Меценат уонна нэһилиэнньэ күүһүнэн — Кыайыы болуоссата

Улуу Кыайыыбыт бырааһынньыга бу тиийэн кэллэ. Күндү ааҕааччыларбар бүгүн Уус-Алдан улууһун Бороҕон нэһилиэгин Тумул бөһүөлэгэр өрөспүүбүлүкэбит тыатын сиригэр суох кэрэ оҥоһуулаах Кыайыы болуоссата хайдах быһыылаахтык тутуллубутун туһунан сырдатыахпын баҕарабын.

Биһиги уоттаах сэрии сылларыгар буулдьа ардаҕын аннынан сэриилэспит хорсун саллааттарбытыгар, сут-кураан сылларыгар харыларын ньыппарынан тыылга үлэлээбит дьоммутугар тугунан да кэмнэммэт ытык иэстээхпит. Араас күлүм уоттардаах, фонтаннаах, аныгы матырыйааллартан оҥоһуллубут болуоссаты көрбүт эрэ киһи, кыайыыны уһансыбыттарга дьиҥ чахчы сүгүрүйүү бэлиэтинэн ааҕыаҕа.

Тутуу хайдах саҕаламмытай?

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Бороҕон нэһилиэгиттэн 128 киһи кыттыыны ылбыта. Бу нэһилиэккэ 325 тыыл бэтэрээнэ олорбута. Итилэри таһынан 100 сэрии оҕото баара бэлиэтэнэр.

Тумул бөһүөлэгэр Кыайыы болуоссатын тутуу 2014 сылтан саҕаламмыта. Эргэ кулууп дьиэтин көтүрэннэр, болуоссат турар миэстэтин бэлэмнээбиттэрэ.

Дьокуускайга олорор биир дойдулаахтарыгар итиннэ аналлаах акция ыыппыттара. Урут-уруккуттан тумуллар ылбаҕай ырыаһыттарынан аатырыахтарын аатыраллар. Киин куоракка кэнсиэр көрдөрбүттэрэ. Олорор бөһүөлэктэригэр эмиэ культурнай тэрээһин ыыппыттара. Итилэртэн 500 тыһ. солк. киирбитэ. Дьаһалта 300 тыһ. солк. эбэн болуоссат турар сиригэр буор, кумах куппуттара. Маны таһынан киирэр аарка оҥоһуллубута.

Дириҥ суолтата туохха сытарый?

Болуоссат эскиһин Тумул нэһилиэгин баһылыга Василий Алексеев тус бэйэтин көрүүтүнэн, баҕатынан оҥотторбута.

— Үп-харчы кырыымчык буолан, тутуубут икки сыл устата тохтоон турбута. Онтон Дьокуускайга олорор биир дойдулаахпыт предприниматель Петр Алексеев Кыайыы болуоссатын салгыы тутарга ылсыбыта. Тутууларын матырыйаалларын, барытын бэйэтэ уйуммута. Итини таһынан кини тутар-киэргэтэр үлэлэри оҥорор биригээдэлэри кытта кэпсэтиини ыыппыта уонна хамнастарын төлөөбүтэ. Бетон, гранит, керамика уонна тротуар билиитэлэрэ туттуллубуттара. «Сириус» диэн рекламнай тэрилтэ ааркаҕа уонна сэргэҕэ баар суруктары оҥорбута. Фонтаннаах, уоттардаах. Сырдыкка да, хараҥаҕа да олус үчүгэйдик көстөр. Бөһүөлэкпит биир кэрэ-бэлиэ миэстэтинэн буолуон буолла, — диэн кэпсиир баһылык Василий Петрович.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ Михаил Романович Петухов ити болуоссакка анаан 3-4 киһи нэһиилэ көтөҕөр тимиринэн оҥоһуллубут Кыайыы уордьанын соҕуруу куоракка оҥотторон бэлэхтээбитэ.

Онон Тумул бөһүөлэгэр Кыайыы болуоссата норуот күүһүнэн тутуллубутун тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Болуоссат дириҥ суолтата туохха сытарый? Тумул олохтоохторун чугас дьоннорун ааттара-суоллара хара гранит тааска суруллан үйэтитиллибиттэригэр… Ол курдук, сэрии, тыыл бэтэрээннэрин, сэрии оҕолорун ааттара-суоллара көмүс буукубаларынан сурулуннулар.

Аныгы кэм мецената

Суруйууларбар өрөспүүбүлүкэбитигэр меценатство мөлтүү быһыытыйбытын туһунан өрүү бэлиэтээччибин. Кэлиҥҥи кэмҥэ бу эйгэҕэ уһуктуу, сэргэхсийии баран эрэрэ киһи санаатын көтөҕөр. Дьиҥэ, былыр-былыргыттан Сахабыт сиригэр тустаах салаа сайдыбыт аҕай миэстэтэ буоллаҕа. Күндү ааҕааччым, былыр кыахтаах сис дьоммут оскуоланы оскуоланан туттаралларын билэр-көрөр буолуохтааххын. Ити кэнниттэн меценатство 90-с сылларга муҥутаан сайдыбыта.

Маны этэн туран, Тумул бөһүөлэгэр Кыайыы болуоссатын тутууга бөдөҥ кылаатын киллэрсибит аныгы кэм меценатын Петр Алексеевы кытта көрсөн кэпсэтэ сырыттыбыт.

— Петр Спиридонович, ааҕаач­чыларга бэйэҥ тускунан кылгастык билиһиннэр эрэ.

— Күн сирин 1969 сыллаахха Дьокуускайга көрбүтүм. Оҕо, оскуолаҕа үөрэммит саастарым дойдубар Тумулга ааспыта. Орто оскуоланы бүтэрэн бараммын, М.К. Аммосов аатынан Саха судаарыстыбаннай университетыгар физкультурнай салааҕа үөрэнэ киирбитим.

1991 сыллаахха үрдүк үөрэх кыһатын бүтэрэммин дойдубар Тумулга учууталлыы тахсыбытым. Итиннэ икки сыл устата үлэлээбитим.

— Бизнеһинэн хаһааҥҥыттан дьарыктаммыккыный?

— Дойдубар учууталлаан бараммын Дьокуускайга көһөн киирбитим. Аччыгый бизнеһинэн дьарыкпын саҕалаабытым. Кыраттан саҕалаабытым. Ырыынактарга тураммын атыылаабытым. Онтон ылата кэҥээн-тэнийэн барбытым.

Билигин тутуу матырыйаалларын атыылыыр «Стройград» уонна «Линолеумы и двери» диэн маҕаһыыннардаахпын.

Урукку өттүгэр дойдубар кыралаан көмөлөһөрүм. Ол эрээри мэлдьи төбөбөр төрөөбүт-үөскээбит дойдубар тугу эмэ оҥорбут, дьоһуннааҕы көмөлөспүт киһи диэн толкуй баара. Ити ыра санаабын олоххо киллэрбиппиттэн астынабын.

Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, атах оонньуутунан дьарыктаммытым. Игнат Петрович Готовцев диэн наһаа үчүгэй тренердээх этибит. Кини элбэх уолу ити өбүгэ оонньууларыгар дьарыктаабыта. Маастар нуорматын толорбутум. Спордунан дьарыктаммыт буоламмын, бэйэм иннибэр сыал-сорук туруоруннум эрэ хайаан да ситиһэн тэйэбин.

Оҕо эрдэхпиттэн үлэлии үөрэм­миппинэн, бизнеһинэн дьарыктанарбар уустуктары көрсүбэтэҕим. Олоххо аналбын булбут курдукпун. Бэйэ дьыалатынан дьарыктанарбын сөбүлүүбүн.

— Төрүккэр эргиэмсик, атыыһыт дьон бааллар дуо?

— Эһэм Иннокентий Николаевич Шарин Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар «Холбоско» бэрэссэдээтэллээбитэ. Атыынан-эргиэнинэн дьарыктаммыт киһини, кинини утумнаатаҕым буолуо.

Үлэҕэ төрөппүттэрим Варвара Иннокентьевна уонна Спиридон Петрович уһуйдахтара. Аҕам сүрдээх үлэһит киһи этэ. «Лена» сопхуоска өр сыллар усталара сүөһүгэ биригэдьиирдээбитэ. Ийэм оҕо саадыгар иитээччинэн үлэлээбитэ.

— Петр Спиридонович, үпкүн-харчыгын бэйэҥ туһана-туһана сылдьыаххын сөп этэ. Дойдугар, дьоҥҥор-сэргэҕэр көмөлөһөр санаа эйиэхэ хайдах быһыылаахтык кэлбитэй?

— Бу орто дойдуну тутан олорор биир күүһүнэн амарах санаа буолар быһыылаах дии саныыбын. Дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүөнү оҥорорбун сөбүлүүбүн. Оҕо дьиэлэригэр уонна биирдиилээн дьоҥҥо мэлдьи көмөлөһөбүн. Өрөспүүбүлүкэҕэ уонна дойдубар ыытыллар спортивнай күрэхтэһиилэргэ (Дыгын оонньууларыгар кытта), ыһыахтарга спонсордааччыбын.

Үтүө дьыаланы оҥордохпуна, чэпчээн хаалааччыбын. Онтон дуоһуйууну ылабын.

— Дойдугар Тумулга Кыайыы болуоссатын тутууга ылсар санаа хайдах быһыылаахтык кэлбитэй?

— Урукку өттүгэр дойдубар кыралаан көмөлөһөрүм. Ол эрээри мэлдьи төбөбөр төрөөбүт-үөскээбит дойдубар тугу эмэ оҥорбут, дьоһуннааҕы көмөлөспүт киһи диэн толкуй баара. Ити ыра санаабын олоххо киллэрбиппиттэн астынабын. Онон баһылык Василий Петрович Алексеевы кытта кэпсэтэн бараммын, Кыайыы болуоссатын тутарга ылсыбытым.

— Петр Спиридонович, эдэр урбаанньыттарга тугу сүбэлиэҥ этэй?

— Үрүҥ Аар Тойон, Үрдүкү Айыылар үлэһит дьону сөбүлүүллэр. Үлэттэн толлумуохха наада. Сахабыт сирэ сайдарын туһугар үлэлиэх-хамсыах тустаахпыт. Билиҥҥи ыччакка аныгы технологиялар сайданнар, кыахтара өссө кэҥээтэ дии саныыбын.

— Айанныыргын төһө сөбүлүүгүн?

— Сонун сири-дойдуну көрөрбүн наһаа сөбүлүүбүн. Өр айаннаабатахпына, хайдах эрэ тыыным-быарым хаайтаран киирэн барар (күлэр). Атын дойдуну көрөн, үгүс саҥаны-сонуну билэн-көрөн кэлээччибин. Айан ыыргын, олоххо көрүүгүн кэҥэтэр.

— Петр Спиридонович, төһө булка сылдьаҕын?

— Булду дьэ сөбүлүүбүн. Урукку өттүгэр хоту уулустарга тиийэммин бултуурум. Кэлин сааһыран истэҕин ахсын дойдугар тардыһарыҥ күүһүрэн иһэр эбит. Дойдубар үүтээннээхпин. Куска бараарыбын бэлэмнэнэ сылдьабын.

— Петр Спиридонович, кэпсээниҥ иһин махтанабын.

* * *

Кыайыы болуоссатын көрөөрүлэр Тумулга өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан: Ньурбаттан, Намтан, Мэҥэ-Хаҥаластан, о.д.а. сирдэртэн дьаһалталар баһылыктара кэлэ сылдьыбыттар. Үтүөҕэ, үчүгэйгэ дьон тардыстара — баар суол. Өссө тупсаран, ситэрэн-хоторон оҥоруохтара турдаҕа. Нэһилиэнньэлээх пууннарбытыгар бииртэн биир кэрэ көстүүлээх болуоссаттар дьэндэһиэхтэрэ

Людмила НОГОВИЦЫНА