«Бэйиэт буолумуоххун сөп…»

Саха   үөрэхтээҕэ норуотун   эрэлэ   этэ

Ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа үс хос баттабылга олорбут саха омуга, ол ыарахан олоҕуттан быыһанар биир суолун үөрэх тэнийэн, дьон өйө-санаата уһук­тарыгар көрөрө. Алампа Дьадаҥы Дьаакыба: «Бу хаһан сахаҕа үөрэх тэнийэн, үөрэхтээх элбээн, баттабылы-атаҕастабылы үчү­гэйдик өйдүүр дьон буолабыт», — диир. Уолун Мэхээлэни куоракка үөрэххэ атаарарыгар: «Тукаам, үөрэхтээх киһи буоллаххына, кыраны-кыччыгыйы өйдүүр, кинилэр тустарыгар турар киһи буолаар», — диэн ытык тылын этэн хаалар. Уола куорат үөрэҕин бүтэрэн тахсан, өйө-санаата «кэҥээн», Быыпсай Байбал кыыһын ойох ыларга санаммытын аҕатыгар эппитигэр: «Тукаам, ол мин түөһээҥки тугу билиэмий, бэйэҥ быһаардаҕыҥ дии. Ол эрээри Быыпсай Байбал үйэлээх сааспар баттаабыта-атаҕастаабыта хара хоруончука буолан сүрэхпэр иҥэн сылдьар… Мин эйигин итинник эрэ атын өйдөөх-санаалаах киһи буолуо дии санаабатаҕым…», — диэн уолугар тиһэх тылын этэр.

19 үйэ бүтэһигин — 20 үйэ саҥатын эргин, улахан уларыйыы­лардаах, дирбиэннээх-дарбааннаах, кэлин тиһэҕэр кыа хаан тохтуулаах кэмнэргэ, дьон-сэргэ «хайа үөрэхтээхтэрбит туох дииллэр үһүнүй, хайдах дьаһаммыттар үһү» диэн, сир-сир ахсын ыйыталаһа, истиһэ уонна түмүк оҥоро олорбута. Бассабыык былааһын утары норуот бастакы маассабай өрө туруутун сүрүн биричиинэлэриттэн биирдэстэринэн, саха үөрэхтээхтэрин кыргааһын уонна хаайталааһын, саха бастакы интэлигиэнсийэтин тылын кини сүрэҕинэн ылыныыта этэ. «Саха чулуутун, үөрэхтээҕин кыргар суолга туруммут былаас – норуокка үтүөнү аҕалбат былаас» диэн норуот быһаарбыта.

Саха бастакы көлүөнэ интэлигиэнсийэтэ, уһун уонна баай историялаах, уратылаах уонна эрэй-муҥ эҥээрдээх тыйыс дьылҕалаах нуучча бастыҥ интэлигиэнсийэтин кыһатыгар уһаарыллыбыта, үөрэҕэр уһуллубута, кини суолун тутуспута уонна киһи эбэтэр кии буолар боппуруос турбутугар, норуотун туһугар олоҕун толук уурбута.

«Үөрэхтээх» өйдөбүлэ улам уларыйан испитэ

Сэбиэскэй былаас сахаҕа сырдыгы, үөрэҕи аҕалбыта. Ликбиэс, алын уонна 7 кылаастаах үөрэхтээһин маассабайдык барбыта. Бэчээт, уус-уран литэрэтиирэ сайдыбыта. Ол да үрдүнэн, «улахан үөрэхтээх киһи» диэн өйдөбүл хаалбыта. Суруйааччы Николай Заболоцкай-Чысхаан биир ахтыытыгар: «Дьокуускай оччотооҕу чуур­ка уулуссатынан биир эмит киһи бартыбыал тутуурдаах аастаҕына, туох баар билиини-көрүүнү ол бартыбыалыгар ыга симэн илдьэ сылдьарын курдук ымсыыра, батыһа көрөн хаалыллара», — диэн суруйбуттааҕа. Ити 30-с сыллардааҕы Дьокуускайга.

Тыа сиригэр, 50-с сыллар бүтүүлэригэр диэри, Саха судаа­рыстыбаннай үнүбэрсиэтин бүтэрбит киһи сонуннук көстөрө. Киин үрдүк үөрэх кыһаларын араас хайысхалаах идэлэрин баһы­лаабыттар элбээн иһэллэрин да үрдүнэн, СГУ-ну бүтэрээччи апта­ры­тыата кинилэртэн тугунан да итээбэт этэ.

Саха үөрэхтээхтэрин бараммат мөккүөрдэрэ. Мөккүөр диэн улуу дьыала, олоҕу уонна сайдыыны хамсатар күүс буоллаҕа. Дьиҥнээх кырдьык мөк­­күөртэн эрэ үөскээн тах­сар кыахтаах. Итини бары билэбит эрээри, ала-чуо үөрэх­тээхтэрбит мөккүөрдэригэр тии­йэн кэллэхпитинэ, мунну­бутун киэр туттарбыт баар суол. Ол төрүөтэ — мөккүөрдэрэ бөлөхтөһүүгэ, хойох хостоһууга, өстө­һүүгэ, онтон бүппэт «сэриигэ» тиэрдэриттэн.

Үйэ атын үйэнэн солбуллубута ыраатта, букатын даҕаны түһүөтэхтээҕи быһыыга-майгыга олоробут. Ол да буоллар… Халбархай тыыга олорон, салаҥнык эрдинэн, «Былаас уонна интэлигиэнсийэ» диэн боппуруоска чугаһыы сатыыбын. Тоҕо? Бүгүн даҕаны саха дьонугар «үөрэхтээхтэрбит, бастыҥ дьоммут, норуодунайдарбыт, үтүөлээхтэрбит» диэн өйдөбүллэр бааллар.  Өссө ону таһынан, туох эрэ тыын суолталаах боппуруостар күөрэйэн таҕыстахтарына, чуолаан кинилэр тылларын-өстөрүн истиэхтэрин баҕарар дьон өрүүтүн баар буолар.

Онуоха киһи ороһуйара туох да суох. Бүгүн кырдьаҕас, сааһырбыт уонна сааһыра барбыт көлүөнэлэр олоххо бааллар. Тыыннаах тылы өссө даҕаны интэриниэттэн уонна гаджеттан ордорор көлүөнэлэр. Кинилэр аҕыйаҕа суохтарын ааһан, олоххо саамай көхтөөх кимии­лээх дьонунан буолаллар. Саха ому­гун сүмэтин тутан сылдьар көлүөнэлэр.

Дириҥии   сатыыр буоллахха

Бүгүҥҥү интэлигиэнси­йэ диэн кимий-тугуй, бүгүн кини уопсастыбаҕа туох оруолу толороруй?  Кини  былааһы кытта сыһыана туох төрүккэ олоҕуруохтааҕый? Маннык уонна мантан да атын боппуруостарга бөлүһүөпүйэ наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр Виктор Данилович Михайлов толкуйун, тылын-өһүн истиэҕиҥ.

— Өрөспүүбүлүкэ ИДьМ-ын уопсастыбаннай сэбиэтин сас­таабыгар киирэ сылдьыбыттаахпын. Биирдэ куолулааччы буоллум, олорор дьиэҕэ-уокка, киирэр-тахсар тас көрүдүөргэ айдаан таҕыстаҕына, милииссийэ­ни ыҥырдахха кэлэн биэрбэт. Кэллэҕинэ даҕаны, суолтатыгар эрэ сулууспалаах соругун толорор курдук. Бэл, борокуратуура тэйэ туттар балаһыанньаны тутуһар диэн эппиппин, оччолорго олохсуйбут сиэринэн, син биир баар­дылаабатахтара. Дьиҥэр, ити бүтүн дойду үрдүнэн баар көстүү этэ. Мэдиссиинэ «Түргэн көмөтүн» ыҥырарга биир көр, арааһынай  «баай ис хоһоонноох» бүтүн анкетаны төлөпүөнүнэн толорон эрэ баран, күүтэргэр тиийэҕин. Балыыһаҕа сытарыҥ, эмтэнэриҥ «куойка-миэстэнэн» ааҕыллар уонна ол бэрээдэгинэн мэдиссиинэ көмөтө (өҥөтө) оҥоһуллар. Оҕо билиитин-көрүүтүн сыаналыырга букатын тосту-туора ыстандаартар үлэлииллэр. Биһиэхэ, Арассыыйаҕа, мэлдьи буоларыныы, саргы-сатаҕай дьаһаныы, биир оннук олохпутун тэринии.

Омуктарга гражданскай эппиэтинэстээх буолуу күүскэ сайдыбыт. Ханна буруй оҥоһулунна, бэрээдэк кэһилиннэ, тосту-туора быһыы таҕыста, ону  көрбүт киһи полицияҕа биллэрэн эрэ кэбиһэринэн муҥурдаммат, бэйэтин үтүө көҥүлүнэн туоһу буолан, көрдөрүүнү биэрэр. Ыалыҥ киһи эйигин туох эрэ бобуулаахха, куһаҕаҥҥа уорбалаата да, туһааннаах уорганнарга биллэрэрэ — күннээҕи көстүү. Маны бүттүүн бэйэ-бэйэни донуостаһыы, хардарыта «тоҥсуһуу» майгынын быһыытынан сыаналыахха эмиэ сөп курдук. Биһиэхэ лиичинэһи өрө тутуу өрөгөйдөөһүнүн саҕана, бэйэ-бэйэни маассабайдык уксан биэрии тахсыбыта — олохпут ааспыт чахчыта. Манна сай­дыылаах омук дойдуларыттан собус-соҕотох биир улахан араастаһыылаахпыт. Кинилэргэ суут процеһын кыттыылаахтарын күрэстэһиитэ: борокуруор, албакаат, буруйдаах, туоһу, эмсэҕэлээччи, суут сэтээтэллэрин икки ардыларыгар ханнык да харысхала суох дьиҥнээх охсуһуу майгынынан барар. Маннык балаһыанньаҕа, кырдьыктаах суут быһаарыыта тахсар кыаҕа муҥутуурдук улаатан биэрэр. Оттон биһиэхэ, биллэрин курдук, былыр-былыргыттан быйылгыга диэри, сууппут мэкчиргэ баһа буолаахтаан биэрбит бэйэтэ. Биһиэхэ норуокка суут сис­тиэмэтин итэҕэйбэт буолуу олус күүстээх уонна, хомойуох иһин, ыраахтан силис тардар дириҥ үгэстэрдээх.

Интэлигиэн – суобастаах киһи

Арассыыйаҕа интэлигиэнсийэ кылааһа хара бастакыттан көҥүл санааланыы уонна суобастаах буолуу төрүтүгэр уһаарыллыыны ааспыта. Интэлигиэн диэн, урукку Арассыыйаҕа, матырыйаалынай  интэриэскэ охтубат, дьадаҥы норуот ортотугар далбар олоххо олорору сааттаах быһыынан ааҕар, норуотун сырдатыыны, кинини ыарахан олоҕуттан быыһааһыны бэйэтин мүччүрүйбэт иэһинэн ааҕар суобас­таах киһи буолара.

Урукку интэлигиэн былааска хос моонньох буолбат, былаастан тэйиччи туттар, үксүгэр утары өйдөөх-санаалаах, норуот баттанар-атаҕастанар түбэлтэтигэр утарар санаатын этэн биллэрэн эрэ буолбакка,   аһаҕастык охсуһууга турунарын иэһинэн уонна эбээһинэһинэн ааҕар үрдүк идьийээллэрдээх уонна ирдэбиллэрдээх киһи этэ. Онон, Арассыыйаҕа аҥаардас үөрэҕинэн эрэ көрөн буолбакка, саамай кылаабынайа, чиэһин уонна суобаһын үрдүктүк тутар, төрөөбүт норуотун кэскилин туһугар сулууспалыыр дьулуһуулаах киһини, интэлигиэнсийэ араҥатын бастыҥ бэрэстэбиитэлинэн ааҕаллара. Биллэн турар, үөрэхтээх киһи элбэҕи билэр, киэҥник ырытан толкуйдуур сосулуобуйа дьоҥҥо киирсэрэ саарбахтаммат. Бу гынан баран, кини тус бэйэтин интэриэһин кырасдааныскай уонна уопсастыбаннай иэһиттэн чорбото тутар, онон салайтарар буоллаҕына, кини нуучча интэлигиэнинэн ааҕыллыбат этэ.

Чуолаан эрдэтээҥҥи сэбиэскэй кэмҥэ интэлигиэнсийэ эриирдээх суолу ааспыта. Былаас: «Эһиги ким диэкигитий,  быһаарыныҥ!», — диир хабыр боппуруоһу туруорбута. Ол түмүгэр, интэлигиэнсийэ ортотугар улахан сиэртибэ, тостуу, кэхтии, буомуруу тахсыбыта. Ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа интэлигиэнсийэни аймалҕаны күөртээччинэн уонна тэрийээччинэн ааҕан, кинини уорбалыыр, киниттэн сэрэнэр сыһыан баһыйара. 20 үйэ 20-с уонна 30-с сылларыгар өрөбөлүүссүйэни утарааччынан уонна охсуһааччынан ааҕан, маассабайдык дьууктааһын суола аһыллыбыта.

Кырасданьыын   буолар — эбээһинэһиҥ

Ити барыта история, ааспыт кэм. Билиҥҥи биһиги кэммит интэлигиэнэ атын балаһыанньалаах. Киниттэн ким да 19-20 үйэлэрдээҕи интэлигиэн бастыҥ хаачыстыбатын эрэйбэт уонна ирдээбэт. Ол үрдүнэн — Эн бэйиэт буолумуоххун сөп, оттон кырасданьыын буоларыҥ булгуччулаах. Бу боппуруоска Н.А.Некрасовтан ордук ким да этиэ суоҕа.

Билигин былаас интэлигиэн­сийэ өйүн, билиитин-көрүүтүн, наукаҕа кыаҕын сөптөөхтүк туһаныахтаах этэ. Ол инниттэн, былаас кинини бэйэтиттэн тэйиччи тутан бэлиитикэ, экэниэмикэ, наука, олох бары боппуруостарыгар уонна хайысхаларыгар эспиэртиир сүүнэ күүстээх холбоһук быһыытынан судаарыстыбаҕа улахан туһаны аҕаларыгар суолу аһан биэриэхтээх. Минньигэс сымыйатааҕар хабархай кырдьык ордуга, туһалааҕа мөккүөргэ төрдүттэн туруо суохтаах.

Былаас бэйэтигэр чугаһаппыт киһитэ (интэлигиэнэ) — бу кимий?  Ааҕааччы, маны бэйэҥ ситэрэн толкуйдаа. Оттон, төттөрүтүн туоратан, кыыллаан кэбистэҕинэ, ол киһи букатын даҕаны окко-маска умньаммат буола отуора хамсаан хаалыаҕа. Өйө-төйө суох кэлтэйдии утарсыыга охтуоҕа.

Дойдуга уонна өрөспүү­бүлү­кэбитигэр уопсастыбаннай палааталар тэриллэн үлэлииллэр. Састааптарын сорох бырыһыана бэрэсидьиэн кубуотатынан (эрэгийиэннэргэ — баһылыктар, күбү­рүнээтэрдэр), сорох бырыһыана уопсастыбаннай холбоһуктартан, кырасдааныскай уопсастыбалартан таҥыллаллар. Бу түбэлтэҕэ, биһиэхэ өрүүтүн да буоларыныы, бу палаата састааба былаас иһинэн сылдьар интэлигиэнсийэ оруолун толорор буолан хаалар. Оччотугар тылын ытыра-ытыра саҥарарыгар тиийэр.

Ааспыт үйэ 80-с сылларыгар, өссө Сэбиэскэй Сойуус эстэ илигинэ: «Сымыйаны тутуһан олорумуохха», «Маннык олорор табыллыбат», «Саҥарбат буоларым сатаммат», «Өскөтө мин буолбатаҕына, ким» уо.д.а. уопсастыбаны долгутар уонна толкуйдуурга күһэйэр  сүр абаккарыылаах, ону тэҥэ хараастыылаах тыллар күөрэйбиттэрэ. Бу аныгы интэлигиэнсийэ ортотуттан тахсыбыт тыллар этилэр. 90-с улахан уларыйыылардаах сыллар күүтүллүбүт эрэли аҕалбатахтара. Бүтүн уопсастыба, ол иһигэр интэлигиэнсийэ албыннаппыт курус санаатынаан хаалан хаалбыта.

Интэлигиэнсийэни, биир өт­түттэн былаас, атын өттүттэн оппозиция буорту гыналлар. «Ким биһигини кытары буолбатах — ол утары» диир этии, дьиҥнээҕинэн, «ол өстөөх» диир суолталаах. Оттон биһиэхэ «өстөөх» булгуччу сууһарыллыахтаах. Туоратыы, кыыллааһын, эккирэтии саҕаланнаҕа ол. Былаас туораппыт киһитин оппозиция бэрт хамаҕатык «хап» гыннаран ылыаҕа буолан баран, киниттэн «дорҕоонноох» саҥаны-иҥэни, өссө туох эрэ  «дохсун хамнаныыны» эрэйиэҕэ. Ол эрэлэ туолбатаҕына, бу уһун сордооҕуҥ аны «үспүйүөн» дуу, «таҥнарыахсыт» дуу анал туруктана түһүөҕэ. Цивилизациялаах дэнэр уопсастыбаҕа ханнык баҕарар лиичинэс, судаарыстыба сокуонунан бобуллар хааччахтартан уратыга, бэйэ­тин толкуйун, санаатын көҥүллүк этэр-тыынар дэмэкирээттээх быраа­ба биһиэхэ толору үлэлиир диир кыахтаахпыт дуо?

Норуодунай –  былаас  киһитэ?

Эмиэ сэбиэскэй кэмнэртэн саҕаламмыт, чуолаан айар  интэ­лигиэнсийэҕэ сыһыаннаах «ыарыы» — аакка-суолга, чыыҥҥа-хааҥҥа, бириэмийэҕэ өлө-охто суудайыы, ол туһуттан тоҥоноҕу тоһуйсуу, тобугунан олуйсуу — хаһан ааһан-араҕан биэрэр? Били, оһол-төрүөт төрдө Оноҕочоон-Чоохоон диэбиккэ дылы, өс-саас үйэлээх уота сириэдийэ сыттаҕа.  Эмиэ биһиэхэ ким «норуодунай», «үтүөлээх» ааттары ылбыт былаас киһитин курдук буолан хаалара, дьон-сэргэ эмиэ оннук ылынара баар суол. Оччотугар бу «норуодунай» дьонуҥ, бэйэлэрэ да өйүлээбэттэринэн, хас биирдии тылларын «өйдүү-өйдүү», «ыараҥната-ыараҥната» саҥарар кыахха киирэн хаалаллара ыраахтан буолбатах.

Саха дьоно, сорох тыын боппуруостарга норуот билэр, суолталыыр киһитин тылын-өһүн, санаатын, кылаабынайа, ол боппуруоска кини тус сыһыанын истиэн-билиэн баҕарара сиэрдээх. Ол эрэн, ааттаах-суоллаах эрэ киһи булгуччу «саҥарыахтаах», этэн тэйиэхтээх дииргэ төрүөт суох. Киһи тус бэйэтин көҥүлэ уонна бырааба буоллаҕа.

Киһи   суобаһын  дьыалата

Улахан боппуруос  уулуссатааҕы миитининэн быһаарыллыбатын өйдөөччү баар буолуоҕа. Аны туран, кыттыстаҕына, ханнык эрэ бэлитиичэскэй суолталаах аахсыйаҕа киирэн хааларын сөбүлүө суоҕа. Биһиэхэ кырасдааныскай уонна бэлитиичэскэй аахсыйалары араартыы барбакка, биир кэлим суулуу тутан, болуоссакка тоҕуоруспут көй дьоҥҥо соҥнооһун холобура олус элбэх. Халбархай боппуруостарга киирэн биэрэртэн туттунуу чуолаан интэлигиэнсийэ ортотугар баар буолар.

Билиҥҥи информация технологиятын үйэтигэр бэйэ санаатын, толкуйун, позициятын өрөспүүбүлүкэҕэ, Арассыыйаҕа, ону ааһан бүтүн аан дойдуга биллэрэр ньыма аҕыйаҕа суох. Билигин туохха эрэ сөбүлэспэт эбэтэр тугу эрэ утарар санаа, тыл-өс сүрүннээн аныгы технология ньыматынан бара турара — бүгүҥҥү олохпут чахчыта.

Ити үрдүнэн, саха бүгүҥҥү уопсастыбата, кэмиттэн кэмигэр күөрэйэн тахса турар дьоһун суолталаах боппуруостарга, тыын кыһалҕаларга эрэнэр, итэҕэйэр, суолталыыр дьонуттан түс-бас тыыннаах тылы күүтэрэ оруннаах. Бүгүн, киһи олоҕун уонна көҥүлүн туһугар улаханнык дьааххаммакка, санаатын көҥүллүк этэр кыаҕа биһиэхэ баар. Кырасдааныскай тус эппиэтинэстээх буолуу – хайа баҕарар киһи суобаһын дьыалата. Туохтан эрэ күһэллэн ити суолга турунуллубат.