Аллараа Бэстээххэ оҕуруот аһын бэрэбиэркэлээтилэр

Уопсастыбанньыктар диэн уоскулаҥа суох, дьоммут-сэргэбит туһа диэн босхо үлэҕэ бириэмэлэрин анаан үлэлиир-хамсыыр дьоннорунан буолалларын бары урукку сэбиэскэй кэмнэртэн ылата билэбит. Ол утумун Мэҥэ Хаҥалас улууһугар салҕаан, сүрүннээн иһэр дьоммутунан — Евдокия Решетникованан, Мария Лукинанан, Зиновий Игнатьевынан уонна да атыттарынан киэн туттабыт.

Уопсастыба хонтуруолун суолтата, билигин барыта  сокуонунан салайтарыы буолбут кэмигэр, хаһааҥҥытааҕар да үрдээбитин уопсастыбанньыктар бэркэ диэн өйдүүллэр. Кинилэр элбэх хайысхалаах үлэлэригэр бородууксуйа хаа­чыстыбатыгар, ордук тастан тиэллэн кэлиигэ, норуот өттүттэн хонтуруолу олохтооһун эмиэ биир сүрүн миэстэн ылар. Ол быһыытынан, кинилэр атыы-эргиэн тэрилтэлэригэр уопсастыба бэрэбиэркэтин ыытан кэллилэр. Билигин аны кинилэр илиилэригэр бэртээхэй тэрил баар буолла. Арассыыйа «СОЭКС» диэн хампаанньата оҥорон таһаарар «эковизор» диэн ас-үөл хаачыстыбатын бэрэбиэркэлиир, көрдөрөр тэрил. Кэлиҥҥи оҥоһуута ‒ «Эковизор F3» диэн үс үлэни тэҥинэн толорор тэриллэрин атырдьах ыйын 6 күнүгэр биология наукатын хандьыдаата, агрохимик Дария Антипина уҥа кытылга илдьэ кэллэ. Прибор улуус уопсастыбанньыктара маҕаһыыннарга оҕуруот аһын, мас отонун, отоннору бэрэбиэркэлииллэригэр көмөлөөх буолуоҕа. Үс үлэтин туһунан быһаардахха, нитрат төһө элбэҕин, кутталлаах радиация баарын-суоҕун уонна уу булкадаһыктара төһө элбэхтэрин быһаарар, «үс бииргэ» бириинсибинэн үлэлиир. Бэйэтин үлэлээн кэлбит хайысхата буоларынан, Дария Константиновна сүбэ-ама буолла. Кини Саха сирин наукаҕа киинин биология институтугар үлэлээбит. Билигин бу тэрилтэ криолитозона биологияҕа проблемаларын института диэн ааттанар. Дария Антипина өрөспүүбүлүкэтээҕи «Сир» уопсастыбаннай холбоһук бэрэссэдээтэлин солбуйааччы.

Бастаан бэрэбиэркэлээччилэр улуус дьаһалтатын мунньахтыыр саа­латыгар олорон сүбэлэстилэр, саҥа тэрили үөрэттилэр. Бэрэ­биэркэҕэ диэн «Бону» маҕаһыынтан биирдии хортуоппуйу, нектарины уонна оҕурсуну атыылаһыннаран аҕалтаран, прибордара хайдах үлэлиирин илэ көрдүлэр. Бэрэбиэркэ түмүгүнэн, аҕалыллыбыт астарга нитрат доруобуйаҕа куттала суох таһымҥа баара билиннэ. Маныаха, биһиги кыратык «халыйан», эковизор тугу бэрэбиэркэлиирин туһунан билсиэхпитин, өйдөтүһүөхпүтүн наада.

Нитрат диэн, химиктэр быһаа­ралларынан, азот кислоталарын туустарын ааттыыллар. Эргэрбит ааттара ‒ селитралар. Ону хайдах мээрэйдииллэрий? Биир оҕуруот аһын, мас отонун биирдии киилэтигэр төһө миллиграмм нитрат тиксэринэн. Манна нуормалар олохтоммуттар, бачча миллиграмтан ордуо суохтаах диэн. Хортуоппуйга ол 250 млг, сүбүөкүлэҕэ 1400, дыняҕа 90, моркуопка 400, хаппыыстаҕа 900, помидорга 150, дьаабылыкаҕа 60, чеснокка 200, сливаҕа 60, банаҥҥа 200, арбууска 200, нектариҥҥа 60, мускаттаах дыняҕа 150. Итинник бара турар.

Радиацияны салгыҥҥа чааска микрорентгенинэн, оттон радиацияны иҥэриммит биология эттигиттэн (киһи, атын харамай этэ-сиинэ, ас-үөл) төһө радиация тахсарын чааска микроЗивертинэн мээрэйдииллэр. Сир үрдүгэр радиация уопсай нуормата диэн суох. Хайаларга үрдүк буолар, намыһах сирдэргэ намыһах. Айылҕаҕа киһиэхэ куттала аҕыйах радиофонунан чааска 0,08-0,18 мкрЗт диэн ааҕаллар эбит. Ол эбэтэр, 0,4 мкр-ҥэ диэри (чаас устата 0,4 мкЗт-ти ылыы).

Уу киһи доруобуйатыгар төһө ыараханнык киириэн сөбүн булкадаһыга төһө элбэҕинэн быһаараллар (жесткость воды диэн, сахатыттахха, уу төһө хоччоххойо диэн буолуон сөп.). Ол туох булкадаһыктарый? Үгэс курдук, неорганика туустара (хлогидтар, биокарбонат сульфатын калийа, магнийа, кальцийа, натрийа уонна аҕыйах органика эттиктэрэ). Уу 1-дии мөлүйүөн мөлүөкүлэтигэр төһө ити эттиктэр түбэһэллэринэн киһиэхэ, дьиэ тиэхиньикэтигэр буортута, куттала төһө улаханын быһаараллар. Нуорматынан, 1-дии мөлүйүөн мөлүөкүлэҕэ 0-50 эттик баар буолуохтаах. Иһэргэ, дьиэ тиэхиньикэтигэр туттарга ‒ 170 эттик. Хааччахтаах туттуллуулаах уунан 300 эттиктээх уу буолар. Олох улахан хааччахтаах уунан, атын туттар, иһэр уу суох буоллаҕына ‒ 500 эттиктээх. Онтон элбэх буоллаҕына, итинник ууну иһэр кутталлаах.

Дьаһалта дьиэтигэр өссө иһэр уу булкадаһыгын мээрэйдээтилэр. Биир хостон ылыллыбыт ууга булкадаһыгын таһыма 330 буолан соһутта. Улууска өссө биир биллэр мааркалаах ууга 337 буолла. Оттон кыраантан ылыллыбыт ууга төттөрүтүн 211 буоларын прибор көрдөрдө. Маны бэрэбиэркэлээччилэр сатаан быһаарбатылар. Баҕар, Аллараа Бэстээххэ ууларын ситимигэр ууну ыраас күөлтэн ылалларынан, пластик турбалара элбэҕинэн итини быһаарыахха сөп буолуо? Хос иһигэр радиация нуормата сөбүгэр диэн буолла. Арай, монитордар кэннилэригэр иннилэринээҕэр арыый үрдүгүн көрдөрөр. Салгыы, уулуссаҕа уонна «Манчаары», «Азия» эргиэн кииннэригэр оҕуруот астарын, мас отоннорун бэрэбиэркэлээтилэр. «Азияҕа» салайар-дьаһайар үлэһиттэрэ суох буоланнар, «оробуочайдарбыт» дэммит үлэһиттэр бэрэбиэркэ ааҕар илии баттыыртан аккаастаммыттара. «Манчаарыга» эргиэн киинин сэбиэдиэссэйэ илии баттаабыта. Маныаха араас мээрэйдэр таҕыстылар. Сүрүннээн, кыра астар, отоннор нуормалара сөп буолла. Үксэ ырааҕынан тиийбэт. Онон, сииргэ үчүгэй эбиттэр диэн түмүктээтилэр. Кыра халбаҥнааһыннар дыняларга бааллар. Муҥутуур нуормата 90 буоллаҕына, 111-ри, 150-ну көрдөртүүр. Онтон да улаатар. Ордук улахан сэрэхэччийиини элбэх киһи сөбүлүүр улахан отонноро ‒ арбуустар үөскэттилэр. Муҥутуур нуормата 200 буоллаҕына, 87-ни, 130-ту, 150-ну көрдөрөр арбуустар бааллар. Сорох улахан арбуустары быһан «кэйбиттэрэ» ‒ 400-кэ, 500-кэ тиийэ, онтон тахсаҕа тиэрдээччилэр баар буоланнар соһуттулар. Ол быыһыгар, олох кыра нуормаҕа сылдьар арбуустар эмиэ бааллара. Онон, арбуус балаһыанньата балачча сэрэхтээх эбит диэн түмүктээтилэр. Атын оҕуруот астара нуормаларын иһинэн сылдьаллар.

Эргиэн кииннэригэр, маҕа­һыыннарга радиация таһыма на­мыһах диэн сыаналаатылар. Ууну мээрэйдээһини оҥорботохторо. Онуоха бытыылкалары атыылаһан ылыахха наада этэ.

Эргиэн кииннэрин үлэһиттэрэ уопсастыба бэрэбиэркэтигэр балачча холкутук сыһыаннастылар диэн бэлиэтиибит. Куһаҕаннык көрсүү суох. Ордук бэйэлэрэ эковизоры интэриэһиргээтилэр, хайдах үлэлиирин көрдүлэр. Уопсастыбанньыктар кинилэргэ маннык тэриллэри бэйэлэрэ эмиэ ылыналларыгар сүбэлээтилэр. Тиэллэн кэлбит эбэтэр антах ылан аҕалар бородууксуйалара хайдаҕын бэрэбиэркэлиир гына.

Инникитин уопсастыба өр­түттэн маннык бэрэбиэркэлэр салгыы барыахтаахтар. Уопсастыбанньыктар оройуоннааҕы борокуратуураны кытары биир сибээскэлээхтик үлэлии сатыыллар.

Аркадий ИННОКЕНТЬЕВ,

Мэҥэ Хаҥалас