Арктика сайдар кэскиллээх

2017 сыллаахха бу бырагыраамма бастакы түһүмэҕэ бүппүтэ. Манна Арктика эҥэр уонна хоту улуустарга ыытыллыбыт араас хабааннаах үлэ түмүгүн СӨ Арктика дьыалаларыгар судаарыстыбаннай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Прокопий Николаев иһитиннэрдэ. Кини бу бырагырааманы олоххо киллэриигэ 18 министиэристибэ уонна биэдэмистибэ, 13 улуус үлэлиирин бэлиэтээтэ.

Киһи ахсаабат

2013 сыллаах көрдөрүүнү кытта тэҥнээтэххэ, 2017 сыллаахха нэһилиэнньэ көҕүрээһинин тэтимэ 3 төгүл кыччаабыт. Үс улууска – Анаабыр, Өлөөн, Эбээн Бытантайга киһи ахсаана элбээбит.

Инвестиция кээмэйэ үрдээтэ

Бырагыраамма үлэтэ таһаарыылаах. Ол курдук, Арктика уонна хоту улуустар сүрүн хапытаалларыгар инвестиция кээмэйэ лаппа үрдээтэ. 2017 сыл туругунан 9,2 млрд. солк. тэҥнэстэ, бу 2013 сыллаах көрдөрүүттэн 2,6 төгүл үрдүк.
2017 сыллаахха ордук сиртэн хостонор баайдаах улуустарга, ол курдук, Өлөөҥҥө – 4 936,3 мөл. солк., Булуҥҥа – 1 938 мөл. солк., Анаабырга – 1 660,2 мөл. солк. инвестиция көрүллүбүт.

356 ыал олорор усулуобуйатын тупсарынна

«Эдэр ыалы олорор дьиэнэн хааччыйыы” бырагыраамманы хоту уонна арктика эҥэр олорор 356 эдэр ыал туһанна. Быйылгы дьылга бу бырагырааммаҕа 9 улуус киирдэ, социальнай төлөбүргэ 51 ыал сайаапка биэрбит.

Олорор дьиэ тутуута элбээтэ

Кэлиҥҥи сылларга олорор дьиэни үлэҕэ киллэрии ахсаана биллэ элбээтэ. Манна 5 улуус муниципальнай тэриллилэрэ – Муома, Өлүөхүмэ, Эдьигээн, Зырянка уонна Баатаҕай хаарбах дьиэттэн көһөрүү диэн бэдэрээлинэй бырагырааммаҕа киирэннэр бу көрдөрүү улаатта диэн этэр тоҕоостоох.
2017 с бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 634,6 тыһ. кв.м. иэннээх дьиэ киирбит эбит буоллаҕына, 2014 – 2017 сылларга арктика уонна хоту улуустарга 78 203 кв. м. иэннээх дьиэ киирбит. Бу куһаҕана суох көрдөрүү – 2010-2013 сыллардааҕар 19.5 тыһ. элбэх. Бу улуустартан саамай элбэх олорор дьиэ Үөһэ Дьааҥы улууһугар киирбитэ бэлиэтэнэр.

Сылаас дьиэ-уот – хоту сир ирдэбилэ

Арктика уонна хоту оройуоннарга 7 дизельнэй электростанция киирдэ, 34 хочуолунай тутулунна, өрөмүөннэннэ.
2014 сыллаахтан Өлөөҥҥө уонна Муомаҕа өссө икки дизельнэй электростанция тутулла турар.
Чааһынай дьиэни киин ититэр систиэмэҕэ холбооһун бырагыраамматынан 1 628 олорор дьиэ киин хочуолунайдарга холбонон олорор.

Уот-күөс саҥа саҕахтара

Арктика улуустарыгар дьоҕус энергетиканы көдьүүстээхтик туһаныы бырагыраама иһинэн 9 күн уотунан барар электростанция үлэҕэ киирбитэ. Онтон биэһэ Үөһэ Дьааҥы улууһугар баар. Баатаҕайга турар 1Мвт кыамталаах күн уотунан барар электростанция 2015 сыллаахха киирбитэ. Бу Аан дойду үрдүнэн Хотугу эргимтэҕэ суос-соҕотох станция буолар.
Быйыл Булуҥҥа тас дойду инвестордара кыттыылаах бөдөҥ бырайыак – Тиксии бөһүөлэгэр туруохтаах Komaihaltec Inc. хампаанньа тыал көмөтүнэн уот энергиятын биэрэр ыстаансыйа тутуута саҕаланна. РусГидро NEDO дьоппуон хампаанньатын уонна Саха сирин кытта кыттыһан бу бырайыагы олоххо киллэрэргэ туруннулар.
От ыйын бүтүүтэ 200 тонна кэриҥэ ыйааһыннаах оборуудабанньа суолунан, уунан ыраах Арктика эҥээр сытар Тикси бөһүөлэгэр тиийбитэ. Арассыыйаҕа ураты бырайыак олоххо киириитин чэрчитинэн, бастакытын дойду үрдүнэн 900 кВт кыамталаах тыал көмөтүнэн үлэлиир үс тэрили, уопсайа 3 МВт кыамталаах уматыгынан барар генераторы уонна уот энергиятын мунньар аккумулятор систиэмэни, автомат көмөтүнэн үлэлиир биир кэлим технологическай комплекска холбуохтара. Сыл бүтүүтэ боруобалаан үлэлэтэн көрүөхтэрэ.
4 600 киһи олорор Тикси бөһүөлэгэр тыал көмөтүнэн үлэлиир комплекс уот энергиятынан быстала суох хааччыйыа уонна ыарахан уматыгы аҕалары аччатыа. Хас биирдии тыал көмөтүнэн үлэлиир ыстаансыйа 300 кВт кыамталаах, башня үрдүгэ – 41,5 м, лопаһын диаметра – 33 м.
Оборуудабанньа тымныы, уустук усулуобуйалаах сиргэ ананан оҥоһуллубут. РусГидро маннык ыстаансыйалары эрдэ туруорбут уопуттаах, онон тустаах ыстаансыйа бэрэбиэркэни ааспыта.

Суол-иис үлэтэ үмүрүйбэт

Суол-иис, барыы-кэлии Арктика уонна хоту улуустарга үгүс күчүмэҕэйдээх.
2012 сыллаахтан өрөспүү­бүлүкэҕэ Арктика оройуоннарыттан Дьокуускайга дылы дьону таһарга авиабилиэккэ субсидия көрүллүбүтэ. Квоталаах айан анал быһыллыбыт сыананан 14 хайысханан барар. Маны таһынан, оройуон кииниттэн нэһилиэккэ дылы айан эмиэ квоталаах. 2012 – 2017 сылларга 80 тыһыынча киһи айаннаабыт, 3400 рейс оҥоһуллубут. Быйыл 732 рейс оҥоһуллуохтаах.
2017 сыллаахха Чокурдаах аэропордун сөмөлүөт көтөр балаһата саҥардыллыбыта, быйыл Тиксии, Саккырыыр уонна Орто Халыма аэропордарын саҥардыы үлэтэ түмүктэниэхтээх. Өссө 5 аэропорду (Зырянка, Үрүҥ Хайа, Черскэй, Депутатскай, Эдьигээн) саҥардарга үбүлээһин боппуруоһа быһаарылла турар.
Сыл аайы өрүс тырааныспарынан дьону таһыы субсидията үрдээн иһэр. Манна социальнай суолталаах оройуон иһинээҕи сырыыга анаммыт 37 техника, 11 түргэн кыра катер ылыллыбыт.
2015–2017 ссылларга Арк­тика суолун-ииһин оҥорорго 150-чэ суол техникатын ылбыттара. Маны таһынан, сылдьарга эрэйдээх сирдэргэ тохтоон өрөмүөннэнэр пууннары тутуу үлэтэ барар. Билиҥҥи туругунан, Хонуу, Үрүҥ Хайа, Чокурдаах уонна Баатаҕай бөһүөлэккэ үлэлии сылдьаллар.

Хотугу муора суола – Аан дойдуну ситимниир суолталаах

Билигин Саха өрөспүүбүлүкэтин Арктика сирин 2030 сылга диэри сайдар Стратегиятын оҥоруу бара турар. Бэдэрээлинэй таһымнаах Хотугу муора суолун сөргүтүү тырааныспар инфраструктуратын сайыннарар, баайдаах сирдэри туһаныыга олук буоларын таһынан, дойду бары өттүнэн биир ньыгыл буолуутун хааччыйыахтаах.
Санатар буоллахха, дойду Бэрэсидьиэнэ Хотугу муора суола Арассыыйа Уһук Илин уонна Арктика сирин сайдар кэскилэ диэн этэн турардаах. Онон 2025 сылга диэри бу суолунан таһаҕас таһыытын 80 мөл. туоннаҕа дылы элбэтэргэ диэн сорук турбута.
Мантан сиэттэрэн, пуортары саҥардыы, саҥа суудуналар тутуу уо.д.а. үгүс үлэ күүтэр. Бу өттүгэр «Зеленый мыс» пуордун саҥардарга ыаллыы сытар Чукотка кыттыһан үлэлэһэргэ бэлэмин биллэрдэ.
Биллэн турар, Хотугу муора суола бизнес сайдыытыгар сүҥкэн суолталаах. Атын дойдулар эмиэ улаханнык сэргииллэр. Соҕуруу-Илиҥҥи Азия дойдулара таһаҕас таһарга табыгастааҕын бэлиэтииллэр. Ол курдук, Кытай бөдөҥ тэрилтэлэрэ Соҕуруу суолунан Европаҕа дылы ыйы быһа таһаҕас тиэрдэр эбит буоллахтарына, Хотугу муора суолунан баара-суоҕа 10 күнүнэн тиксэрэр кыахтаахтар.

Төрүт дьарык сайдыахтаах

Таба иитиитэ, балыктааһын, булт-алт – хоту сир төрүт дьарыга буоларын ааһан, норуот норуот быһыытынан уратытын илдьэ сылдьарын туоһута буолар.
Хомойуох иһин, таба ахсаана аҕыйаан иһэр. 2010 сыллаахха 126 850 таба баар эбит буоллаҕына, сэттэ сыл иһигэр 108 950 төбө буолбут. Кэлиҥҥи сылларга уустук кыстык бүрүүкээн, таба ырыганнааһына олус элбэх. Хаар халыҥа, уһун кэмнээх тоҥот туран, таба өлүүтэ үгүс.
Балыктааһын көрдөрүүтэ үчүгэй. Ол курдук, 2013 сыллаахха 3 923,0 туонна балык тутуллубут эбит буоллаҕына, 2017 сылга бу көрдөрүү 12,8% үрдээбит – 4 425,8 туоннаҕа тиийбит. Быйылгы дьылга 5 050 туонна көмүс хатырыктаах бултаныахтаах диэн былааҥҥа баар.

Төһө да балысханнык буолбатар, хоту уонна Арктика улуус­тара сайдар тосхоллоро сыыйа олоххо киирэн иһэрэ үөрдэр. Билигин даҕаны кыһалҕа элбэх, быһаарыллыбакка турар боппуруос үгүс. Бу ураты айылҕалаах, уустук балаһыанньалаах сиргэ-уокка харыстабыллаах сыһыан, толкуйдаах, муударай дьайыы ирдэнэр.