Аан дойду ааттаахтарын кытта тэҥҥэ хаамсыахпыт дуо?

Россия үрдүк үөрэҕин иннигэр турар сыал-сорук күн бүгүн итинник улахан. Ол туолуута оскуолаттан (Саха сирин оскуолаларыттан кытта) саҕаланар, акылаата онно ууруллар. Итини быһаарыыга үс ньыма баар.
Бастакы ньыма. Үрдүкү үөрэх тэрилтэтин ситиһиилэрин статистическай ырытыы көрдө­рүүлэринэн быһаараллар. Бу ньыма көмөтүнэн быһаарыы көрдөрөрүнэн, алта сыллааҕыта аан дойдуга 10 бастакы миэстэҕэ Калифорния технологическай института, Гарвард, Стэнфорд, Оксфорд, Принстон, Кембридж университеттара, Массачусетскай технологическай институт, Лондоннааҕы Имперскай колледж, Чикаго, Бэркли университеттара киирэр этилэр. Россияттан: М.В. Ломоносов аатынан Москватааҕы госуниверситет – 276-с, Санкт-Петербургдааҕы госуниверситет – 351-с эрэ миэстэҕэ этилэр. Күн бүгүн бэрт кыра инники диэки сыҕарыйыы баар буолуо.
Иккис ньыма. Научнай чинчийиилэрин аптарытыаттара, үлэҕэ ылааччылар ортолоругар репутациялара төһө үрдүгүнэн, атын дойдулартан төһө киһи, туох дьон кэлэн үөрэнэринэн эҥин быһаарыллар. Манна бу ньыма көрдөрөрүнэн, бастакы миэстэни Массачусетскай технологическай институт ылар, онтон Кембридж, Гарвард, Оксфорд университеттара, Лондон университетскай колледжа, Лондон Имперскай колледжа, Йель, Чикаго университеттара, Принстон, Калифорния технологическай институттара иһэллэр.
Россияттан бу ньыма көрдөрөрүнэн, МГУ – 116-с миэстэлээх, СПбГУ – 253-с, Н.Э.Бауман аатынан МГТУ – 352-с, МГИМО – 367-с, Но­восибирскайдааҕы университет – 371-с, Россиятааҕы Норуоттар доҕордоһууларын университета – 537-с, Экономика үрдүкү оскуолата – 542-с, Плеханов аатынан Россия экономическай университета – 768-с, Уһук Илиҥҥи федеральнай университет – 692-с миэстэлээх эбит (ХИФУ буолбатах).
Үһүс ньыма. Төһө выпускник, үлэһит Нобелевскай эбэтэр Филдсовскай бириэмийэлэр лауреаттара буолбуттарынан эҥин быһаарыллар. Бу ньыманан миэстэлээһиҥҥэ Гарвард – бастакы, Стэнфорд – иккис, Массачусетскай технологическай институт, Бэркли, Кембридж, Калифорнийскай технологическай институт, Принстон, Колумбийскай университет, Чикагскай университет, Оксфорд 10 бастакыга киирэллэр этэ.
Россияттан үһүс ньыма көрдөрөрүнэн, МГУ – 80-с, СПбГУ – 400-тэн тахса миэстэлээх этэ, ХИФУ – миэстэбит суоҕа (ахсааҥҥа киирбэт этибит).
Аныгы үйэҕэ үрдүк үөрэх тэрилтэлэрэ бука бары аан дойду таһымыгар тахсаллар, биир ыйааһыҥҥа ууруллаллар, хайа да университет ханна да саһан-бүгэн сытара табыллыбат, кыаллыбат. Глобализация бара турар. Туох барыта (үөрэх кытта) аан дойду таһымыгар тахсар, тахсыахтаах. Оччоҕо эрэ киммит-туохпут биллэр. Онон хас биирдии киһи (оҕо) аан дойду таһымыгар тахсар. Билии-көрүү таһыма-сыаната эмиэ аан дойду үрдүнэн биир тэҥ буолуохтаах. Күрэстэһии үйэтэ кэллэҕэ дии. Онон бука бары бэйэ бодобутун тардынар кэммит кэлбитин итэҕэйиэҕиҥ, эппитигэр-хааммытыгар иҥэриниэҕиҥ. Үлэҕэ-үөрэххэ, олоххо сыһыаммыт тосту уларыйыахтаах. Уруккулуу олоруу уурайбыта, «былыргыны былыт саппыта».
Олох диэн охсуһуу. Ол охсуһууттан туораан биэрии – олохтон акаастаныыга тэҥнээх. Ону киһи, оҕо барыта өйдүөхтээх, этигэр-хааныгар иҥэриниэхтээх, ылыныахтаах. Ону үөрэтээччи, төрөппүт оҕоҕо (үөрэнээччигэ) сатаан булан тиэрдиэхтээх. Ити саҥалыы олохпут саҥа сокуона. Ким итини этигэр-хааныгар иҥэриммит олоххо ордук ситиһиилээх буолуоҕар эрэбилим улахан. Уруккулууга оҕустаран үгүс киһи итини барытын өйдүү илик дуу диэн санаам күн-түүн аастаҕын аайы улаатар.
Аҕыйах сыллааҕыта СГУ-бут ХИФУ буолбута, уларытыллан тэриллибитэ. Оччолорго сорохтор ити туһунан араастаан санааларын атастаһар, улаханнык сыымайдаан көрөр, төбөлөрүн үгүстүк үлэлэтэр этилэр. Уруккубут курдук СГУ-нан олорон биэрбиппит эбитэ буоллар, ити өр сыллаах улахан охсуһууга кыахпыт кыра, улахан бэлэмэ суох буолуо этибит. Ону баара, дьолго, уһуну-киэҥи, кэскиллээҕи кэрэһилиир киэҥ-дириҥ билиилээх-көрүүлээх кэрэмэс дьоннордоох буоламмыт, кинилэр сатаан булан, кэпсэтэн-ипсэтэн бириэмэтигэр хойу­таабакка ыпсаран, ылыннаран региональнай статустаах СГУ-га федеральнай статуһу бэрдэрэргэ ылыннарбыттара. ХИФУ-ну тэрийбиттэрэ. Үрдүк ситиһии. Салгыы сайдарга, ордук киэҥ­ник хардыылыырга кыах ылбыппыт. Аны ол кыаҕы сатаан муҥу­туурдук туһаннахпытына, аан дойду таһымыгар дьиҥ­нээхтик тахсыахпытын, сити­һиилэрдэниэхпитин сөп. Кыах баар буолла, ол аата ситиһии бэлэм буолуо диэн буолбатах. Ситиһии кэлиэн сөп улахан тиритиинэн-хорутуунан, өр сыллаах өрө күүрүүлээх үлэ-үөрэх түмүгэр. Үгүс киһи ити дьыала иһин өрө турдаҕына – түүн утуйарын умуннаҕына, күнүс олорботоҕуна эрэ.
Кыах биһиэхэ (сахаларга эмиэ) баар. Ол гынан баран уруккулуу бэлэмҥэ үөрэммит, ким эрэ, атын киһи мин туспар кыһаныа-оҥоруо диэн өйгө-санааҕа үөрэнэн хаалбыт дьон тобохторо суох буолбатахтар, бааллар… Инникибит, эрэлбит барыта эдэрдэргэ. Кырдьаҕас, саастаах көлүөнэ аныгы эдэрдэри өрө тутара, өйүүрэ, өйдөтөрө өссө ордук күүһүрүөхтээх кэмэ-кэрдиитэ кэллэ диэн кэс тылбын этэбин.
Аан дойдуга аатырбыт-сураҕырбыт чулуу дьоннордоох улахантан улахан университеттары аҕыйах сыл иһигэр ситэ баттаан ылар, өссө 100 бастыҥнарыгар киирсэ охсор күүстээх санаалаах салайааччыларбытын сыта-тура сыаналыаҕыҥ, өйөбүл, өссө төһүү күүс буола сатаатарбыт диэн баҕа санаалаахпын.

Н.С. Николаев, Россия инженернэй
академиятын чилиэн-корреспондена,
профессор.