Чахчыта умнуллуо суохтаах

Сэрии сиэртибэтин ах­саана бутуурдааҕа кими да дьиктиргэтиэ суохтаах. Хас эмэ сүүһүнэн тыһыынча саллааттаах бүтүн аармыйа кыдыллан хааллаҕына, хаһа өлбүтүн, хаһа билиэҥҥэ түбэспитин, хаһа атах балай барбытын быһаарар уустуга чахчы. Төһөлөөх саллаат кырамтата да ордубакка, сиик буолан салгыҥҥа көппүтүн, хаһан да күөрэйбэттии ууга-бадарааҥҥа тэпсиллибитин, буорунан көмүллүбүтүн туох ааттааҕа кэлэн чопчулаан этэн биэриэй. Барыта быһа холуйан, бачча киһиттэн баччата өлбүт уонна сүппүт диэн буолаахтаатаҕа.

Оттон Саха сирин курдук букатын ыраах олорор тыылга, онто да суох дуона суох нэһилиэнньэлээх өрөспүүбүлүкэҕэ сэрии сылларыгар төһө киһи өлбүтэ балачча чуолкай соҕус буолуон сөп этэ. Аны туран, сүрүннээн тыа сирин олохтооҕо, ол аата саха дьоно хоргуйан, ыалдьан, ыар үлэттэн бырдылара быстан өлөн турар. Дьокуускайга, оччотооҕу бөдөҥ бөһүөлэктэргэ, бириискэлэргэ ас нуормата олохтоммут буолан, маассабай хоргуйан өлүү суох. Төһө да ыараханын иһин, хотугу оройуоннар эмиэ балачча тулуктаспыттара биллэр. Маассабай хоргуйуу уонна өлүү саха норуота түмүллэн олорор тыатын оройуоннарыгар тахсыбыта.

Итинник иэдээн тахсыыта сэрии охсуутуттан эрэ буолбакка, киһи билигин төбөтүгэр дэбигис түһэрбэт араас ньэгэй уонна дьиикэй төрүөттэрдээҕин билигин син бары удумаҕалыыр буоллубут. Бэл, биһиги, сэрии кэннинээҕи көлүөнэ дьон, ол оччотооҕу хоргуйуу уонна өлүү-сүтүү туһунан бэрт үгүһү истэн кэллэхпит. Төрөппүттэрбититтэн, ыалларбытыттан, дэриэ­бинэлэрбит олохтоохторуттан. Ол аана суох алдьархайтан баара-суоҕа 15-20 сыл эрэ ааһа түспүт кэмиттэн. Быһаччы эттэххэ, ол иэдээни дьиҥ эттэринэн-хааннарынан билбит тыыннаах туоһулартан.

Оттон бэчээккэ, сурукка-бичиккэ ааспыт үйэ 80-с сылларын бүтүүлэриттэн эрэ кыралаан быгыахтаан барбыта. Сэрии сылларыгар Саха сиригэр тахсыбыт иэдээн туһунан бастакы «эттээх» уонна сыыппараларга олоҕурбут суруйууну Н.Х.Дьяконов таһаартарбыта. Хомунньуус баартыйа эрэллээх саллаата, өр сылларга үрдүкү салайар эргимтэҕэ сылдьыбыт, экэнэмиис идэлээх, архыып докумуоннарыгар чугас турар уонна оччотооҕу быһыыны-майгыны тус бэйэтинэн үчүгэйдик умдаардаан билэр киһи чахчы ыйааһыннаах кэпсэлэ этэ ол суруйуу. Оччотооҕу ыар сабыытыйалар буолан ааспыттара үйэ аҥаара кэриҥэ кэм ааспытын эрэ кэннэ, докумуоннарга олоҕурбут ханнык эмэ суруйуулар быгыахтаан барыылара – улахан хойутааһын этэ. Дьэ, ол иһин биһиэнэ барыта, бэл сиэртибэ буолбут дьоммут ахсаана уонна кэриэһэ, мэлдьитин буоларыныы, адьас чуолкайа суох. Барыта быһа барыллаан, таайан көрөн, өссө үөһээлэр сөбүлүөхтэрэ суоҕа диэх курдук кэтэниилээх буолан биэрэр.

Норуот этигэр-хааныгар иҥэрэн илдьэ сылдьар өйдөбүлэ диэн улуу дьыала, үйэлээх өйдөбүл буоллаҕа. Ол да үрдүнэн, былыргыны былыт сабара, ааспыты туман-имэн муннарара баар суол. Хайдахтаах да сабыытыйа тылга, кэпсэлгэ эрэ ордон хаалбыт буоллаҕына, кэлин муҥутаан номоххо, үһүйээҥҥэ эрэ кубулуйар кыахтаах. Саҥа киһи, саҥа көлүөнэ өйүн-сүрэҕин таарыйбат, дууһатыгар тиийбэт, тапталы эбэтэр өһү-сааһы өрүкүппэт баара-суоҕа кураанах номох буолуоҕа. Кыра саха норуота бу баара эрэ 70-тан тахса сыллааҕыта көрсүбүт улахан иэдээнэ, оччотооҕу сэрии сылларын оҕолоро олохтон тононон бүттэхтэринэ (кинилэр бүгүн 70-80 саастаах дьон), эмиэ умнууга-тэмниигэ, «үһү» диир номоххо кубулуйуох бэйэтэ буолуо дуо?

Сэрии саҕаланарыгар саха ахсаана 230 тыһыынча киһи диэн буолар. Сэриилэһэр аармыйаҕа 62 тыһыынча киһи ыҥырыллыбытыттан 33 тыһыынчата (40 тыһыынча?) өлөр. Ол саҕана кэлии дьон сүрүннээн Дьокуускай, Алдан куораттарга баар. Бириискэлэртэн аармыйаҕа ыҥырыллыбаттар. Сэриигэ барбыт 62 тыһыынча киһиттэн кырата 80 бырыһыана саха буолар диэххэ сөп. Сэриигэ охтубут сахатын ахсаана даҕаны быдан баһыйара мөккүөргэ туруон табыллыбат. Манна тыылга сэрии сылларыгар, тарда эттэххэ, 40-50 эбэтэр 60 тыһыынча саха киһитэ өлбүт буоллаҕына, холбоон төһөлөөх сүтүктэнэбитий? Сэриилэспиттиин-сэриилэспэтэхтиин 60-70 тыһыынча киһи сүтүктээх буоллахпытына, оччотооҕу уопсай ахсааммыт өлүүтүгэр таһаарыаҕыҥ. Иккис Аан дойду сэриитигэр кыракый саха омуга улахантан улахан киһи сүтүгүн сүкпүт уонча норуот ахсааныгар холкутук киирсэр кыахтаахпыт.

Кыргыс толоонун сиэртибэтин туһунан биһиэхэ элбэх дьоһуннаах суруйуу баар эбит буоллаҕына, тыылга сүтүк туһунан суруйуу ырааҕынан ситэтэ суох. Сүнньүнэн быстах ахтыы, иһитиннэрии, сабаҕалаан көрүү майгылаах суруйуулар бааллар. Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат диибит. Чахчыта оннук буолуохтаах. Сэриигэ өлбүттээхтэрбит курдук, манна тыылга быстыбыттарбыт – барылара эмиэ бэйэбит дьоммут. Байыаннай быһыы-майгы тыйыс сокуонунан, ыарахан үлэ уонна ыарахан усулуобуйа сиэртибэтэ буолбуттара. Ону таһынан, кыракый нэһилиэгиттэн саҕалаан, обкуомугар тиийэ халы-мааргы салайыы, дьоҥҥо муус сүрэх сыһыан эбиилэспитэ. Уопсай Кыайыы туһа диэн харысхала суох үлэлээбит, олохторун толук биэрбит хаан-уруу дьоммут, Улуу Куйаар быылыгар кубулуйбуттарын да иһин, ааттара ааттаныахтаах, кэриэстэрэ ахтыллыахтаах этэ.
Өлүү-сүтүү тахсыбыт оччотооҕу оройуоннары барыларын хабан, баар архыыбы хасыһан, дьон ахтыытын хомуйан дириҥник хабан уонна өтөн киирэн үлэлиир буоллар, чахчы үчүгэй түмүктээх буолуон сөп этэ. Бүтүн бөлөх эбэтэр өссө биригээдэ ылсыстаҕына эрэ, кыаллыан сөбө эбитэ дуу. Хас биирдии улуус бэйэтэ ылсан үлэлиэн эмиэ сөп. Аны 10-15 сылынан бу дьыалаҕа букатыннаах хойутааһын тахсыаҕа.

Прокопий ИВАНОВ