Дьону биир сыалга-сорукка түмүү сайдыы суолун түстүөҕэ

Үс таһымнаах быыбардар

Ол курдук, Ил Дархан быыбарыгар түөрт хандьыдаат, Ил Түмэн быыбарыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи испииһэккэ алта баартыйанан 403 хандьыдаат, биир мандааттаах быыбардыыр уокурукка 127 хандьыдаат регистрацияланна, кинилэртэн 16 киһи бэйэтэ туруорунна. 15 улуус дьаһалтатын баһылыгар 57 хандьыдаат, ол иһигэр сэттэ дьахтар, 20 нэһилиэк дьаһалтатын баһылыгар 55 хандьыдаат, улуустардааҕы Мунньах дьокутаатыгар 1300 , нэһилиэктэрдээҕи сэбиэт дьокутаатыгар 220 хандьыдаат регистрацияланна. От-мас , кыстыкка бэлэмнэнии барыта умнуллан дьон барыта быыбар аймалҕаныгар хабыллыах курдук элбэх сыыппаралар.
Маннык улахан үс таһымнаах улахан быыбардар өтөрүнэн барбатах буоланнар ханна даҕаны «Күһүҥҥү киһи – быыбарынан» диэн луоһуннаах көмүс күһүммүтүн көрүстүбүт. Быйылгы быыбар сүрүн уратыта – социальнай ситимнэри быыбар аҕытааассыйатыгар туһаныы киэҥник тарҕаныыта. Ким түлүпүөннээххэ – оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ тутатына тиийэр буолан ватсап ситимэ чыһырҕаан олорор. Ыытааччылар да сымыйата-кырдьыга, ким-туох суруйбута биллибэт айымньыларынан дьон өйүн-санаатын талбыттарынан ытыйаллар. Сыалы ситиһэргэ, былааска тахсарга ханнык да кирдээх ньыматтан туора турбакка үлүмнэһии, сүүрүү-көтүү, ырытыы. Дьон билигин урукку курдук барытын ыраас илиискэ олордон ылбат, бу киһи , бу партия күнүн-дьылын, дьон бириэмэтин бэйэтин инники үлэтин сырдатыыга буолбакка, сиэрэ-туома суох үөхсүүгэ барыыр буоллаҕына, инники да үлэтэ итинник барыан сөп диэн сэрэхэдийэр буолла.
Быйылгы быыбардар түмүктэрэ дойду үрдүнэн олус уустук балаһыанньаҕа кэлэр кэм сайдыытын түстүүр улахан суолталаах буоланнар, кими таларбытын ыйааһын бэскитигэр ыараҥнатан, алааспыт ыырыттан арыый тэйэн, уруу-аймах, доҕор-атас диэн олох көрдөрбүтүнэн олус алдьатыылаах өйдөбүлү тэйиччи тутан, хандьыдааты үлэһит, киһи быһыытынан, оҥорбут дьыалатынан сирдэтэн таларбыт буоллар Өрөспүүбүлүкэ дьалхааннаах быыһык кэми этэҥҥэ туораан, иннин диэки эрэллээхтик хардыылыа этэ.

Быыбар ыһар уонна түмэр оруола

Быыбар аймалҕаныттан сылайдыбыт диир дьон элбээн иһэрэ былаас бары таһымыгар хандьыдааттары да, баһылыктары да сэрэхэдитиэх тустаах. Ордук нэһилиэктэр, улуустар таһымнарыгар админресурсу аһары туттуу, ханнык эрэ хандьытаат туһатыгар дьону ыххайыы, күһэйии – быыбардааччы талар уонна быыбардыыр быраабын күөмчүлээһин курдук көрүллүөхтээх. Аһары баран быыбардааччылары арыгыннан, атын да ньымаларынан атыылаһа сатааһын ханнык да сиэргэ баппат уонна маннык таһымнаах хандьытаат нэһилиэгэр, улууһугар ханнык да сайдыыны аҕалар кыаҕа суоҕун дьон да өйдүүр буолла. Айаҕалыы сатаан сорох нэһилиэктэргэ быыбардар дьону олус аймыыллар, утарыта туруортууллар, онон анааһын да баара буоллар диэх курдук санаалар эмиэ иһиллэллэр. Быыбар – гражданин былааһы талар, былааска дьайар баар-суох, соҕотох ситимэ, сокуонунан көрүллүбүт бырааба. Быыбар кэнниттэн кыайбыт хандьытаат хойох хостоһуута, утарбыт дьону туоратыыта, үлэлии олорор дьону сойуолаһыыта нэһилиэги, улууһу хайытыы – олус алдьатыылаах уонна дьон олоҕор куһаҕан өттүнэн охсуута улахан. Биир улууска талыллыбыт баһылык киниэхэ үлэлээбит эдэр саллаата үйэтин тухары үлэлээбит кырдьаҕас оскуола дириэктэрин утары үлэлээтэ диэн уһултаран, бэйэтэ директорынан ананаат үөрэппит учууталларын кытта уһулталаан кэлэппитин туһунан олус хомолтолоох, бөрүкүтэ суох кэпсээни учууталтан истибитим. Киһи, гражданин РФ Конституциятынан көрүллүбүт талар уонна талыллар быраабын маннык күөмчүлээһин ханнык да сиэргэ баппат уонна дьон дьылҕатыгар охсуутунан алдьатыылаах. Дьону биир сыалга-сорукка түмэр, сомоҕолоһууга сирдиир эрэ хандьыдаат нэһилиэгин, улууһун, өрөспүүбүлүкэтин сайдыы кэскиллээх суолугар туһаайар кыахтаах. Саха дьонун сиэригэр сөп түбэспэт кэлии технологиялары туттан быыбардааччыны кэлэтимэҥ, кини талар уонна талыллар быраабын кэһимэҥ.
Биир олус үчүгэй холобуру социальнай ситимнэргэ ааҕан ааспытым. Илин Эҥэргэ үс араа-бараа саастаах эдэр дьон нэһилиэккэ баһылыгынан турбуттар. Кинилэр быыбар иннинэ көрсөн бэйэ бэйэни хараардыспакка аҕытаассыйаны ыытарга сүбэлэспиттэр. Быыбар сүнньүнэн былааннаабыттарын курдук улахан айдаана суох ааспыт. Талыллыбыт уол утарсааччытын солбуйааччынан ылбыт, үһүс уолларын улуус дьаһалтатыгар кэпсэтэн үлэҕэ киллэрбиттэр. Быыбар кэнниттэн нэһилиэккэ туох да буолбатаҕын курдук уу чуумпу, ордук-хоһу тыл өс тарҕамматах, дьон олоҕун айгыраппатах. Үлэ-хамнас да бу нэһилиэккэ таһаарыылаах буолбут. Бу уолаттартан хайаан да судаарыстыбаннай таһымнаах өйдөөх-санаалаах улахан салайааччылар иитиллэн тахсыахтара. Маннык үтүө холобурдар элбии тураллара буоллар, дьэ кырдьык, кыра нэһилиэк таһымыттан саҕалаан үрдүкү былаас уорганнарыгар тиийэ СОМОҔОЛОҺУУ диэн улуу өйдөбүл баар буолуоҕа. Оттон хандьытаат дьонун-сэргэтин харыстыыр, түмэр, сомоҕолуур сиэрдээх майгыта ыйааһын бэскитигэр турдаҕына САЙДЫЫ сырдык суолун дьэ кырдьык тутуһуо этибит.

Сомоҕолоһуу — судаарыстыбаннай таһым

Саха дьоно түҥ былыргыттан алаастарынан, тоҕойдорунан, үрэх бастарынан бытанан хаар-муус дойдуга инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан да олорон бэйэ бэйэлэрин өйөнсөн, бултарыттан бэрсиһэн, өйдөһөн олорбут буоланнар тыыннаах хаалбыттара. Онон дьоҥҥутун-сэргэҕитин харыстааҥ, сиэрдээх буолуҥ, киһилии сирэйгитин сүтэримэҥ, быыбар буолан баран ааһыаҕа, хара мэҥ дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалар. Олох салҕанан барыаҕа, өрөспүүбүлүкэ иннигэр үгүс уустук соруктар тураллар, бары бииргэ буоллахпытына уустук быыһык кэми этэҥҥэ туоруохпут.
Күлүмнүүр, Ксенофонтов, Ойуунускай, Аммосов, Өксөкүлээх, Барахов курдук чаҕылхай уолаттар судаарыстыбаннай таһымнаах өркөн өйдөрүнэн, норуотум, дойдум туһа диэн бэйэни харыстаммат модун киэҥ санааларынан, олохторун кытта толук ууран ааспыт үйэ алдьатыылаах сэриилэриттэн норуоттарын быыһаан ылбыттара, автономияны туруорсаннар сайдыы киэҥ аартыгын арыйбыттара.
Мандар Уус этэринии, «Саха сирин дьонун-сэргэтин сайдар суолунан сирдээн иһэр саха чулуу дьоно, кытаатыҥ, биир сомоҕо буолар туһугар күүскүтүн харыстаабакка туруулаһыҥ! Эһиги ыкса түмсүүлээх буоллаххытына, Саха сирин дьоно бүүс бүтүннүү дьиҥнээхтик СОМОҔОЛОҺУУ суолугар турунуох этибит. Эһиги бас-көс дьон буоллаххыт дии, оттон киһи да, тыынар тыыннаах барыта да баһа хайа диэки хайыһар да, ол диэки барар буолбатах дуо? Баһыҥ батарынан барыы буолбатах, баһыҥ салайарынан барыы диэн буолар. Баһыҥ кэннин диэки хайыһан иһэр буоллаҕына, инниҥ диэки төһө өр барыаххыный? Үрүҥ-хара үлэһит дэспэккэ, бука бары ыга түмсэммит, сомоҕолоһон, кымырдаҕас курдук түһүстэхпитинэ, ахсыбыт аҕыйаҕа атахтыа суоҕа, салгыы сайдыы суолунан бигэтик айанныахпыт».