Суотабай сибээс оҕоҕо содула

«Суотабай сибээс оҕоҕо содула», «Оҕо ааҕар эйгэтин дьиэ кэргэҥҥэ сөптөөхтүк тэрийии» диэн ааттаах ыстатыйаларбын республикатааҕы «Саха сирэ» уонна «Ил Түмэн» хаһыаттарга бэчээттээбиттэрэ. Хомойуох иһин, билигин биһиги ортобутугар олус балысханнык  өтөн киирбит сүрдээх кутталлаах уонна сиэртибэлээх эйгэбит – оборчо оҥхойо Куйаар ситимигэр хам ылларыы – ЫАРЫЫ төрдө буолла.

Ордук оҕолорбутугар сэрэх­тээҕин билэбит, ол эрээри онуоха сөптөөх харыстыыр, харгыстыыр уонна хааччахтары киллэрэр ньымалары сөптөөхтүк тэрийэ иликпит курдук.

 

Омук  дойдутугар хайдаҕый,  эбэтэр наука  дьонун сэрэтиилэрэ

 

Аан дойду ааттаах бастыҥ сайдыылаах омуктара бу «иэдээннээх өстөөх» буоларын өйдөөбүттэрэ быданнаата. Кыра оҕо кытта иэрийэ-иэрийэ ийэтин көрдөөбөккө, хаһан эрэ билбит уонна алтыспыт эйгэтин, суотабайы көрдөөн ытыыр-ыйылыыр, истиэрикэлиир… Салгыы ийэҕэ да, аҕаҕа да наадыйбат кутталланар, оччотугар бу ыччат инникитин кимҥэ наадыйар, тардыһар, кимиэхэ туһалыыр, үлэлиир-хамсыыр, бу орто дойдуга туох ытык иэстээх киһи буоларый?

Германияҕа оҕолоругар 6 сааһыгар диэри суотабайы уонна араас итиниэхэ сөптөөх тэрили бэлэхтээбэттэр. Утарар кэккэ бобуулардаахтар. Күрэхтэһэ-күрэхтэһэ атыыласпаттар, ордук Саҥа дьылга…

Франция үөрэҕин кыһа­ларыгар араас гаджетынан, суотабайынан, смартфонунан туттары бобор туһунан сокуону киллэрэн олороллор.

Татарстаҥҥа. Татаардарга хайдаҕый? Икки сыллааҕыта «Чуораанчык» уонна «Колокольчик+» оҕо сурунаалларын үлэһиттэрэ «Многоликая Россия» диэн Бүтүн аан дойдутааҕы куонкуруска кыттан, 3-с миэстэни тутан, Казань куоракка баран кэлбиттэрэ. Төрөөбүт төрүт тылларын «көмүскэлэрин» курдук харыстыыр уонна ити эйгэни сүрүннүүр сүрдээх дириҥ суолталаах тыл политиката киэҥник үлэлиирин бэркиһээн кэлбиппит. «Казан утлары» диэн литературнай сурунааллара  – биһиги «Чолбон», «Полярная звезда» курдук таһаарыыларбыт ханыылара, убайдара диэххэ сөп, 200-тэн тахса сыл устата билиҥҥэ диэри төрүт тылынан бэчээттэнэр, интеллигенция бука бары ааҕар. Оҕолоругар анаан 4 сурунааллаахтар, уйулҕаларын сааһынан аттаран тус-туспа. Олус үчүгэй!

Оскуолаларыгар суотабайы кууһан баран муннукка олорор, турар ыччаты биири да көрбөтүбүт, ол оннугар, ийэ тылынан бэйэ икки ардыгар кэпсэтэр сиэр баарыгар итэҕэйбиппит.

Эмиэрикэ сайдыытын туһунан бэрт соторутааҕыта ити дойдуга баран кэлбит убайбын кытта кэпсэтэбит: «Хаһан эрэ муҥур чыпчаалга тиийбит кэмнэригэр аһара үлүһүйэн ыччатын сиэртибэҕэ кэлгийэн, хааччаҕа суох куйаар ситимин хабалатыгар хам ыллаттарбыт норуот, билигин төттөрү өй-мэйии үлэтин сайыннарыы кумааҕыттан ааҕыыга эрэ баарыгар («Мозг любит бумагу»), кинигэ, хаһыат, сурунаал үрдүк суолталааҕар итэҕэйбиттэр. Бэчээт эйгэтин сайыннарыыга уонна төрөөбүт тылынан саҥарар үөрүйэҕи, киһи-киһини кытта кэпсэтэр сиэрин, тылы сүтэрбэт туһугар туруулаһар үтүө дьаһаллары, уураахтары, ыйаахтары таһаараллар. Доҕоор, ону чөлүгэр түһэрэргэ бырабыыталыстыба да, судаарыстыба да миллиардынан сууманы харыстаабакка көрөр эбит».

 

Чөлүгэр  түһэрии…

 

Былыргы  бөлүһүөктэр  ырааҕы да өтө көрөр ураты дьон буоллахтара. Альберт Эйнштейн бу курдук этиитэ билиҥҥи кэмҥэ оруннаах буоларыгар тиийдэ: «Я боюсь, что обязательно наступит день, когда технологии превзойдут простое человечес­кое общение. И мир получит поколение идиотов».

Киэһээ остуолга бары төгү­рүһэн олорон дьиэ кэргэн күннээҕи ситиһиитин, үөрүүтүн бэйэ икки-ардыгар үллэстэн кэпсэтэр үгэспит кэһиллибитэ ыраатта. Ол оннугар түргэнник аһыы охсон, төһө кыалларынан суотабайга бүк түһэрбитин, буолар-буолбут сонуну ааҕарбытын, араас ситимҥэ киирэн  уйулҕабытын үрэйэр информацияны тоҕо эрэ ордоробут. Арай биир эдьиийим сүрдээх маладьыас киһи. Холобур да оҥостуохха сөп. Дьиэ кэргэҥҥэ кэпсэтии сиэрэ намтаабытын ийэ киһи буолан туран бу курдук билинэн дьаһанар. «Хайдах буоллубут? Бу туох ааттааҕай?»  диэн,  киирэр ааҥҥа өрүллүбүт мааны корзинаны туруорбут. Хас биир киһи киэһээ дьиэтигэр киирэригэр суотабайын онно быраҕар.

Аны биир чугас киһим – сахалыы эйгэни тэрийэр ыллыктаах көрүүлээх салайааччы, бастыҥ аҕа уол оҕону туһунан, кыыс сирдээҕи анала атыҥҥа диэн уратытык  көрөн иитэр уонна үөрэтэр  олус ыллыктаах дьыалаҕа буһар-хатар. Кини: «Кэлиэхтээх информация киһи кулгааҕар син биир кэлэр. Хайаан да суотабай эрэ нөҥүө диэн буолбатах. Телевизор сороҕор суолтата суох уонна кэбирэтэр көстүүлэриттэн оҕолорбутун харыстыахтаахпыт. Биһиги дьиэ кэргэммитигэр телевизор суох».

Онуоха мин норуот улахан педагога Константин Чиряев  «Сэрэн: телевизор, видик» диэн суруйуутугар төннөбүн. Академик Г.Н.Волков «Педагогика жизни» диэн кинигэтигэр: «Киһи аймахха иэдээннээх өстөөхтөрүнэн буолаллар: ядернай сэрии сэбэ, арыгы уонна телевидение». Ол туохтаный? Кэмэ-кэрдииһэ суох туһаныыттан… Телигинэн ыарытыйааччылар, бэл теле-ыаллар (теле-семьи) бааллар», – диэн суруйар.

Оҕону иитиигэ режим суолтатын чинчийбит учуонайдар: «Төрөппүттэр оҕо телевизоры төһө уһуннук көрүөхтээҕин кытаанахтык хонтуруоллууллара ураты наадалаах». Телевизор оҕо айылгытыгар дьайыытын эргиччи чинчийэн баран, учуонай педагогтар уона эмчиттэр, физиологтар оҕо телевизоры көрүүтүн күннээҕи кээмэйин быһаарбыттара.

Оскуолаҕа киириэн ин­нинээҕи оҕо телевизоры нэдиэлэҕэ балтараа чаастан ордуга суох көрүөхтээх. Кыра кылаас оҕото, өрөбүлү киллэрэн туран, баара-суоҕа үс чаастан ордуга суох көрүөхтээх, оттон ортоку кылаастар үөрэнээччилэрэ – биэс чаастан ордуга суох. Үрдүкү кылаастар даҕаны үөрэххэ, ааҕыыга, спордунан, о.д.а. туһалаах суолларынан дьарыктаныыларыгар оҕустарбат курдук сэдэхтик көрүөхтээхтэр диэн суруйаллар.

Ити бүтүн нэдиэлэҕэ! Оттон биһиэхэ хайдаҕый? Оҕолор телевизор иннигэр, өссө онно видик, компьютер эбиликтээх, күнү быһа олорон тахсаллар.

 

Оҕо  өйүн сайыннарыыга үлэлэһиэхтээхпит…

 

Виктор Петрович Ноговицыны кытта көрсөн кэпсэттим. Кини кимин билиҥҥи кэм ыччатыгар билиһиннэрэр, арааһа, наадалаах суол дии санаатым.

1990-2000 сыллардаахха Саха Республикатын Ыччат, туризм, физическэй культура уонна спорт үрдүкү ситиһиилэрин тэрийэр министиэристибэ, Кэми­тиэт салайааччытынан үлэлээбитэ. Билигин мин кинини ордук  оҕо аймах, эдэр ыччат, дьиэ кэргэн, иитии, үөрэтии, сайыннарыы уонна сайдыы туһугар бэйэтин кэмигэр олус киэҥ үлэни ыыппыт салайааччы быһыытынан сыаналыыбын. Инникини сылыктаан, кэтээн, үөрэтэн, чинчийэн көрөр бөлүһүөк  курдук  арыйдым бэйэбэр.

«Ыччат сайдар аартыктара» диэн олус наадалаах ыстатыйалардаах кинигэтин бэлэх уунна уонна: «Таня, киһи эрэ буолларгын бэйэҕэр хом санааны хаһан да киллэримэ уонна Ыра санааҕын кимҥэ да ыстарыма», — диэбитэ. Ити тыллар миэхэ дьайыылара олус күүстээхтэр, сүрэхпэр олохтоохтук иҥпиттэр.

Виктор Петровиһы кытта кэпсэтиибиттэн, баҕар, билиҥҥи төрөппүккэ наада буолуон сөп диэбиттэрбин бэлиэтиим: «Оҕо ийэтин иһигэр үөскүөҕүттэн 7 ыйыгар диэри мэйиитин сайдыыта 60% ситэр, сайдыы 80% 3 сааһыгар  ситэр. Аны оҕо өйүн кэпсэтии , истиҥ сыһыан, иэйии-куойуу эрэ сайыннарар. Ол аата ийэ иһигэр сылдьар оҕотун кытта быыстала суох кэпсэтиэхтээх. Киһи билиитэ-көрүүтэ 80%-на хараҕынан киирэр, 10 %-на кулгааҕынан, 5 %-на амтанынан, сытынан-сымарынан. Ол аата оҕону тулалыы сылдьар дьон бука барыбыт туттарбытынан-хаптарбытынан, кэпсэтэрбитинэн-ипсэтэрбитинэн, үлэлиир­битинэн-хамсыырбытынан бүүс-бүтүн­нүүтүнэн киниэхэ холобур буолуохтаахпыт.

Ол аата биһиги өйүнэн дьоҕуру сайыннарыыга үлэ­лэһиэх­тээх­пит. Сайдыы син биир инни­ки түһэр. Барытыттан аккаастанар диэн эмиэ табыллыбат. Билигин биһиги ыччаппытын ити сиэртибэлээх эйгэттэн тэйи­тэр туһугар анал хааччахтары хайдах киллэрэрбит туһунан толкуйдуохтаахпыт».

 

“Кынат ”   уһуйар…

 

Бастатан эттэххэ, Дьокуускай куоракка бэйэ баҕа өттүнэн тэриллибит «Кынат» диэн сүрдээх үчүгэй түмсүү баар. Билиҥҥи төрөппүтү кытта үлэлэһэр: дьиэ кэргэҥҥэ оҕону истиҥ доҕор-атас оҥостон иитиини, сахалыы эйгэни тэрийиини, айылҕа тулалыыр эйгэбит быстыспат ситимэ буоларын төрөппүт өйдүүрүгэр уһуйар аналлаах. Биһигини Гаврил Иннокентьевич Адамов салайар. Суруйааччы, салайааччы, иитээччи, үөрэтээччи,  «Этэҥҥэ олох түһэ» диэн толкуйдаммыт хоһоон хомуурунньугун ааптара.

 

Тыл баарын тухары

омук инникилээх,

Тыылла хабыллар,

сэһэргиир уратылаах,

Түөлбэлээх түөрэҕин

кэҥэтэр аналлаах.

Төрүт тылын билбэт — дууһата мунуоҕа,

Сирэй-харах анньыллар

кини буолуоҕа,

Сол аньыыттан төрөппүт

 эрэ быыһыаҕа.

 

Батсаап  туохха тиэрдэр?

 

Төрөөбүт төрүт тылбытын сүтэрэр сэрэхтээх кэмҥэ үктэннибит. Ону бары билэбит. Куйаар ситимигэр «батсаап» сыһыарыы түмүгэр хайдах саҥарар уонна суруйар буоллубутуй? Киһилии эйэргэһэн сахалыы кэпсэтэр үгэспит үтүрүллэн эрэр. Ол курдук маннык “тыллар” туттуллар буоллулар:

– индиинда;

– буотах;

– баи;

– аюя;

– һэптэ;

– махталитет-комитет;

– ынр…

Чэ, ити курдук саҥарабыт уонна суруйабыт, кэпсэтэбит.

Түмүкпэр, уйулҕа үөрэх­тээхтэрэ дьиксиниилэриттэн таарыйан ылыым: «Олус элбэх оҕо виртуальнай олохтонон соҕотохсуйууга ылларда. Төрөппүттэр көмөҕө наадыйар буолуулара күннэтэ үрдүүр. Ийэ тылбытынан саҥаран кэпсэтэри, бэйэ-бэйэни кытта сахалыы тыыҥҥа алтыһан  эйгэбитин кэҥэтэ­ри, хаҥа­тары — САХА­ЛЫЫ ЭЙ­ГЭНИ ОЛОХТУУРУ» күүһүрдэр тоҕоостоох кэмэ тирээ­тэ…

 

«Ханнык хааччахтары киллэрэбитий?»

 

 В.Е.Леверьева, Горнай улууһа:

— Мин санаабар, оҕоҕо алын сүһүөх кылааһы бүтэриэр диэри төлөпүөнү, планшеты ылан биэримиэххэ наада. Өйдөтөр үлэни эрдэттэн ыытан туран. Төрөппүт бэйэтин холобуругар иитэр, “хаһыма” диэн хаһыытаан баран, бэйэтэ көрө олорор буоллаҕына — ити иитии буолбатах.

 

Е.Н.Самсонова, Дьокуускай куорат:

— Каждый запрет в первую очередь зависит от родителей. Если  родители начнут и поймут, как можно остановить этот беспредел с телефоном (ютуб) — то в обществе тоже начнется порядок. Если говорить о школе, хотелось бы узаконить единый порядок, 1 раз в неделю провести акцию «День без телефона». В этот день никто  не должен нести сотовый, или хотя бы оставить на вахте у охранника.

В современном мире невозможно полностью отказаться от гаджетов, можно постепенно привлекать детей к разным полезным настольным играм. Желательно к интеллектуальным, на родном языке.

 

Ольга Никанорова, Одуну, Горнай улууһа:

— Дьиэ кэргэн түмсэн олорон, оҕолорун кытта тэҥҥэ хамсаныылаах уонна араас остуол оонньууларын тэрийиэн сөп. Хас биирдии оҕо бэйэтин эбээһинэһин үрдэтэр суолталаах буолуо этэ, ол эбэтэр «Үлэ муннугун» тэрийии наадалаах. Оҕо дьоҕурунан иистэнэр, уһанар, ас астыыр, дьиэ-уот , тэлгэһэ хомунар үөрүйэҕин күүһүрдэр оруннаах.

 

Галина Софронеева, Чурапчы:

— Оскуола оҕолоругар «Суотабайа суох олох!» диэн флешмоб акцияны саҕалыахха сөп.

Республикабытыгар суотабайынан туһаныы 14 сааһыттан көҥүллэнэрин курдук сокуону ылыныахха наада. Холобурга, Франция уонна Германия дойдуларын уопутун туһанан. Маны сэргэ, ыччат кыра сааһыттан сурунаалга, хаһыакка, кинигэҕэ сыстан улаатарыгар эйгэни тэрийиэххэ. Медицинэ өттүттэн буортулааҕар, радиация дьайыытын, өй-мэйии, харах үлэтигэр мөлтөхтүк сабыдыаллыырын туһунан элбэх өйдөтөр үлэ ыытыллара буоллар..

 

Людмила Еремеева, Дьокуускай:

— Туһаны биэрэр уонна буортулаах диэн икки өрүттээх. Биһиги үс оҕолоохпут. Оҕо оскуолаттан, дьыссааттан кэллэр эрэ, гаджеты туттарбат буолары ситистибит. «Колокольчик» сурунаалы суруйтарабыт. Кырабыт 5-тээх, аахпатар да ойуутун-бичигин көрөр. Улахаттар, 3-с кылаас үөрэнээччилэрэ, интэриэһиргээн ааҕаллар.

 

 

 

Татьяна Жиркова-Борисова,

СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ бэчээтин туйгуна,

суруналыыс, «Чуораанчык» уонна «Колокольчик+» оҕо сурунаалларын сүрүн эрэдээктэрэ.