Павел Ксенофонтов: «Айылҕа уонна өбүгэ. Биир ситим»

Быйыл Ил Түмэҥҥэ саҥа талыллыбыт депутаттар ортолоругар эдэр, эрчимнээх Павел Ксенофонтовы — Ойуур Байбалы үгүстэр бэлиэтии көрөр буолуохтааххыт. Кини төрөөбүт дойдутугар, норуотугар, айылҕатыгар, ийэ тылга ураты истиҥ сыһыана мин болҕомтобун тарпыта. Патриоттартан бастыҥнар үүнэн-үөскээн тахсаллар. Ити — чахчы.

 

Улуу  тустуукпут аатын   биэрбитэ

 

— Павел Валерьевич, киһи аата инники олоҕор, дьылҕатыгар улахан оруоллаах, суолталаах дииллэр. Эн итиннэ сөбүлэһэҕин дуо?

— Оннук. Кырдьык, аат киһи олоҕор бөдөҥ суолталаах. Аҕам Валерий Үөһээ Бүлүүгэ төрөөбүт-үөскээбит киһи. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, бэйэтин баҕатынан Чурапчыга аатырбыт тренербитигэр Дмитрий Коркиҥҥа көҥүл тустуунан дьарыктана тиийбитэ. Манна биллэр тустууктарбытын Роман Дмитриевы, Павел Пинигини, Александр Иванову кытта бииргэ алтыспыта, эрчиллибитэ. Оскуоланы бүтэрэн баран, Павел Пинигин, Михаил Ноговицын, Виктор Рукавишников, Николай Леонтьев уонна Валерий Керемясов Киевкэ физическэй култуура институтугар туттарсаннар үөрэнэ киирбиттэрэ. Хомойуох иһин, аҕам туста сылдьан эчэйэн, ситэ үөрэммэтэҕэ. Дойдутугар төннөн кэлэн, Ороһуга ыал буолан олохсуйбута.

Онно үөрэнэ сылдьан, аҕам Байбалга: «Олимпиец буоллаххына, уолбар эн ааккын биэриэм», — диэн бигэ тылын биэрбит. Ол иһин мин улуу спортсмеммыт аатын сүгэбин. Кини төрөөбүт сириттэн-дойдутуттан тэйэн, ыраах үөрэммит буолан, бэйэтин норуотун наһаа өрө тутара. Ол иһин мин кэннибиттэн  төрөөбүт оҕолорун барыларын: Ньургустаана, Дьулустаан, Саргы диэн сахалыы ааттаабыта.

Павел Пинигиҥҥэ тылын биэр­бэтэҕэ буоллар, мин да сахалыы ааттаах буолуом этэ. Уһуйааҥҥа сылдьаммын араспаанньабын билбэт этим. Бэйэбин Павел Пинигиммин дэнэр эбиппин (күлэр). «Семенов Павел» диэн ыҥырдахтарына, олох да истибэт, хоруйдаабат үһүбүн. Ити курдук, Байбал Пинигин аата-суола миэхэ оҕо эрдэхпиттэн кытаанахтык иҥпит. Билигин кыра эрдэхпиттэн холобур оҥостон кэлбит киһибин кытта өрөспүүбүлүкэ парламеныгар бииргэ депутаттыырым кэрэхсэбиллээх.

 

«Икки   төрөөбүт күннээхпин»

 

 

— Аны төрөөбүт күнүҥ, ыйыҥ улуу убайбыт Былатыан Ойуунускайы кытта сөп түбэһэр. Ити эмиэ мээнэҕэ буолбатаҕа чахчы…

— Күн сирин оруобуна улуу киһибит төрөөбүт күнүгэр-ыйыгар, сэтинньи 11 күнүгэр көрбүтүм. Онон ааппынан да, төрөөбүт күммүнэн-ыйбынан да улахан эппиэтинэһи сүгэ сылдьарбын өйдүүбүн.

Мин икки төрөөбүт күннээхпин. Ол докумуоҥҥа эҥин сыыһа-халты суруйууттан буолбатах. Дьиҥнээхтии. Балтараа саастаахпар ууга түһэн өлө сыспыппын. Ити олохпор интэриэһинэй түгэни олох кэлин билбитим. Ийэм этэр буолара: «Эн иккис аҕаҕынан Үөһээ Бүлүү Харбалааҕар олорор Уйбаан Харытыанап буолар», — диэн.

Ол курдук, балтараа сааспар ийэм миигин быраатыгар көрдөрө хаалларбыт. Убайым оҕо-оҕо курдук аралдьыйан, дьиэҕэ миигин соҕотохтуу хаалларан, тахсан барбыт. Маарылланан сабыллыбыт баалынайдаах ууга төбөм оройунан түһэн хаалбыппын уонна кыайан тахсыбатахпын. Ол кэмҥэ дьиэбитигэр Уйбаан Харытыанап тиийэн кэлбит. Аҕабын хаста да үөгүлээбит. Ким да хардарбатаҕын иһин, ааны сабан бара сыспыт. Онтон баалынайга тугу-тугу көрдүм диэн, дьиэҕэ иккистээн киирбит. Миигин баалынайтан хостоон таһаарбыт, күп-күөх үһүбүн. Көтөхпүтүнэн балыыһаҕа сүүрбүт. Эмчиттэр тыын киллэрэ сатаабыттар да, кыаллыбатах. Уһуйааҥҥа үлэлии сылдьар ийэбэр: «Оҕоҥ куһаҕан буолла», — диэн төлөпүөннээбиттэр.

Харытыанап остуолу охсо-охсо суп-суон куолаһынан: «Бу оҕо өлүө суохтаах, быыһааҥ», — диэн ордоотообут. Онно харса суох хачайдаабыттарыгар, тиллэн кэлбиппин. Итинник өлөн баран тиллибит остуоруйалаахпын. Ити күнү иккис төрөөбүт күммүнэн ааҕабын.

Арай промышленность миниис­тирин солбуйааччынан үлэлии олордохпуна, приемнайга билэр баҕайы сөҥ куолаһым иһилиннэ. Иккис аҕам Уйбаан Харытыанап тиийэн кэлбит. Кабинеппар киирэн кэллэ. «Мин эйигин олоххун быыһаабытым, Балаҕаннаахпар гааста киллэртэр», — диэн буолла. Ити нэһилиэнньэлээх пуун былааҥҥа баарын баар эрээри, үбүлээһин өттүгэр уустуктар бааллара.  Ол кыһалҕалары быһаараммын, Балаҕаннаахха “күөх төлөн” киирбитэ. Ол кэнниттэн киниэхэ аҕабынаан ыалдьыттыы тиийбиппит. Чэйдии олорон: «Урут-уруккуттан эйигиттэн миигин быыһыыргар биһиэхэ туохха кэлэ сылдьыбыккын ыйытыахпын баҕарабын», — диэтим. «Эһэҥ Баһылай Ксенофонтов эһиэхэ ыыппыта. Аҕаҥ куораттан эһэҥ массыынатыгар саппаас ылбыт этэ. Үөһээ Бүлүүгэ таарыйбакка эрэ, үргүлдьү Ороһулаан хаалбыт. Үөрэнээччитигэр Уйбааҥҥа төлөпүөннээн саппааһы ыыт диэбитэ. Ол иһин тиийбитим. Эһэҥ эппэтэҕэ буоллар, эһиэхэ тиийбэт этим», — диэн кэпсээбитэ.

2008 сыллаахха араспаанньабын аҕабыттан көҥүллэтэн, Сэмэнэптэн Ксенофонтовка уларыттарбытым. Аҕам иитиллибит дьонунан Сэмэнэп диэн араспаанньаны илдьэ сылдьара. Оттон хааммытынан Ксенофонтовтарбыт. Уйбаан кэпсээнин кэнниттэн араспаанньатын уларыттарбыта сөп буолан тахсар. Онон барыта ситимнээх курдук.

 

Ксенофонтов буолуохпуттан

 

— Араспаанньаҕын ула­рыт­­тыаххыттан олоҕуҥ ула­рый­бытын бэлиэтии көр­бөтүҥ дуо?

— Инньэ диэн этэллэр. Мин урукку өттүгэр Павел Ксенофонтов диэн саха бастакы интеллигенциятын бэрэстэбиитэллэриттэн биирдэстэрин билбэт этим. Интернет саҥа үөдүйэн эрдэҕинэ, «Илин» сурунаал сайтыгар кини туһунан ыстатыйаҕа түбэһэ түһэн аахпытым. Кини МГУ юридическай факультетын бүтэрбит эбит. Саха АССР статуһун союзнай өрөспүүбүлүкэлэр статустарыгар тэҥниири турууласпыт киһи. 1927 сыллаахха Байбалы конфедералистар  партияларын киин кэмитиэтигэр талбыттар. Партия генеральнай сэкирэтээригэр тиийэ үүммүтэ.

«Ксенофонтовщина» хамсаа­һыҥҥа кыттыбыт 272 киһини, барыларын репрессиялаабыттара. 128-н ытан өлөрбүттэрэ. Ити ыстатыйаны ааҕан бараммын, төһө даҕаны Ксенофонтовтары хаайыыга симпиккит, ытыалаабыккыт иһин, Саха сирин туруулаһар дьон баар буолуохтара диэммин, араспаанньабын уларытарга бигэтик санаммытым.

Саха дьоно Ксенофонтов диэн араспаанньаны бэйэтигэр чугастык ылынар. Улуу Ксенофонтовтар билиҥҥэ диэри сабыдыаллыы сырыттахтара. Онон, эн этэриҥ курдук, олоҕум үтүө өттүгэр уларыйбыт буолуон сөп. Тыл этэрбин эҥин Сэмэнэп Байбал эппитинээҕэр, Ксенофонтов Байбал этэрин атыннык ылыналлар. Тус бэйэм эмиэ олоххо, дьоҥҥо сыһыаным уларыйда дии саныыбын. Тулуйумтуо буоллум, олоххо дьүккүөрүм күүһүрдэ.

— Павел Валерьевич, Ил Түмэн быыбарыгар кыттарга, политикаҕа киирэргэ хайдах быһыылаахтык быһаарыммыккыный?

— Уопсастыбаннай үлэнэн актыыбынайдык дьарыктанабын. «Я инженер» диэн түмсүүлээхпит. Ити үлэм миигин политикаҕа аста. Былааным элбэх.

 

Тыл   күүһүгэр итэҕэйиим

 

— Техническэй идэлээх киһиэхэ ийэ тылга интэриэс хайдах быһыылаахтык үөскээбитэй?

— 2010 сыллаахха үлэбинэн сылдьаммын, дьону сэрэтэр суруктары көрө биэрдим. Тыа сирэ буоллаҕа. Арай барыта нууччалыы «Осторожно газ!», «Не входить!», «Запрещено!» диэн суруллан тураллар. Тоҕо сахалыы суруллар кыаллыбата диэн толкуй миэхэ киирдэ. Роспотребнадзор инспекторынаан, нуучча киһитинээн бииргэ сылдьарым. Киниттэн сахалыы суруйар сөптөөҕүн дуу, суоҕун дуу ыйыталастым. Ити туһунан умнан кэбистибит.

Ый ааспытын кэннэ киһим миэхэ ити туһунан санатта. «Ити туһунан сокуоннары көрөммүн, хасыһаммын үөрэттим. Ханнык тылынан сурулларыгар хааччахтааһын суох», — диэтэ. Бастаан тылбааска бэйэм ылсан көрдүм. Олох табыллыбат. Онтон тыл институтугар сурук бэлэмнээтим. Кинилэр тылбаастыырга сөбүлэстилэр. Ол эрээри оҥорбут тылбаастарын олох сөбүлээбэтим. Онтон саха тылын хасыһан киирэн бардым. Элбэх кинигэни аахтым. Үлэлиир эйгэбэр сахалыы терминнэр аҕыйахтарын өйдөөтүм. Ол кэнниттэн терминнэринэн дьарыктанар бөлөх тэрийдим. 2017 сыллаахтан Феодосия Габышева көмөтүнэн, сүбэтинэн терминнэр кэмитиэттэрэ тэриллибитэ.

Ойуурга сылдьан, «ойуур» диэн тылы сөбүлээтим. Улахан эйгэ. Бэйэтэ туспа сокуоннардаах. Оттон биһиэхэ куобахтар эһэ мааскатын кэтэн бараннар, сымыйанан күрдьүөттүөхтэрин сөп. Ол иһин Ойуур Байбал диэн псевдоним ылыммытым. Итинник сылдьан, олох сахалыы ааттаныахпын баҕарбытым. Сыта-тура толкуйдаан баран, Ойуур Орхон Ороһу уола диэн аакка кэлэн иҥинним. Бу ааты ылынан бараммын, саха тылыгар интэриэһим өссө күүһүрдэ. Филологтар туох да тыл үөрэҕэ суох киһи этиитин истэр буолан бардылар, ылыннылар. Аат киһини уларытарыгар сүүс бырыһыан итэҕэйдим. Туох барыта ситимнээх. Ити барыта эн билбэккинэн киирэр, буолар. Буолбутун эрэ кэнниттэн толкуйдуугун, соһуйаҕын.

Маннык дьарыктана сылдьан, Алтан Сарын диэн уһулуччу киһи туһунан биллим. Кини термини толкуйдуурга биэс быраабылалаах эбит. Ону үлэбэр туһанабын. Дорҕоон диэн тылга наһаа күүстээх суолталаах. Айылҕа дуораана, дорҕооно биһиги тылбытыгар элбэх. Төһөнөн айылҕаны кытта алтыһабыт да, тыыннаах дорҕооннорбутун илдьэ сылдьыахпыт. Онон сахабыт тыла тыыннаах, күүстээх. Ол иһин араас омуктар биһиги тылбытын интэриэһиргииллэр, үөрэтэллэр, чинчийэллэр. Биһигини кытта кэпсэтээри үөрэппэттэр. Айгыр-силик айылҕабыт дьайыыта буолар.

Тыл күүһүгэр-уоҕугар итэ­ҕэйбит, киһи саллар биир түгэннээхпин. Ону кэпсиирим дуу, суоҕа дуу диэн бу толкуйдуу олоробун уонна кэпсииргэ быһаарынным. Ыччакка үөрэх буолуоҕа.

2012 сыллаахха табаарыһым, Хаҥалас уола, Өлүөнэ очуостарыгар илдьэ барда. Наһаа үчүгэйдик сырыттыбыт. Мотуорбутун араараммыт, очуостары хаартыскаҕа түһэрдибит. Хайа үрдүгэр кырдьаҕас турарын көрдүбүт. Үөрүү-көтүү, кэпсээн-ипсээн бөҕө буоллубут. Табаарыһым Айаан: «Хайа, очуостар хайдахтарый?» — диэн ыйытта. Мин үөрэҕим геологияны кытта эҥин сибээстээх буолан, уһуну-киэҥи толкуйдаабакка эрэ: «Испиэскэ (известь) быһыылаах, хайыр таас буолбатах», — диэн “бар” гыннардым. Киһим соһуйда. «Тоҕо мээнэ тыллаһаҕын, сэрэн», — диэтэ. «Алҕас саҥардым, бырастыы гынар ини», — диэн хардардым. Сарсыҥҥытыгар айанныахпыт иннинэ күөгүлээтибит. Айааным күөгүтүн күрүчүөгэ харахпын баһа сыста. Нэһиилэ аһаран биэрдим. Бейсболкам күрүчүөгү кытта элэс гынан хаалла.

Эбэни туораан айаннаатыбыт. Хатаска чугаһаан истэхпитинэ, иннибитигэр бытархай тааһы тиэммит самосвал баран иһэрэ. Таас көтөн кэлэн, массыынабыт инники тааһын үлтүрүтэн кэбистэ. Сирэйбитигэр таас бытархайа бөҕө ыстанна. Дьиэбэр кэлэн баран, киэһэтин үлэлии таҕыстым. Үлэлии сырыттахпына, аны тимир кыырпаҕа киирэн хаалла. Кэргэним Татьяна нэһиилэ ылла. Хааппыла куттубут. Хараҕым тугу да көрбөт буолан хаалла. Эпэрээссийэлэнним, искусственнай хрусталик уктулар. Мин дьолбор, хараҕым кэннин хрусталига эчэйбэтэх эбит. Бу киһи инникитин тугу эрэ оҥоруохтаах, туһалыахтаах диэннэр, айыыларым, өбүгэлэрим көмөлөһөннөр, алҕаспын билинэммин, билигин көрө-истэ, үлэлии-хамсыы сырыттаҕым.    

Бу түгэн тугу этэрий? Тыл, айылҕа күүһүн, иччилээҕин. Сыыһа тыллаһаммын, көрөртөн мата сыспыттаахпын. Ити түгэн миэхэ элбэҕи үөрэппитэ.

Семен Ченянов саха тыла ырыанан өрө тахсыаҕа диэн этэн турардаах. Ол кэмэ кэллэ быһыылаах. Кит-джа ырыатын Россияҕа ыллаан аҕай эрэллэр. Германияҕа немецтэр сахалыы ырыанан үҥкүүлүү сылдьаллар.

 

 

Төһөнөн айылҕаны кытта алтыһабыт да, тыыннаах дорҕооннорбутун илдьэ сылдьыахпыт. Онон сахабыт тыла тыыннаах, күүстээх. Ол иһин араас омуктар биһиги тылбытын интэриэһиргииллэр, үөрэтэллэр, чинчийэллэр. Биһигини кытта кэпсэтээри үөрэппэттэр. Айгыр-силик айылҕабыт дьайыыта буолар.

 

 

 

Былаас  сүрүн кыһалҕата

 

— Ити түгэн кэнниттэн олоҕу көрүүҥ уларыйдаҕа…

— Ол түгэн кэнниттэн олоххо, дьоҥҥо бөлүһүөктүү сыһыаннаһар буолбутум. Дьону тэҥҥэ тутабын. Хас биирдии киһи туох эрэ ураты дьоҕурдаах буолар. Кириитикэни да атыннык ылынар буолбутум.

Былаас сүрүн кыһалҕата эмиэ итиннэ сытар. Кими эрэ чугаһатар, кими эрэ тэйитэр. Судаарыстыбаннай былаас диэн айылҕа былааһа буолбатах. Ол иһин кинини сотору-сотору бүдүрүтэллэр, уларыйыы-тэлэрийии, түһүү-тахсыы буолар. Айылҕаны кытта ситим суох буолан, итинник быһыы-майгы тахсар. Итэҕэллээх уонна айылҕаны кытта ситимнээх эрэ буоллаҕына, былаас туруга күүһүрэр. Дьоҥҥо тэҥ сыһыан үөскүөҕэ.

Киһи диэн таҥара оҕото дииллэр. Тэҥ сыһыан суох буоллаҕына, кими эрэ өрө тутуу, кими эрэ атаҕастааһын баар буоллаҕына, үөһэлэр бэйэлэрэ син биир дьаһайаллар. Ити улахан аньыы буолар. Саддам Хусейн, Иосиф Сталин, дьиҥэ, уһулуччулаах дьон буоллахтара. Айылҕаны кытта ситимнэрэ, итэҕэллэрэ суохтара — кинилэр улахан алҕастара. Ол иһин дьону дьакыйыыга тиийдэхтэрэ.

Оттон биһиги норуот айылҕаны кытта ситиммит күүстээх. Күн дьонобут. Сүрүн күүспүт итиннэ сытар. Айылҕаҕа чугас буоламмыт, өбүгэлэрбитин ылынабыт. Айылҕа уонна өбүгэ -— биир ситим.

Улахан салайааччы бэйэтин үйэтитэр туох эрэ бөдөҥ бырайыагы олоххо киллэрэ сатыыр. Онтон кими эрэ туоратыы, атаҕастааһын тахсар. Оттон саха киһитигэр ити бырайыагынан айылҕа буолар. Айылҕабытыгар бэйэбит өбүгэлэрбит курдук ураты истиҥник, сылаастык сыһыаннаһабыт. Кэлии киһи итинник ылыммат. Үлэбинэн улахан маһы эҥин кэрдэр буоллахпытына, тиийэн көрдөһөбүн-ааттаһабын, алы гыннарабын. Айылҕа уонна өбүгэ ситимэ баар буолан, биһиги норуот баччааҥҥа диэри чөл туруктаах кэллибит.

 

Хааччахтааһын туһата эмиэ   баар

 

— Павел Валерьевич, сорох ардыгар үүнүүгэ-сайдыыга наһаа көҥүлү биэрдэхтэринэ, бэйэбит сыаналаабат буоларбыт баар суол. Төрөөбүт тылы да ылан көрүөҕүҥ. Сороҕор хааччахтааһын туһалаах курдук буолан тахсааччы…

— Сөпкө этэҕин. Аһара көҥүл бэрилиннэҕинэ, тылбытын, үгэспитин бэйэбит сыаналаабат курдук буолабыт. Аһара хааччахтааһын, мэһэй эмиэ сыыһа. Оттон кыра хааччахтааһын туһаттан атыны аҕалбат. Хааччах баар буоллаҕына, «запретный плод сладок» диэбит курдук, дьон тардыһар.

Най бараммыт, ытык кырдьаҕаһы ытыктаабат буоллубут. Ити биһиги норуокка суох көстүү. Билигин ити үгэспитигэр төннөн эрэбит дии саныыбын. Урут ытык кырдьаҕас эппитэ сокуон буолара. Хааччахтааһын бэйэбит испититтэн, дьиэ кэргэнтэн барыахтаах. Хас биирдии киһиэхэ баар буолуохтаах. Өбүгэ үгэһин тутустахпытына, төһө да телевизор, Интернет дьайдын, саха эйгэтэ үөскүөҕэ.

Өбүгэ үгэстэрин кэһэннэр, аһара барыыны тулуйбаккалар, «Үс түмсүү» бэрээдэги көрүүгэ, хааччахтааһыҥҥа турунна. Дьонугар-сэргэтигэр көмөлөһөөрү. Ити түмсүү кыттыылаахтара, сокуон хараҕынан үлэлээтэхтэринэ, элбэх үтүөнү оҥоруохтара.

Билигин үөһэттэн оҥоруохтара, бэлэмниэхтэрэ диэн ыйыыны-кэрдиини кэтэспэт кэм. Ити бириэмэ ааспыта. Сэбиэскэй кэмҥэ буор куппут күүһүрбүтэ, ырыынакка — салгын куппут, билигин айылҕабытыгар, өбүгэлэрбитигэр чугаһааммыт ийэ куппутун күүһүрдүөхтээхпит. Билигин айылҕаны харыстааһын боппуруоһа болҕомто киинигэр таҕыста. Улахан иэдээн тахса илигинэ, айылҕа кыра дьайыынан, икки атахтаах өйдөнүҥ диэн сэрэтэр. Бүлүү Эбэбит холобура итини көрдөрөр. Айылҕабытын харыстааһын хас биирдиибититтэн тутулуктааҕын чопчу өйдүөхтээхпит. Ийэ куппут уһуктан эрэр. Оттон үс куппут чөл буоллаҕына, хаһан да өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа.

— Кэпсэтиибитигэр хайаан да сомоҕолоһуу боппуруоһун таарыйабын.

— Үс куппут чөл буоллаҕына, хайаан да сомоҕолоһууга, түмсүүгэ тиийиэхпит. Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Николаев оруобуна кэмигэр Сомоҕолоһуу сылын биллэрдэ. Олус сөптөөх. Кэлэр 2020 сыл Төрөөбүт тыл сылынан буолуохтаах. Оччоҕо норуоппут чахчы күүһүрүөҕэ, кыаҕырыаҕа.

— Павел Валерьевич, дьиэ кэргэниҥ туһунан ааҕааччыларга билиһиннэриэҥ дуо?

— Кэргэним Татьяна Семеновна Уус-Алдантан төрүттээх. Үс кыыс, биир уол оҕолоохпун.

— Павел Валерьевич, кэпсээниҥ иһин махтанабын.

 

Кэпсэттэ Людмила НОГОВИЦЫНА.