Кыргыз суруйааччыларын айымньыларын – сахалыы

Биллэрин курдук, М.К. Аммосов дьылҕата саха уонна кыргыз омугун бигэтик ситимнээбитэ. 1937 сыллаахха кулун тутар ыйга БСК(б)П Киин Кэмитиэтин ыйыытынан Максим Аммосов Киргизия киин куоратыгар Фрунзеҕа тиийбитэ уонна кулун тутар 22 күнүгэр Киргизияҕа партия уобаластааҕы кэмитиэтин бастакы сэкирэтээринэн талыллыбыта. Максим Аммосов Киргизияҕа баара-суоҕа аҕыс ый үлэлээбитэ. Кылгас кэм иһигэр Максим Кирович саҥа үөскээбит сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэ сайдар суолун торумнаспыта, сүнньүнэн тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дойду индустриальнай-аграрнай өрөспүүбүлүкэҕэ кубулуйар оҥкулун оҥорбута. Максим Кирович салалтатынан Киргизия Өрөспүүбүлүкэтэ союзнай статустаммыта, Төрүт сокуоннаммыта. М.К. Аммосов бу дойду экономиката, култуурата сайдарыгар бэйэтин баай уопутун, чаҕылхай талаанын, күүһүн-уоҕун биэрэн туран үлэлээбитэ. Итини таһынан судаарыстыбаннай үлэҕэ национальнай каадырдары анааһыҥҥа, репрессия сылларыгар олохтоох интеллигенцияны көмүскээһиҥҥэ ураты болҕомтотун уурбута. Ол да иһин, Максим Кирович Аммосов үтүө аатын Кыргызстан норуота мэлдьи күндүтүк саныыр.

Төһө да сыл-хонук аастар, үйэлэри уҥуордаан, икки уруулуу омуктар хардарыта көдьүүстээх сибээстэрэ салҕанар. Былырыын Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтигэр оробуочай сырыытыгар Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Сооронбай Жээнбековтыын, Кыргызстан Бырабыыталыстыбатын вице-премьерэ Гульмира Кудайбердиевалыын уонна Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Парламенын бэрэссэдээтэлэ Чыныбай Турсунбековтыын көрсүбүтэ. Онно М.К.Аммосов төрөөбүтэ 120 сылыгар аналлаах икки өрүттээх тэрээһиннэр, ол иһигэр 2017 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Култууратын күннэрин тэрийэн ыытыы, бэлэмнэнии туһунан дьүүллэспиттэрэ. Онон, быйыл сайын, М.К.Аммосов төрөөбүтэ 120 сылыгар сөп түбэһиннэрэн, судаарыстыбалар икки ардыларыгар сыһыаннаһыыны бөҕөргөтөр сыалтан, Саха сиригэр Кыргызстан Култууратын күннэрэ ыытыллыахтара. Ааспыт сыл сэтинньи 21 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ Максим Кирович Аммосов төрөөбүтэ 120 сыллаах үбүлүөйүгэр аналлаах тэрээһиннэр чэрчилэринэн Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Култууратын күннэрин ыытыыга уонна бэлэмнээһиҥҥэ аналлаах мунньах буолбута. Саха сиригэр Кыргызстан Култууратын күннэрин чэрчитинэн кыргыз киинэтин декадата ыытыллыаҕа, Кыргызстан худуоһунньуктарын быыстапката тэриллиэҕэ, кыргыз суруйааччыларын, драматурдарын айымньыларынан испэктээкиллэр туруоруллаллар, онтон да атын дьаһаллар ылыллаллар.

Билигин, икки өттүттэн сөбүлэһии быһыытынан, кыргыз суруйааччыларын айымньыларын сахалыы тылбааһын кинигэтэ бэлэмнэнэр. Саха сиригэр Александр Жирков салайааччылаах редакционнай сүбэ үлэлиир. Кинигэ билигин «Бичик» национальнай кинигэ кыһатыгар эрэдээксийэлэнэ сылдьар. «Бичик» уус-уран, уопсастыбаннай-политическай, научнай-популярнай литератураҕа эрэдээктэрэ Айсена Тимофеева ити туһунан бу курдук кэпсээтэ: «Кинигэ М.К. Аммосов төрөөбүтэ 120 сылын көрсө бэс ыйыгар Кыргызстан Култууратын күннэригэр тахсыахтаах. Кинигэни Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ А.Н.Жирков, Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай суруйааччыта, «Аан дойду норуоттарын эпостара» норуоттар икки ардыларынааҕы ассоциация бэрэсидьиэнэ Б.Ж. Жакиев хомуйан оҥордулар. Эрэдээксийэлиир кэллиэгийэ: А.Н.Жирков (бэрэссэдээтэл), Г.Г. Андросов, А.А. Борисова, В.Н. Луковцев, О.Г. Сидоров. Бу хомуурунньук уопсайа кыргыз бастыҥ 38 суруйааччытын айымньыларын 35 киһи тылбаастаабытыттан таҥылынна. Кинигэ икки түһүмэхтээх: поэзия уонна проза. Манна кыргыз суруйааччылара Чингиз Айтматов, Эгемберди Эрматов, Жалил Садыков, Акбар Рыскулов, Суеркул Тургунбаев, Токтосун Самудинов, Шайлообек Дуйшеев, Жедигер Саалай, Анатай Омурканов, Жолочу Рысбаев, Султан Раев, Турар Кожомбардиев, Жолон Мамытов, Бактыгуль Чотурова, Кыялбек Урманбетов, Ибраев Эсенгул, Алтынбек Исмаилов, Бейшенбай Усубалиев, Мурза Гапаров, Зайырбек Ажыматов, Абдиламит Матисаков, Нуралы Капаров, Култегин Кожогелди, Кенеш Жусупов, Бурул Калчабаева, Шаршеналы Абдылдаев, Ашым Джакыпбеков, Мар Байджиев, Бексултан Жакиев, Сооронбай Жусуев, Байдылда Саргоноев, Тугелбай Сыдыкбеков, Аалы Токомбаев, Суюнбай Эралиев, Алтынай Темирова, Тынчтынбек Нурманбетов, Нурпаис Жаркынбай, Кемел Бакашов бастыӨ айымньылара тылбаастанан киирдилэр.

Тылбаастары араас сылларга Дмитрий Наумов, Семен Данилов, Моисей Ефимов, Феоктист Софронов, И.Слепцов, Константин Дьячковскай – Константин Туйаарыскай, Николай Босиков, Иннокентий Эртюков, Григорий Тарскай, Николай Мординов – Амма Аччыгыйа, Лев Габышев, Альбина Борисова-Слепцова, Елизавета Мигалкина, Зинаида Архипова, Наталья Михалева – Сайа, Гаврил Андросов, Данил Макеев, Рустам Каженкин – Арчы Уола, Саргылана Федорова, Мария Алексеева, Павел Неустроев, Саргылана Гольдерова – Саргы Куо, Аита Шапошникова, Яна Байгожаева, Николай Рыкунов, Александра Попова – Долгуура, Афанасий Гуринов – Арчылан, Акулина Васильева, Валерий Луковцев, Михаил Иванов – Чуона Мэхээлэ, Жанна Леонтьева, Галина Томская – Айыына, Саргылаана Филиппова – Сандаар, Александр Постников – Сындыыс, Саргылана Савватеева оӨорбуттар”.

Санатар эбит буоллахха, 1966 сыллаахха Саха сиригэр Киргизия суруйааччыларын улахан делегацията кэлэ сылдьыбыта. Онно саха суруйааччылара Чингиз Айтматов бастыҥ айымньыларын тылбааһын «Тэбиэн хараҕа» диэн хомуурунньукка түмэн таһаарбыттара. Бу хомуурунньукка кыргыз литературатын классигын «Тэбиэн хараҕа», «Джамиля», «МаӨнайгы учуутал», «Ийэ сир» диэн айымньыларын Николай Кондаков, Дмитрий Кириллин, Василий Гольдеров, учуонай Петр Афанасьев сахалыы тылбаастаабыттара киирбитэ. Оттон 1967 сыллаахха суруйааччы Иван Федосеев – Доосо кыргыз суруйааччыларын, поэттарын айымньыларынан «Ала-хайа сарыала» диэн хомуурунньугу хомуйан таһаартарбыта. Манна барыта кыргыз 35 суруйааччытын 91 айымньыта (74 хоһоон уонна 17 кэпсээн), ону сэргэ кыргыз фольклорун икки айымньыта тылбаастанан киирбитэ. Тылбааска барыта 33 саха суруйааччыта үлэлээбитэ биллэр. Оттон 1968 сыллаахха кыргызтар саха суруйааччыларын айымньыларын тылбаастаан «Якут кайрыктары» («Саха дьүрүллэрэ») диэн кинигэни таһаарбыттар.

Ити курдук, сотору кэминэн кыргыз уһулуччулаах уус-уран айымньыларын сахалыы тылбаастарын үһүс кинигэтэ бэчээттэнэн ааҕааччы киэҥ араҥатыгар тиийиэҕэ. Ити кинигэ биһиэхэ кыргыз айымньыларын сахалыы саҥардан, уруулуу омукпут култууратын, историятын төрөөбүт тылбытынан ааҕар уонна толору өйдүүр кыаҕы биэриэҕэ саарбахтаммат. Кыргыз уонна саха омук култуурунай-духуобунай ситимнэрэ салҕанар…