Алампа тыыннаах ситимэ

Мин иннибэр саха литературатын төрүттэспит дьонтон биирдэстэрэ, сымыйа-балыыр, хаайыы, сыылка диэннэри этинэн-хаанынан билбит, ыар дьылҕалаах Анемподист Иванович Софронов-Алампа солохтоон да сууйбат хаан-уруу аймаҕа, тыыннаах ситимэ, үгүс биллиилээх төрүттэрдээх «Өлүөнэ дойдута» физико-математическай форум үөрэххэ-методикаҕа салаатын өр сылларга салайбыт, билигин Таатта улууһун баһылыгын солбуйааччы Изабелла Сивцева олорор. Кини сүүстүүн, муруннуун, харахтыын, уостуун Улуу убайыгар Алампаҕа майгылыыр.

Уордаах Ыстаарыһын соҕотох кыыһын оҕолоро

— Изабелла Александровна, Алампалыын хайдах быһыылаах аймахтыыгытый, саас-сааһынан быһааран биэр эрэ.
— Мин хос-хос эбэм Мария Афанасьевна Сивцева Алампа ийэтиниин Елена Афанасьевналыын бииргэ төрөөбүттэр. Кинилэр саха олоҕор улахан суолталаах Степной Думаҕа сэтээтэллээбит уонна Санкт-Петербурга барыахтаах депутацияҕа талыллыбыт Уордаах Ыстаарыһын соҕотох кыыһын оҕолоро.
Майгыта кытаанаҕын, тулхадыйбат көнө сүнньүлээҕин иһин Уордаах Ыстаарыһын диэн ааттаабыттар. Сороҕор кыыһырдахпына, билэр дьонум «Уордаах Ыстаарыһыныҥ киирээри гынна дуо?» диэн күлээччилэр. Депутацияҕа талыллыбыт Николай Рыкунов уонна Уордаах Ыстаарыһын Сэһэн Ардьакыапка, Сопуруон Сыраанапка тэҥнээх дьон буоллахтара диэн киһи санааҕа кэлэр. Ол иһин да 1830 сыллаахха «Сэттэ улуус мунньаҕар» кинилэри Санкт-Петербурга барыахтаах депутацияҕа таллахтара.

Биллэр суруйааччыларбыт төрүттэрэ

— Төрдүгүн-уускун кытта сиһилии билиһиннэр эрэ.
— Төрдүбүн-ууспун кытта сиһилии билиһиннэрдэхпинэ, Уордаах Ыстаарыһын соҕотох кыыһын кэргэнэ, хос-хос эһэм Афанасий Сивцев төрдө Сонтой Баҕаччах диэн. Киниттэн Сүөкүйээн Бүөкүйээн диэн уол төрөөбүт. Сүөкүйээн Бүөкүйээн Өксүкүлээх Өлөксөй, Амма Аччыгыйа уонна Суорун Омоллоон төрүттэрэ буолар. Олох күүстээх удьуор буолаллар. Бу туһунан биллиилээх кыраайы үөрэтээччи Егор Андросов «Олоххо тардыһыы күүһэ» диэн кинигэтигэр киллэрэн турар.
Мария Афанасьевна Сивцева Вонифатий Слепцов диэн баай киһиэхэ кэргэн тахсан сэттэ оҕону төрөппүт. Уолаттара бары үөрэхтэммиттэр. Кинилэр Алампа Дьокуускайга олохсуйан олороругар, үөрэммитигэр улахан оруоллаахтар эбит. Хос-хос эбэбиттэн хос эбэм Христина, киниттэн эбэм Христина, оттон эбэбиттэн ийэм Христина төрүүллэр. Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, манна өссө биир интэриэһинэй түгэн баар. Хос эбэбиттэн Христинаттан Феодосия диэн кыыс төрүүр. Кини Күннүк Уурастыырап кэргэнэ Надежда Гаврильевна Новикова ийэтэ буолар.

Алампа, Суорун Омоллоон, Амма Аччыгыйа курдук

— Күн күбэй ийэҥ туһунан кэпсии түс эрэ.
— Ийэм Христина Ананьевна Слепцова 1931 сыллаахха төрөөбүтэ. Оҕо сааһа наһаа ыараханнык ааспыт. Ол иһин да буолуо 64 сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ. Саха тылын уонна литературатын учуутала этэ. Таатта улууһун Уолбатыгар үлэлии сылдьан аҕабар Александр Слепцовка кэргэн тахсыбыт.
Ийэм мэлдьи салайар үлэҕэ сылдьара. Баайаҕа оскуолатыгар завучтаабыта, онтон Ытык-Күөлгэ оскуолатыгар уонча сыл устата дириэктэрдээбитэ. Ийэм тылга наһаа дьоҕурдааҕа. Хоһоон, ырыа уонна сценка суруйара. Оччотооҕу дьон курдук буочара наһаа үчүгэйэ.
— Ийэҥ Алампа туһунан кэпсиир этэ дуо?
— Ийэм мэлдьи «Алампа, Суорун Омоллоон, Амма Аччыгыйа курдук улахан аймахтардаахпыт» диэн кэпсиирэ. Эрдэ тулаайах хаалан, дьонтон-дьоҥҥо сылдьан иитиллэн аймахтарыттан тэйэн хаалбыт этэ. Кэлин интэриэһиргээн билитэлээбитэ.
Аҕата Ананий Черкашин Өксөкүлээх Өлөксөйгө суруксуттаабыт. Киниэхэ элбэх хоһооннордоох халыҥ тэтэрээттээҕэ. Онно Былатыан Ойуунускай кыһыл харандааһынан бэлиэтээбит хоһоонноро бааллара үһү. Ити тэтэрээт сураҕа суох сүтэн хаалбыта.

Өбүгэтин үйэтитиигэ

— Изабелла Александровна, эн Алампаны үйэтитиигэ ылсан үлэлииргин билэбин…
— Ийэбит биһигини үлэни таптыырга уһуйбута. Кыра кыыспынаан аан бастаан Анемподист Иванович айымньыларын үөрэппиппит. Кыыһым Алампа поэзиятын философскай ис хоһоонугар дакылаат суруйбута. Ити дакылаатынан «Инникигэ хардыы» конференцияҕа ситиһиилээхтик кыттыбыта. Алампа олох туһунан 96 поэтическай айымньытын буламмыт ырыппыппыт. Билиҥҥи олоҕу кытта тэҥнээн көрөммүт кини айымньыларыттан олох сокуоннарын таһаарбыппыт. Анемподист Иванович наһаа дириҥ ис хоһоонноох айымньылардаах эбит.
«Утум» диэн общественнай тэрилтэ тэрийбиппит. Манна элбэх наука үлэһиттэрэ бааллар. Ити тэрилтэбит ыытар үлэтин сүрүн соругунан Алампа айымньыларын үүнэн иһэр көлүөнэҕэ тиэрдии буолар. Культурологическай уонна этнопедагогическай хайысхалары тутуһаммыт үлэбитин ыытабыт.
— Ханнык бырайыак­тар­дааххытый?
— «Алампаҕа айан», этнопедагогика, «Саха саарыннара» диэн үс сүрүн бырайыактардаахпыт. Сайыҥҥы оскуолалары аһаммыт үлэлэппиппит, экспедициялары культурологическай, этнопедагогическай ааҕыылары тэрийбиппит. Ордук болҕомтобутун этнопедагогикаҕа уурбуппут. Билигин оскуолалар инновационнай бырагыраамаларынан үлэлииллэр. Ити инновационнай бырагыраамалар син биир кэлин тиһэх омуктарын уратыгар тиийэ тураллар. Этнопедагогиканы эрэ туһаннахха, киһилии киһини иитэн таһаарабыт. Бу хайысханы хасыһан үөрэппиппит.
Алампа төрөөбүт алааһыттан саҕалаан, Томпо улууһун Мэҥэ-Алданынан түмүктээн экспедицияҕа сылдьыбыппыт. Бу экспедиция сэттэ нэһилиэги хаппыта. Күн сириттэн букатыннаахтык арахсыбыт күнүгэр көмүс уҥуоҕар тахсаммыт тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн уурааччыбыт.
«Саха саарыннара» бырайыак сүрүн сыала — киһи саха саарына буолан тахсыбыт сүрүн сүнньүн чинчийэн оҕону сайыннарар ньыма быһыытынан туттуу. Норуокка биллэр дьон холобурдарын оҕону иитиигэ туттабыт.
Үлэбит түмүгүнэн «Алампаҕа айан» диэн икки кинигэни бэчээттэтэн таһаарбыппыт. Ыытар үлэбитигэр биир санаалаах дьүөгэлэрим билиилэрэ-көрүүлэрэ күүс-көмө буолбуттара.
Ытык киһибит олорбут Булуҥ улууһун Күһүүр бөһүөлэгэр Тааттаттан илдьэн сэргэ туруорбуппут уонна мэҥэ таас уурбуппут. Бу улууска Өлөөн Тумула диэн сиргэ Алампалаах туруорбут остуолбаларын 90 сылыгар анаан бэлиэ туруорбуппут. «Утум» общественнай тэрилтэ актыыбынай кыттыылааҕа, Булуҥ улууһун олохтооҕо Татьяна Слепцова манна үлэлэспитэ. Кини улууска саха тылын сөргүтүүгэ күүскэ үлэлэһэр.

Мандар Уус көмөтө

— Изабелла Александровна, эһиги үлэҕитигэр Борис Неустроев-Мандар Уус көмөлөһөрүн билэбин…
— Хас сайын ахсын өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан уолаттар тиийэннэр «Мандар кыһатыгар» үөрэнэллэр. Оҕо төрүт дьарыгыттан саҕалаан наукаҕа ылыстаҕына, олох чыҥха атын буола түһэр эбит. «Мандар кыһатыгар» уолаттар наһаа аһыллаллар, олоҕу анааран көрөргө үөрэнэллэр, санааларын сайа этэр буолаллар. Аҥаардас кинигэнэн эрэ үөрэнэр оҕо итинниккэ хайдах кэлбэт.
— Дьиэ кэргэҥҥин кытта кылгастык билиһиннэр эрэ.
— Мин олоҕум аргыһа күн сириттэн эрдэ барбыта. Соҕотох Михаил диэн уоллаахпын, үс кыыстаахпын уонна сиэннэрдээхпин. Онон Алампа тыыннаах ситимэ салҕанар.
— Изабелла Александровна, кэпсээниҥ иһин махтанабын.