Арассыыйа уонна Кытай: кыраныысса тула кэпсэтиилэр

Атын холуонньалыы империяларга холоотоххо, нууччалар хас эмэ мөлүйүөн килэмиэтир иэннээх сири бэрт түргэнник арыйбыттара уонна баһылаабыттара. Англичаннар уонна эмирикээнистэр, холобур, Эмиэрикэҕэ бастакы холуонньаларын 16-с үйэҕэ олохтоон баран, билиҥҥи АХШ арҕаа кыраныыссаларыгар 19-с үйэ бүтүүтэ биирдэ тиийбиттэрэ. Оттон нууччалар Уралы туоруохтарыттан Чуумпу акыйаан биэрэгэр тахсыахтарыгар диэри баара-суоҕа 50-чэ эрэ сыл ааспыта.
Сибиир хотугу өттүгэр хаһаактар улахан утарылаһыыны көрсүбэтэх эбит буоллахтарына (чукчалары уонна коряктары кытта сэриини аахпатахха), Приамурье диэки кинилэр кытайдары көрсүбүттэрэ. 17-с үйэ ортотугар Кытайы сэриилээн ылбыт маньчжурдар империялара саамай муҥутаан кыаҕырбыт кэмэ этэ. Ол саҕана хайа даҕаны Европа дойдута маньчжурдары кытта байыаннай да, экономическай да өттүнэн тэҥнэһэр кыаҕа суоҕа. 1644 сыллаахха Дьокуускайтан тахсыбыт Василий Поярков этэрээтэ нууччалартан бастакынан Приамурьеҕа тиийбитэ. Кини манна ас-үөл булбатаҕа уонна олохтоох нэһилиэнньэни кытта (даурдар) сэриилэһэн этэрээтин улахан аҥаарын сүтэрбитэ. Хаһаактар аччыктааннар, дьон өлүктэрин сиэбиттэрэ биллибитэ. Даурдар ол кэннэ нууччалары олох даҕаны абааһылар курдук көрөр буолбуттара. 1650 с. Приамурьеҕа кэлбит Ерофей Хабаров экспедициятын сэриинэн көрсүбүттэрэ. Маны таһынан даурдар дьаһаах төлүүр маньчжурдарын көмөҕө ыҥырбыттара. 1658 сыллаахха маньчжурдар Хабаров олохтообут Албазин диэн остуруогун алдьаппыттара. 1665 сыллаахха Никифор Черниговскай хаһаактар өрөспүүбүлүкэлэрин манна олохтообута. Аҕыйах сыл иһигэр Албазин тулатыгар уонча дэриэбинэ үөскээбитэ. 1672 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ ыраахтааҕы былааһын билиммитэ. Ол эрэн Кытай ыраахтааҕылара бу сири барытын бэйэбит киэммит дииллэрэ. 1685 сыллаахха маньчжурдар кириэппэскэ чугаһаабыттара. Олохтоох нэһилиэнньэ барыта куораттан арҕаа диэки туруммута. Кытай хамандыыра өстөөхтөрүн сэриитэ суох ыытан, остуруогу алдьатан баран төннүбүтэ. Ол эрэн эһиилигэр нууччалар төннүбүттэрэ уонна остуруоктарын хаттаан туппуттара. Нууччалар эргиллибиттэрин истэннэр маньчжурдар эмиэ төннүбүттэрэ. Бу сырыыга остуруогу төгүрүктээн ылбыттара. Кытайдар элбэхтэрэ бэрт буолан, кыргыһыы кинилэр кыайыыларынан түмүктэммитэ. Бу кэннэ дипломаттар үлэлэрэ саҕаламмыта.

Нерчинскэй куораттааҕы дуогабар

Арассыыйа бу саҕана хайдах даҕаны Кытайы утары сэриилэһэр кыаҕа суох буолан Нерчинскэй дуогабары баттаспыта. Албазин куоратын кытайдар төгүрүктээн ылбыттарын истэн баран, Москваттан улахан посольство Байкал диэки айаннаабыта. 2000 саллааттаах харабылы уонна үс дипломаты Петр I эдьиийэ Софья үбүлээн Кытай диэки ыыппыта. Пекинтэн буоллаҕына император абаҕата уонна 15 тыһ. саллаат Нерчинскэй куоракка аттаммыта. Кытайдар куоракка чугаһаат, Нерчинскэйи төгүрүйбүттэрэ. Кэпсэтии куорат аттыгар баар хонууга хас эмэ күнү быһа буолбута. Нуучча дипломаттарын сыаллара кыраныыссаны Амур өрүһүнэн ыытыы этэ, оттон кытайдар нууччалары олох даҕаны Дьокуускайга үтүрүйэр былааннаахтара. Бу кэмҥэ Байкал тула олорор бүрээттэр маньчжурдар былаастарыгар киирэн барбыттара.
Дуогабар икки-үс тылынан суруллуохтааҕа – нууччалыы, кытайдыы уонна латыынныы. Сүрүн кэпсэтии латыын тылынан барбыта. Кытайдарга тылбаасчыттарынан иезуит манаахтар этилэр. Кэпсэтии түмүгэр ол саҕанааҕы Приамурье сирин үчүгэй карталара кытайдарга да, нууччаларга да суох буоланнар уонна тылбаасчыттар мөлтөхтөрүттэн сылтаан, баттаммыт дуогабар элбэх сыыһалаах буолбута. Ол да буоллар нуучча дипломаттара маньчжурдар өттүлэриттэн байыаннай ыгыы күүстээҕин үрдүнэн, урут баһылаабыт сирдэрин улахан аҥаарын бэйэлэригэр хаалларбыттара. Кыраныысса Байкал соҕуруу өттүнэн барбыта. Билиҥҥи Амур уобалаһа, Еврейскэй автономнай уокурук уонна Приморье барыта, Хабаровскай кыраай сорҕото Кытай империятын састаабыгар киирбиттэрэ.

Айгунь уонна Пекин куораттааҕы дуогабардар

Дуогабар баттаммытын кэннэ нууччалар икки үйэ кэриҥэ Амуртан быһыллыбыттара. Кэлин кэккэ ыраахтааҕылар саҕана, 18-с, 19-с үйэлэргэ Нерчинскэй куоракка баттаммыт дуогабары үөрэтэн көрөн баран, уларытарга соруналлар этэ да, илиилэрэ олох тиийбэтэҕэ. Кытай 19-с үйэ иккис аҥаарыгар диэри аан дойду биир саамай кыахтаах дойдутунан биллэрэ. Нууччалар буоллаҕына Сибиири баһылаабыттара төһө да ырааппытын үрдүнэн, ол кэмҥэ диэри суол-иис диэни туппатахтара. Байкалга диэри улахан сэриини ыытарга хас эмэ сыл уонна баһаам элбэх үп наада этэ.
Крым сэриитин кэннэ биирдэ нуучча ыраахтааҕылара Амур өрүскэ интэриэстэрэ улааппыта. Ити кэмҥэ англичаннар уонна французтар хараабыллара Петропавловск-Камчатскайы сэриилээбиттэрэ. Арассыыйа инникитин Сибиири бэйэтин састаабыгар хаалларыан баҕарара уонна Чуумпу акыйааҥҥа түргэнник тахсар суолга наадыйара. Бу суолунан Чуумпу акыйааҥҥа арҕааттан көнөтүк устар Амур өрүс буолуон сөбө. Кыра-кыралаан сири, норуоттары үөрэтэр экспедициялар тэриллибиттэрэ. Амур өрүһү Арассыыйа састаабыгар киллэрэр үлэнэн Сибиир генерал-губернатора Николай Муравьев ыкса дьарыктаммыта. Кини кыһамньытынан 1850-с сылларга Амур өрүһүнэн бастакы нууччалар этэрээттэрэ курдары устубута. Бу экспедицияҕа бастакы борокуот кыттыбыта, тимир борокуоту көрөн кытайдар нууччалар кыахтарын билиммиттэрэ.
Бу кэмҥэ Кытай Англияны утары бастакы опиумнай сэриигэ хотторон иһэр буолан, нууччалары кытта кэпсэтиигэ утары туруорара суоҕа. Николай Муравьев арааһынай дипломатическай ньымалары туттан, Айгунь куоракка Нерчинскэй дуогабары көтүрэн, саҥа дуогабары баттаспыта. Дуогабар сүнньүнэн Кытай уонна Арассыыйа кыраныыссата Амур өрүһүнэн ааспыта. Нууччалар хааччаҕа суох Амур өрүһүнэн устар быраабы ылбыттара. Ол да буоллар билиҥҥи Приморскай кыраай сирэ өссө даҕаны Кытайга хаалбыта.
1860 сыллаахха Пекин куоракка кыраныыссаны быһаарар өссө биир дуогабар баттаныллыбыта. Бу сырыыга Нуучча сирэ Кытай индустриальнай өттүнэн сайдарыгар көмөлөһөрүн оннугар Приморье Арассыыйа киэнэ буолбута. Мантан ыла бу киэҥ кыраай Арассыыйа састаабыгар киирбитэ. Кыра-кыралаан сир-дойду үөрэтиллэн, сайдан барбыта. 19-с үйэ бүтүүтэ тимир суол тутуллан, Арассыыйа арҕаа уонна илин уһугун бииргэ холбообута. Инньэ гынан нуучча дипломаттарын уонна аармыйатын күүһүнэн Кытай кыраныыссата Дьокуускай аннынан ааспатаҕа.

Николай КЫЧКИН.