна Альберты кытта ылсан көрөр санааҕа кэлбиппит. Оттон санааҥ кыайар буоллаҕына, ханнык баҕарар дьыала табыллара, хайдах да уустук боппуруос быһаарыллара баар суол. Курбуһахха оскуола уонна кырдьаҕастар, инбэлииттэр олорор интернат-дьиэлэрэ уонна хас да чааһынай олорор дьиэ толору хааччыллыылаахтар. Онон нэһилиэккэ ити хайысхаҕа хамсааһын баар. Биир дойдулаахтарбын, курбуһахтары, түмээри, дьоммун-сэргэбин санааларын көтөҕөөрүбүн, итини таһынан уолаттарбар өбүгэлэрин дойдуларын кытта ситими үөскэтээрибин ити бөдөҥ дьыалаҕа ылсыбытым, — диэн кэпсиир Владимир Дмитриевич.

Ытык киһи сыдьаана

Владимир Дмитриевич Аммосовы тоҕо ытык ыал ыччата диэбиппин, төрдүн-төбөтүн ааҕааччыларбар кылгастык быһааран биэриим. Амарах аҕата Дмитрий Федорович Аммосов кылгас кэмҥэ оройуон киинигэр араадьыйаҕа, райкомолга, райсовекка үлэлээбитэ. Кини Уус-Алдаҥҥа Сталин аатынан холкуос бэрэссэдээтэлинэн, биригэдьииринэн, ферма сэбиэдиссэйинэн, 15 сыл устата сельсовет бэрэссэдээтэлинэн туох-баар күүһүн-уоҕун, өйүн-санаатын ууран туран үлэлээбитэ-хамсаабыта, көмүс көлөһүнүн тохпута.

Дьонун-сэргэтин туһугар хаарга хаампыта, силлиэҕэ сиэлбитэ халтайга хаалбатаҕа. Миитэрэй үлэтэ үрдүктүк сыаналаммыта. Ленин уордьанынан наҕараадаламмыта. Оччолорго өрөспүүбүлүкэҕэ 400-тэн тахса сельсовет бэрэссэдээтэлэ баарыттан, кини соҕотоҕун итинник үрдүк наҕараадаҕа тиксибитэ.

Дмитрий Федоровиһы кытта улуус хаһыатыгар үлэлии сылдьан, атах тэпсэн олорон кэпсэтэн, Курбуһахха дьиэлэригэр ыалдьыттаан турардаахпын. Ол кэнниттэн сибээспитин өргө диэри быспатахпыт. Онон Омуоһаптар дьиэ кэргэн маннык үтүө-мааны, ытык киһиттэн сыдьааннаахтарын бэлиэтиири наадалааҕынан ааҕабын.

Былатыан Ойуунускай  алгыһын ылбыта

Суруйуубар бу түгэни хайаан да ахтан аһарабын. Дмитрий Федорович Аммосов дьонугар-сэргэтигэр көнө сүрүннээҕинэн биллиэн биллэрэ. Икки сирэй буолары сөбүлээбэтэ. 1938 сыллаахха кини хомсомуол чилиэнэ этэ. Былатыан Ойуунускайдаах норуот өстөөхтөрө аатыраннар хаайыыга киирбиттэрин итэҕэйбэтэҕэ, өйүнэн-сүрэҕинэн ылымматаҕа.

Михаил Местников — Борооску Мэхээлэ диэн биир дойдулааҕа баара. Кинини эмиэ норуот өстөөҕө диэн хаайбыттара. Мэхээлэ Бороскуобуйа диэн кэргэннээҕэ. Сөп буола-буола Дьокуускайга хаайыыга кэргэнин көрсө киирэрэ. Ойуунускайдыын бииргэ сыталлара үһү. Бороскуобуйа туох аһа кэлээхтиэй, кураанаҕын тиийэрэ. Көннөрү кэпсэтэр эрэ эбит. Бороскуобуйа биирдэ кэргэнин көрсө барарын билэн, Миитэрэй биир атах эттэн алта киилэ эти быһа охсон Былатыан Ойуунускайга ыыппыта.

Бороскуобуйа этин буһаран, миинин кытта миискэҕэ тутан, хаайыыга илпит.  Ойуунускай үөрүү бөҕө буолбут. Хайалара ыытта диэн сураспыт. Бороскуобуйа кэпсээн биэрбит. Былатыан Ойуунускай Миитэрэйи олус үчүгэйдик алҕаабыт.

Бороскуобуйа кэлин кырдьан баран, икки хараҕынан көрбөт буолбут. 1970  кини уолугар Иннокентий Михайловичка: «Норуот өстөөхтөрө» диэн ааттаммыт дьонтон куттаммакка, Миитэрэй эт ыыппыта», — диэн кэпсээбит уонна сибиинньэ идэһэлэммититтэн аҥаарын бэрдэрбит.

– Оччолорго ити эти хаайыыга ыыппыппын билбиттэрэ буоллар, тута кэлэннэр тутан барыах этилэр, — диэбитэ Дмитрий Федорович.

Билигин кэпсииргэ боростуой курдугун иһин, ити кэмҥэ улахан хорсун быһыы этэ. Ас ыытыахтааҕар буолуох, Ойуунускайдаах ааттарын сибигинэйэн да этэр кыах суоҕа. Улуу киһи алгыһа Дмитрий Федоровичка уонна кини сыдьааннарыгар тиийдэҕэ…

Дмитрий Федорович кэргэнинээн Пелагеялыын 68 сыл устата эйэ дэмнээхтик олорбуттара. 80-рын ааһыахтарыгар диэри кэтэх хаһаайыстыбаларын көрө-истэ сылдьыбыттара. Куоракка олорор оҕолорун, сиэннэрин этинэн-үүтүнэн хааччыйаллара.

“Ити иннинэ дойдубар, дьонум тэлгэһэтигэр нэдиэлэ устатыгар таас дьиэ туттубутум. Дьонум-сэргэм онтон наһаа соһуйбуттара да, сөхпүттэрэ да. Ийэм уонна аҕам тутта сылдьыбыт малларын уураммын музей-дьиэ оҥорор баҕалаахпын. Ити дьиэм бу оҥорбут дьыалабытыгар биир төһүүнэн буолбута саарбаҕа суох”.

Сөптөөхтүк тэринэн

Сүрүн тиэмэбэр төннүүм. Аммосовтар тутууларын матырыйаалын ааспыт 2018 сыл муус устар ыйыттан саҕалаан Курбуһахха тастарбытынан барбыттара. Бу түгэххэ сытар нэһилиэк суола-ииһэ мөлтөҕүн үгүстэр билэр-көрөр буолуохтааххыт.

Тутуу бырайыагын эрдэ оҥотторбуттара. Уус-Алдан улууһун уонна Курбуһах нэһилиэгин салалталара кинилэр саҕалаабыт дьыалаларын өйөөбүттэрэ.

– Тутуубут хаамыыта, үлэтэ-хамнаһа олус үчүгэйдик ааста. Өбүгэлэрбит да күүс-көмө буоллулар быһыылаах. Бастаан биир дойдулаахтарым итэҕэйбэтэх курдук этилэр. Онтон икки күн иһигэр сыбаайалары туруоран кэбиспиппитигэр, оттоон кэлбиттэригэр дьиэ көҥдөйө бүппүтүн харахтарынан илэ көрөннөр, санаалара өрө көтөҕүллэ түспүтэ. Субуотунньуктаан көмөлөһөн киирэн барбыттара. Маннык дьыалаҕа дьон наһаа түмсэр эбит.

Ити иннинэ дойдубар, дьонум тэлгэһэтигэр нэдиэлэ устатыгар таас дьиэ туттубутум. Дьонум-сэргэм онтон наһаа соһуйбуттара да, сөхпүттэрэ да. Ийэм уонна аҕам тутта сылдьыбыт малларын уураммын музей-дьиэ оҥорор баҕалаахпын. Ити дьиэм бу оҥорбут дьыалабытыгар биир төһүүнэн буолбута саарбаҕа суох.

Аҕыс квартиралаах дьиэ инженернэй өттүн улахан уолум Владимир, уутун-хаарын кыра уолум Альберт, үбүн-харчытын боппуруоһун орто уол Савва быһаардылар. Онон бары бэйэ-бэйэбитин ситэрсэн-хоторсон биэрдибит. Төрөөбүт-үөскээбит дойдубутугар үтүө дьыаланы, үйэлээҕи оҥордубут диэммит астынныбыт. Биллэрин курдук, бырагыраама үбэ-харчыта бытааннык быһаарыллааччы, хамсааччы. Ону кэтэстэххэ, тутуу өтөрүнэн бүппэт. Билигин сыбаайата да түһэ илик буолуо этэ. Ол иһин бэйэбит үппүтүнэн-харчыбытынан, сөптөөхтүк тэринэн, түргэн тэтиминэн тутууну ыыттыбыт. Турар сирэ да үчүгэй. Киин хочуолунайтан, баһаарынайтан эҥин чугас. Онон ороскуота аччаан биэрдэ, — диэн кэпсиир Владимир Дмитриевич.

Курбуһах интернат-оскуола иитиллээччилэрэ, төгүрүк тулаайахтар, аҕыс ыал толору хааччыллыылаах, сылаас-сырдык таас дьиэлэнэннэр үөрүүлэрэ, Аммосовтар дьиэ кэргэттэригэр махталлара муҥура суох. Кинилэр курдук үтүө санаалаах, төрөөбүт дойдуларыгар бэриниилээх патриот дьон баалларын тухары орто туруу баран дойду олоҕо силигилиэ-чэлгийиэ.

Людмила НОГОВИЦЫНА

Уважаемые читатели!

1. Покупая электронную версию Издания, вы осознаете, что покупаете ее исключительно для личного (семейного) пользования. Перепродажа или любая другая передача купленного вами номера газеты третьим лицам запрещается и может преследоваться по закону.
2. Обязанности продавца, в качестве которого выступает Издание, считаются выполненными с момента отправки Покупателю ссылка на скачивание купленного и оплаченного им номера газеты.
3. Стоимость газеты в розницу 30 руб.

ВАЖНО! Иногда, по независящим от Издания причинам, спам-фильтры Покупателя перебрасывают письмо с заказанной вами ссылкой в папку «Спам». Поэтому если вы не получили от нас автоматически сгенерированного письма со ссылкой, для начала проверьте папку «Спам». Если его нет и там — обращайтесь в нашу редакцию.