Дьахталлар олоҕу хамсатар сүдү күүс буолаллар

Атырдьах ыйын 17 күнүгэр «Дьүөгэлиилэр» форум бастакы съеһигэр 647 дьахтар улуус­тартан уонна куораттартан муһуннулар. Форум сүрүн сыа­ла-соруга – дьахтар бүгүҥҥү олус тэтимнээхтик барар олоххо бэйэтин миэстэтин булуу­та, кини социальнай олоххо көхтөөх буолуутун өйөөһүн, дьахталлар бэйэлэрин быраап­тарын, политикаҕа оруолларын сайыннарыы, бизнеска, урбааҥҥа сыһыаран үлэ миэс­тэтин таһаарыыга көҕүлээһин, дьахтар доруобуйата – норуот инникитэ буоларынан үлэни сүрүннээн ыытыы. Бүгүҥҥү олох саҥа хайысхаларын – информационнай технологиялары, цифровой экономика сайдыы­тын баһылаан олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыыр сорук турарын сырдатыы.
Форум үлэтэ сарсыардаттан киин улуустар, хотугу уонна Арк­тика, Бүлүү бөлөх уонна өрүс уҥуоргунааҕы улуустарга хайы­тыллан былаас судаарыстыбаннай органнарын уонна уопсастыбаннай түмсүүлэр салайаач­чыларын кытта көрсүһүүттэн саҕаланна. Форум үлэтэ уһун-элбэх дакылаакка бириэмэни ыыппакка, утарыта көрсөн атах тэпсэн олорон ыйытык-эппиэт сүнньүнэн кэпсэтииттэн саҕаламмыта форум үлэтин сэргэхситтэ уонна хардарыта туһалаах кэпсэтиигэ олук уурда.
Съезд үлэтин «Подруги-дьүөгэлэр» аһаҕас форум салайааччыта, ИСФУ ректора Евгения Исаевна Михайлова сүрүннээн ыытта. Кини бу кэмҥэ командировкаҕа сылдьар, республика баһылыгын э.т.Айсен Николаев эҕэрдэ суругун аахта. Айсен Николаев бүгүн олус тэтимнээхтик сайдыы бара турдаҕына өрөспүүбүлүкэ хайдах да туора туран хаалбакка, сайдыы арҕаһыгар тэҥҥэ олорсон иһэрэ хайаан да наа­датын, ол туһугар бары биир сыалга-сорукка түмсэрбит олоҕу инники диэки хамнатыаҕа диэн этэр. «Онно эһиги – кэрэ аҥардар бэйэҕит олоххо көхтөөх позицияҕытынан олоҕу хамнатар сүдү күүс буолаҕыт. Ким ханна олороруттан, ханнык омук буоларыттан, социальнай оруолуттан, политикаҕа көрүүтүттэн тутулуга суох эһигини бары биир сыал сомоҕолуур – оҕолоргут,сиэннэргит, чугас дьоҥҥут этэҥҥэ уонна дьоллоох буолуулара!»
Республика государственнай сүбэһитэ Егор Борисов истиҥ-иһирэх тылларынан съезд кыттыылаахтарын эҕэрдэлээтэ уонна улахан политикаҕа төннөрүн туһунан этиниитин делегаттар ытыс тыаһынан көрүстүлэр.
«Дьүөгэлиилэр» хамсааһын, аата да этэринэн «Бу олоххо эн соҕотох буолбатаххын» диэн луоһунунан барар. Соҕотохтуу бэйэҕит кыһалҕабыт иһигэр бүгэн олорон хаалбакка, санаа­бытын үллэстэн, кыһалҕаны быһаартаран, үрдүкү былааска тиэрдэн, ким хайдах үлэлээн-хамнаан олорорун көрөн-истэн, бэйэ бэйэбититтэн уопут атастаһан олохпутун хайдах тупсарабыт диэн сүнньүлээх кэпсэтии барда. Аныгы кэм олус түргэн тэтимиттэн хаалан хаалбакка, күүспүтүн холбоон, көмөлөсүһэн, араас социальнай хайысхалаах бырайыактарга, граннарга, программаларга үлэлэһэн, бары бииргэ олохпутун тупсарыаҕыҥ, уустук кэмнэри этэҥҥэ туоруоҕуҥ диэн хабааннаах ыҥырыылар иһилиннилэр.

Ийэлэри бүгүн туох долгутар?

Хоту улуустар ийэлэрэ күн аайы куоракка кэлбэттэр, кинилэр ыраах олорор буоланнар уонна кыһалҕалара кырата суоҕунан бу сиэксийэ дискуссиятыгар сылдьан санааларын иһиттим. Форум делегаттара сүрүннээн хоту улуустартан киин куоракка кэлэргэ самолетунан көтүү бырайыаһа олус ыараханын, манна тоҕо дотация төлөммөтүн, ас-таҥас сыаната ыараханын, быраастар, учууталлар тиийбэттэрин, оптоволокно интернет киирэрэ түргэтиирэ наадатын, элбэх оҕолоох ийэлэргэ көрүллэр чэпчэтиилэри тула кэпсэттилэр.

Мария Винокурова, Томпо улууһун делегата:
— Биһиги оройуон кииниттэн ыраах олоробут, Томтор диэн нэһилиэккэ 10 чаас айаннаан тиийэбит. Сөмөлүөт биирдэ эмит көтөр,суолбут-ииспит олус уустук. Промышленнай улуус буоламмыт ас-таҥас сыаната ыарахан. Нэһилиэккэ биир участковай быраас баар. Мин туруорсуум диэн, сылга биирдэ мобильнай, бэйэлэрэ аппараттаах быраастар биригээдэлэрэ кэлэннэр оҕолору көрөн-истэн бараллара буоллар. Бүтэһигин 1996 сыллаахха кэлэн оҕолору көрөн барбыттара . Ыраах олорор буоламмыт уонна үлэ-хамнас суоҕуттан дьон да дохуота кыра буолан, төрөппүттэр оҕолорун киин сиргэ ыытан көрдөрөр кыах­тара кыра. Онон оҕолор ыарыыларын олохсутан кэбиһэллэр, түбүркүлүөс курдук социальнай ыарыыга ыллараллар. Аны оҕолору лааҕырга ыытарга олох эрдэттэн көрдөрүнэллэригэр бириэмэ баар буоларын инниттэн эрдэ куоракка ыытарга күһэллэбит. Манна ханна эрэ олоруохтарын наада. Онон оҕолор доруобуйаларын туругун, ас-таҥас тиийбэтин, суоллара-иистэрэ уустугун учуоттаан туран ыраах олорор оҕолорго анал программалар үлэлииллэрэ наада дии саныыбын. Урукку курдук совхозтар суох буоланнар, тыа сиригэр дьон үлэтэ суох буолуута — саамай улахан кыһалҕабыт буолар. Ити барыта бииргэ олох хаачыстыбатыгар, биллэн турар, охсор.

Людмила Каургина, Аллараа Халыма делегата:
— Мин биир саамай уһук сытар улуустан сылдьабын. Миигин айан-сырыы, дуруобуйа, ОДьКХ боппуруостара ордук долгуталлар. Бүгүн доруобуйа харыстабылын кыһалҕатыгар этинним. Биһиги Колымское нэһилиэкпитигэр онкология ыарыытын бырыһыана олус үрдүгэ миигин долгутар. Бу ыарыынан ыалдьар дьон ахсаана элбии турар, мин 2012 сыллаахтан хас бырабыыталыстыба дэлэгээссийэтэ кэллэҕин ахсын этэбин, быраастар биригээдэлэрин ыытыҥ диэн. Куоракка кэлэ-бара 70-ча тыһыынчаны билиэккэ төлүөххэ наада, ону кыра хамнастаах дьон үксэ уйу­нар кыаҕа суох буоланнар ыарыыларын эрдэ көрдөрбөккө улаатыннаран кэбиһэллэр. Мин саамай дьиксинэрим диэн 5 саастаах оҕолортон саҕалаан кырдьаҕастарга тиийэ дьон рагынан ыалдьар буоллулар. Хойутаан көрдөрүнэн төннөн кэлэн олохтон эрдэ бараллар. Бу уруккута ыраас салгыннаах, чөл астаах-үөллээх, бэйэ балыгынан, этинэн аһаан олорор ыраах улууска хантан кэлбит ыарыыный? Ол иһин биһиэхэ генетик, онколог, эколог,учуонайдар биригээдэлэрэ тиийэннэр дьону эрэ буолбакка, сири-уоту, ууну, салгыны чинчийэн туохтан маннык ыарыы элбээбитин үөрэтиэхтэрин наада дии саныыбын. Мин санаабар, бу ыарыы республика үрдүнэн да үрдээбитинэн доруобуйа харыстабылын үлэһиттэрин эмиэ долгутар буолуохтаах. Онон киэҥ хабааннаах программа үлэлээн Арктика, хотугу улуус­тары чинчийиигэ, ыарыыны эрдэттэн сэрэтиигэ үлэ барыан наада. Аҕыйах хонукка кэлэн үрдүнэн-аннынан көрөн бараллара улахан туһаны аҕалбат, нэһилиэннньэни арыый дириҥ үөрэтии, чинчийии барыан наа­да.

Сардаана Сидорова, Томпо улууһун элбэх оҕолоох ийэлэр түмсүүлэрин бэрэссэдээтэлэ:
— Биһиги улууспутугар 656 элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр бааллар. Государство өттүттэн 5 үөһээ элбэх оҕолоохторго чэпчэтиилэр син бааллар, онтон 3 уонна онтон элбэх оҕолоохторго туох да улахан өйөбүл суох диэн этиэхпин баҕарабын. Кинилэргэ үчүгэй баҕайы түөскэ иилинэр бэлиэ уонна дастабырыанньа туттараллар. Мин элбэх ийэлэри кытта алтыһабын, кинилэр этэллэр – элбэх оҕолоохторго киирсэбит буолан баран туох да чэпчэтиибит суох дииллэр. Социальнай өттүнэн оскуолаҕа оҕо аһылыгар, оҕо саадыгар чэпчэтии кырдьык баар. Онон бүттэ. Онтон айаҥҥа, автобус сыа­натыгар эҥин туох да чэпчэтии суох. Мин , холобур, 5 оҕолоох ийэбин. 1 мөлүйүөҥҥэ тиксэр киһи олох кыра, халыҥ уочарат, хаһан уочараппыт кэлиэр диэри аны оҕолорбут улаатан хаалаллар. Ол иһин ийэлэрбит саамай хомойоллоро диэн илиибитигэр дастабырыанньа баар да,ол биһиэхэ туох да туһаны аҕалбат диэн. Сокуонунан саатар автобус сыанатыгар чэпчэтии киллэрэллэрэ буоллар диэн баҕа санааларын тиэрдэбин. Бу билигин ийэлэр оҕолоругар таҥас-сап ыла оҕолорун илдьэ куоракка киирэллэр, 4-5 оҕолоох дьоҥҥо автобуска биир айаныгар 150 солк курдук барар. Таҥас-сап ылынабыт, аһыыбыт, оҕолору ханна эмит сырытыннарыахпытын баҕарабыт. Бу барыта түмүллэн олус ыараан тахсар кыра дохуоттаах дьоҥҥо. Саатар билигин – дьон саамай наадыйар кэмигэр- атырдьах, балаҕан ыйдарыгар элбэх оҕолоохторго акция биллэриэ этилэр. Аны баар чэпчэтиилэргэ наһаа элбэх хааччахтааһын баар, биир эмит пууна сөп түбэспэт буолла да чэпчэтииннэн туһаммаккын. Холобур, сир ыларгар хайаан да 5 сыл олорбут буолуохтааххын, ардыгар саҥа көһөн кэлбит эдэр ыаллар ол 5 сыллара туолуор диэри оҕолорун саастара ааһан хаалар. Эбэтэр туох да чэпчэтииннэн туһамматах буо­луохтааххын диэн баар, онно эмиэ субсидияттан сотуллан хаалаллар. Биһиги кыһалҕабытын элбэх оҕоломмотох киһи олох өйдөөбөт, онон республикаҕа элбэх оҕолоохторго анаан чэпчэтиилэр баар буоллаллара уонна аһары элбэх хааччахтааһынтан төлөрүтэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Сокуон баар курдук, оттон туһанааччыта ити хааччахтартан сылтаан аҕыйах. Потапова диэн 7 оҕолоох ийэ барахсан 50 тыһыынчалаах көмөтүн эккирэтэ сатаан баран кыайан ылбата, онтон аны улахан оҕото сааһын ааста диэн биэрбэтилэр. Наһаа хомойбута. Итинник түгэннэр наһаа элбэхтэр, онон биһиги — элбэх оҕолоох ийэлэр, бу «Дьүөгэлэр» хамсааһын иһинэн түмсүү тэринэн ити кыһалҕабытын туруорса кэлбиппит.

Үлэ миэстэтин таһаарыы кыһалҕаны быһаарыа

Дьарыктаах буолуу Госкомитетын бэрэссэдээтэлэ Степан Москвитин иһитиннэрбитинэн, бу сыл 7 ыйыгар дьарыктаах буолуу сулууспаларыгар 9261 дьахтар үлэ көрдөөн сылдьыбыт. Мантан 3417 ситэтэ суох саастаах оҕолордоох, 506 – үһүгэр диэри саастаах оҕолоох ийэлэр. Үлэ булбаттарын биир сүрүн биричиинэтэ –үлэ ырыынагар ирдэнэр үлэлэргэ сөп түбэһэр анал идэтэ суохтара хаарчахтыыр. Үлэтэ суох буолуу – сүрүннээн эр киһи сирэйдээх гынан баран, дьахталлар ортолоругар ити сыыппара кырата суох диир С.Москвитин. Дьарыктаах буолуу сылыгар ирдэнэр идэлэргэ үөрэтиигэ 3 тыһыынча курдук киһи быйыл хабыллыбыт, мантан 4/1 дьахталлар. Бэйэ дьыа­латын арыныыга 152-ли тыһ биир кэмнээх көмө оҥоһуллар, маннык көмөнү ыланнар дьахталлар, холобур, парикмахерскай, салон арыналлар диэн кэпсээтэ.

Икки күн устата съезд делегаттара араас дискуссияларга кытыннылар, семинардарга сырыттылар, үөрэннилэр, туһааннаах министерстволарга сылдьан кыһалҕаларын туруорустулар. Маны таһынан, «Дьахтар доруобуйата» акцияннан Дьокуускайдааҕы мединститут иһинэн баар клиникаҕа сылдьан эндрокринолог, маммолог, офтальмолог, гинеколог быраастарга сылдьан босхо көрдөрүннүлэр, УЗИ, ЭКГ чинчийиини аастылар. Кинилэри «Белая Роза-Саха» уонна республикатааҕы онкодиспансер быраастара көрдүлэр, чинчийдилэр.
Икки күн устата съезд делегаттара араас дискуссияларга кытыннылар, семинардарга сырыттылар, үөрэннилэр, туһааннаах министерстволарга сылдьан кыһалҕаларын туруорустулар.
Кинилэр Е.И.Михайлова, О.В.Балабкина, П.П.Борисова, М.Е.Емельянова, Е.Х.Голомарева курдук олох үөһүгэр сылдьар, улахан политикаҕа уһаарыллыбыт салайааччылары кытта утарыта көрсөн олорон санааларын үллэһиннилэр. «Россия ийэлэрэ» дьахталлар хамсааһыннарын салайааччыта П.П.Борисова Арктика оҕолорун сайдыыларыгар анаммыт улахан тус сыаллаах федеральнай программа биһиги республикабытыгар Хатаска арыллан үлэлээри сылдьарын кэпсээтэ. Манна сылга 8 тыһыынчаҕа тиийэ оҕолор кэлэннэр спортка, искусствоҕа, хаартыска түһэриитигэр, техникаҕа эбии үөрэхтээһин хайысхатынан үөрэниэхтэрэ диэн кэпсээбитин делегаттар сэргии иһиттилэр.

Съезд икки күннээх үлэтин түмүгүнэн киирбит этиилэри түмэн делегаттар резолюция ылыннылар, ол иһигэр элбэх оҕолоох ийэлэр социальнай кыһалҕаларын быһаарыыга, чэпчэтиилэри киллэриигэ уонна кыра саастаах оҕолордоох ийэлэргэ үлэҕэ бырааптарын хааччыйыыны чуолаан бэлиэтээтилэр. Буолан ааспыт форум делегаттарын туруорсуулара олоххо киирдэҕинэ форум сыалын толору ситиэҕэ уонна гражданскай уопсастыба ситиитин, былаас уонна нэһилиэнньэ ыкса ситимнээх, көдьүүстээх үлэтин туоһутунан буолуоҕа.