Бөрөнү, ыарыыны бохсубакка, салааны өрө тардыбаккын

Ааспыт сыл түмүгүнэн таба иитиитин салаатын көрдөрүүтэ бөрүкүтэ суох. Онно былаан туолуута маннык: барыта – 153,9 тыһ. таба (96%), төрүөҕү ылыы сүүс ийэ табаттан – 49,5% (былаан 60%), улахан табаны тыыннаах иитии – 79,1% (былаан 90%), эти оҥоруу уонна нэһилиэнньэҕэ атыылааһын олох да суоҕун кэриэтэ. Дьыл-күн саас, сайын, күһүн төһө эмит туран биэрбитин үрдүнэн таба иитиитин бары көрдөрүүлэрэ мөлтөхтөр. Ол курдук, ааспыт сайын табаҕа табыгастаах этэ: саас кэмигэр кэлбитэ, сайына олус бырдаҕа-куйааһа суох этэ, от-мас сэбирдэҕэ үчүгэйдик ситэн үүммүтэ, ыарыы турбатаҕа (атахсыт), күһүҥҥүтэ эмиэ куһаҕана суох этэ. Онон табаны иитиигэ усулуобуйа баарын үрдүнэн тугуту ылыы уонна табаны тыыннаахтыы иитии курдук сүрүн көрдөрүүлэр табаны иитэр бары зоналарга мөлтөхтөр. Абыйдар сыл түмүгэр 20 табаны эрэ тутан хааллылар, кинилэр урут 5-6 тыһыынча табалана сылдьыбыттара, оттон Аллайыаха улууһа табатыттан илиитин соттубута 2 сыл буолла, кини Сэбиэскэй кэм саҕана табатын ахсаанын 30 тыһыынчаҕа тиэрдэ сылдьыбыта, билигин түүллэригэр да суох. Бу улууска табаһыт эрэйдээх уучаҕын ыҥыырын сүкпүтүнэн суол арахсыытыгар туран хаалла. Едукиннар, Дудкиннар, Никулиннар династияларын табаһыттара сайын сэлии муоһун көрдөөччүлэргэ, кыһын 1,5 м халыҥнаах үрэх уонна күөл мууһун алларар балыксыттарга кубулуйдулар. Хаһан эрэ 35 тыһыынча табалана сылдьыбыт Өлөөн улууһа 4600 табаны эрэ тутан олорор. Горнай улууһа билиҥҥитэ 255 эрэ табалаах, уруккута кинилэргэ 1,5 тыһыынча таба баара. Уус-Маайаҕа 590 таба ордон хаалла. Бу ааттаммыт улуустар, өскөтүн суһал дьаһаллары ылбатахтарына, аллайыахалар кэптэрин кэтэн сотору кэминэн олох табата суох хаалар кутталлаахтар. «Таба баар – омук баар, таба суох – омук суох» этиини бу ааттаммыт улуустар аҕа баһылыктара ситэ өйдөөбөт муҥнара эбитэ дуу? – диэн ыйытыаҕы баҕарыллар.
Элбэх табалаах улуустартан былаан туолуутун Аллараа Халыма (90%), Томпо (91,6%), Эбээн-Бытантай (90%) улуустара улаханнык таҥнары тартылар, атыттар эмиэ «көмө буоллулар». Тугуту ылыыга уонна улахан табаны тыыннаах иитиигэ ортоһуор көрдөрүүнү ситистилэр: элбэх табалаах улуустартан – Анаабыр тугуту ылыыга – 76 %, улахан табаны тыыннаах иитиигэ – 97% толордо, 2939 табаны идэһэҕэ өлөрөн тутуннулар; Эдьигээн тугуту ылыыга – 62%, улахан табаны тыыннаах иитиигэ – 88,5%; онтон атыттар көрдөрүүлэрэ барыта мөлтөх диирбитигэр тиийэбит. Үөһээ Дьааҥы, Үөһээ Халыма, Өлүөхүмэ табаны иитиигэ өрүттэр суолга үктэнэ иликтэр. Сотору олох да табата суох буолуохтарын сөп.

Таба иитиитин сайдыытын харгыстыыр сүрүн төрүөтүнэн табаны көрүү-харайыы, манааһын технологията тутуһуллубата, кэһиллиитэ буолар. Ол курдук, өбүгэ саҕаттан биһиги аҕаларбыт-эһэлэрбит курдук табаны «илииттэн-илиигэ» биэрэн манааһын суох. Арай ити көмүс быраабыланы Аллараа Халыма уонна Анаабыр табаһыттара эрэ тутуһаллар, онтон атын улуустарга умнубуттара ыраатта. Уонна кэлэн таба хайдах өлбөт-сүппэт буолуоҕай?

Элбэх сүтүк тахсар да, ким да буруйга-сэмэҕэ тардыллыбат. Бу хаһан тохтууруй? Ааспыт сылга 32795 таба өллө-сүттэ. Холобур, Алдан улууһугар – 1413, Булуҥҥа – 1938, Кэбээйигэ – 2125, Муомаҕа – 2114, Аллараа Халымаҕа – 4418, Өймөкөөҥҥө – 2430, Өлүөхүмэҕэ – 1182, Орто Халымаҕа – 1154, Томпоҕо – 1977, Уус Дьааҥыга – 5700, Эбээн-Бытантайга – 3386 таба. Санаан көрүҥ, идэһэҕэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн баара-суоҕа 11700 төбө туттуллубут буоллаҕына, кураанаҕы кууһуу буолбатах дуо?
Сыл устата ардай аһыылаах бөрө 12 тыһыынча табаны сиэбит, ол иһигэр Булуҥ улууһугар – 1062, Үөһээ Дьааҥыга – 1134, Муомаҕа – 1100, Эбээн-Бытантайга – 2209 табаны. Бу үлүгэри! Ааспыт сылга 712 бөрө эрэ бултаммыт. Бу аҕыйах!? Специалистар этэллэринэн, 5-6 тыһыынча бөрө баара биллэр. Улуустарга бөрө оҕотун бултаһыы тэриллибэтэ. Биир тыһы бөрө 6-8 оҕону төрүүр буоллаҕына, ахсаана төһөнөн эбиллибитин ааҕан таһаарыахха сөп. Оччоҕо сыл бүтэһигэр 1,8-2,0 тыһыынча бөрө эбиллэр.
Салгыы эттэххэ, урут суруйалларын курдук, таба иитиитин сайдыытын харгыстыыр сүрүн төрүөтүнэн табаны көрүү-харайыы, манааһын технологията тутуһуллубата, кэһиллиитэ буолар. Ол курдук, өбүгэ саҕаттан биһиги аҕаларбыт-эһэлэрбит курдук табаны «илииттэн-илиигэ» биэрэн манааһын суох. Арай ити көмүс быраабыланы Аллараа Халыма уонна Анаабыр табаһыттара эрэ тутуһаллар, онтон атын улуустарга умнубуттара ыраатта. Уонна кэлэн таба хайдах өлбөт-сүппэт буолуоҕай? Дьиҥэр, таба дьыл хайа баҕар кэмигэр сылдьар ыырыттан ыраатан уҥуохтуун сүппэт. Ааспыт сыллаахха 12 тыһ. таба сүппүтэ таайыллыбат таабырын курдук. Билиҥҥи сорох табаһыттар күн чээрэтигэр сууманы биирдэ эрэ эргийэн көрөллөрө кистэл буолбатах. Ити кыһыҥҥы өттүгэр этэбин.
Табаҕа иккис иэдээни аҕа­лааччынан олус сыстыганнаах бруцеллез ыарыы буолар. Өрөспүүбүлүкэ табатын турар сирин аҥаара бу ыарыынан сутуллубут, таба 20-тэн тахса бырыһыана бу ыарыынан ыалдьар. Ол иһин төрүөх кыайан ыаныллыбат, элбэх тыһы сыл аайы кытарыыр, бу ыарыы Томпоҕо эрэ суоҕа чуолкайдаммыт. Итинтэн бэтэринээрдэр мөлтөхтүк үлэлииллэрэ көстөн турар. Маны Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бэтэринэриийэҕэ Департамена хайдах сыаналыырый?
Бөрө сиэһиниттэн уонна ыарыыттан, бириэмэтигэр көрбөттөн-харайбаттан олус элбэх өлүү-сүтүү тахсар, сорох улууска таба букатын да эстиэр-быстыар диэри ким да буруйга-сэмэҕэ тардыллыбат. Бу хаһааҥҥа дылы салҕанан барыах бэйэтэй?
Федеральнай сокуон сири түүлэһиигэ эрэ биэрэри көҥүллүүр. Баччааҥҥа диэри таба сирин босхо туһанан кэллибит. Маннык балаһыанньа тохтоон, 1 гектар сиргэ 1 солк. нолуок түһүөҕэ дииллэр. Табабыт сирэ уопсайа 380 мөл. гектар. Биһиги табаһыттарбыт сылга ити үлүгэрдээх улахан суумалаах нолуогу төлүүр кыахтара суох. Бэйэлэрэ да нэһиилэ айахтарын ииттэн олороллор. Мантан сиэттэрэн табаһыттар мэччирэҥ сири босхо түүлэһиигэ сыһыаннаах туспа федеральнай сокуон тахсарын күүтэллэр. Ону таһынан, кэлэр биэс сылга мэччирэҥҥэ геоботаническай чинчийии барыахтаах. Бу элбэх үбү-харчыны эрэйэр үлэ ыытыллыбатаҕа 40-ча сыл буолла. Ол чинчийии уонна үөрэтии эрэ кэнниттэн мэччирэҥ сирэ чуолкайданыаҕа. Ону бу үлэ хайаан да барыан наада. Үрдүкү салалта маныаха хайаан да төһүү болҕомтону уурдар диэн санаалаахпыт.
Ыстаадаҕа тахсан үлэлиир киһи ахсаана сыл аайы аччаан иһэр. Кырдьаҕастар саастарынан туорууллар, оттон ыччат табаҕа үлэлиэн баҕарбат. Өскөтүн ыччат табаҕа үлэлии тахсар усулуобуйатын тупсарбатахха, олох да табаһыта суох хаалар бириэмэ кэлиэн сөп. Ыччат төһө да үлэтэ суох буоллар, киин бөһүөлэктэн, көртөн-нартан тэйиэн баҕарбата сир аайы баар көстүү. Улуустар баһылыктарын иннигэр эдэр дьону табаҕа интэриэстээн үлэҕэ таһаарыы соруга сытыытык турар. Дьиҥэр, ийэтин үүтүн кытта тэҥҥэ таба үүтүн испит уонна ийэлээх аҕатын кытта бииргэ улааппыт оҕо эрэ дьиҥнээх табаһыт буолар!
Бөһүөлэккэ олорор Слепцов дуу, Горохов дуу оҕото дьиҥнээх үчүгэй табаһыт буолара олус уустук, буолбат даҕаны. Дьиҥнээх табаһыты кыра оҕо эрдэҕиттэн иитэн-үөрэтэн таһаарыллыахтаах этэ буоллаҕа. Онуоха боччумнаах хардыынан көс ыал оҕотун үөрэтэр оскуола буолуохтаах. Оттон көс оскуола, аан дойдутааҕы ЮНЕСКО хараҕын далыгар киирдэр даҕаны, онно-манна имик-самык биирдиилээн сүһүөҕэр саҥа тура сатыыр эрээри, билиҥҥитэ түмүгэ көстүбэт. Көс оскуолаларга учууталы үрдүк уонна орто педагогическай кыһаларга анаан үөрэтэн таһаарар наада.
Үтүөкэн үгэстэри умуннубут. Табаны кэтээн-манаан мэччитии мэлигир. Ол кэннэ таба иитиитэ хайдах сайдыаҕай? Бэйэм таба иитиитигэр уһуннук үлэлээбит, ымпыгын-чымпыгын билэр буолан, туһалааҕы этэрим буолаарай диэн бу суруйабын. Түмүккэ этиилэрим:

 

• Табаны ааҕарга, зоовет­дьа­һаллары толорорго анаан ыстаада ахсын иккилии саҥа хараалы тутуохха. Сэбиэскэй саҕанааҕылар сууллан-эмэҕирэн бүттүлэр;

• Табаһыттары буулдьа саанан, аргыс төлөпүөнүнэн, сырдатар электрогенераторынан, анал таҥаһынан хааччыйыахха;

• Элбэх табалаах улуустарга сылаас, түүлээх таҥаһы тигэр мастарыскыайдары үлэлэтиэххэ;

• Суукканы эргиччи маныыр, саалаах-садахтаах икки бостуугу симиэнэнэн үөрэтиэххэ;

• Биригэдьиир табаны илииттэн-илиигэ тутуһалларын, үлэ күнүн онон таабыллыыр буоларын ирдиэххэ;

• Таба ханан сылдьарын быһаарар сыалтан, ыстаадаҕа бастыыр уонна кэлин хаалар табаларыгар араадьыйа – моойторук кэтэрдиэххэ;

• Нерюнгри оройуонугар бырамыысыланнас өтөн киирбитинэн сибээстээн, Скандинавия уопутун туһанан, табаны быыс бүтэй иһигэр иитиини саҕалаан практикалыахха;

• Көс ыал сокуонун үлэлэтиэххэ. Кини көдьүүһэ билиҥҥитэ таба­һыттар олохторугар көстүбэт;

• Элбэх табалаах улуустарга (15) көс оскуолалары үчүгэйдик тэрийэн үлэлэтиэххэ. Бүгүн 11-тэн 3 оскуола эрэ үлэлиир;

• Чугастааҕы сылларга таба мэччирэҥэр геоботаническай чинчийиини ыыттаран, үөрэтиэххэ, табаҕа сөптөөх кээмэйдээх сирбитин чуолкайдыахха

• Ил Түмэн дьокутааттара анал уурааҕынан федеральнай былаастарга, Госдумаҕа таба сирин босхо түүлээһиҥҥэ хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар туруорсууларын өйүүр көҕүлээһини оҥороллоругар көрдөһөргө.

Константин Горохов –
Чинэкэ Көстөкүүнэ, таба иитиитин бэтэрээнэ.